Państwo 

narodowe 

a globalizacja

Mateusz Nodżak

model westfalski

Państwo  narodowe  w  modelu  westfalskim  w  imię  zachowania 

suwerenności akceptuje minimalne związki ze światem zewnętrznym 
i  odmawia  swoim  obywatelom  lub  grupom  obywateli  możliwości 
występowania  na  forum  międzynarodowym  w  obronie  swych  praw. 
Odrzuca  zarazem  –  jako  naruszenie  suwerenności  państwowej  – 
nacisk, 
a  niekiedy  nawet  bezpośrednie  zaangażowanie  społeczności 
międzynarodowej  w  obronę  najbardziej  podstawowych  praw  (np. 
prawo do życia) jednych obywateli tego państwa rażąco naruszanych 
przez innych obywateli, niekiedy z przyzwoleniem władz lub nawet na 
ich  polecenie.  Państwa,  które  wciąż  definiują  swoją  suwerenność 
w 

kategoriach 

tego 

modelu, 

mają 

zarazem 

charakter 

niedemokratyczny.

W  modelu  westfalskim  najbardziej  znaczącym 

wskaźnikiem  suwerenności  jest  pełna  kontrola 
państwa nad pewnym określonym terytorium. Kontrola 
ta  nie  jest  ograniczana  żadnymi  zewnętrznymi 
czynnikami  (np.  wolą  polityczną  innego  państwa 
narodowego).    Sytuacja  gdy  granice  nie  są  tak  ściśle 
określone  może  zrodzić  konflikt  o  kontrolę  nad 
spornym  terytorium  (np.  konflikt  pomiędzy  Indiami  a 
Pakistanem 
o kontrole nad Kaszmirem). 

Polityka  prowadzona  w  tradycyjnym  państwie 

narodowym  jest  dość  przewidywalna.  Opiera  się  ona 
na  regułach  gry,  skodyfikowanych  w  formie  prawa 
oraz  na  stosukowo  przewidywalnym  funkcjonowaniu 
instytucji społeczeństwa obywatelskiego.

Inaczej  jest  w  państwach  narodowych,  które 

prowadzą  politykę  na  poziomie  ponadnarodowym. 
Taka  polityka  musi  uwzględniać  parametry  o  wiele 
mniej  przewidywalne  takie  jak:  nieregulowane 
przepływy  globalnego  kapitału,  nowe  technologie 
rewolucjonizujące  proces  produkcyjny,  zagrożenia 
środowiska,  działalność  globalnej  przestępczości 
zorganizowanej  czy  wybuchy  konfliktów  zbrojnych 
zagrażające 

dostępowi 

do 

zasobów. 

Mniej 

przewidywalne  otoczenie  nie  tylko  zwiększa  ryzyko 
nietrafnych  decyzji  podejmowanych  na  poziomie 
jednego  państwa  narodowego,  ale  także  zwiększ 
ryzyko 

pojawienia 

się 

globalnych 

problemów 

(politycznych,  gospodarczych  bądź  związanych  z 
bezpieczeństwem narodowym). 

Ta  zmiana  stała  się  elementem  stosunków 

międzynarodowych  w  trzeciej  fali  globalizacji  i 
demokratyzacji.  Anthony  Giddens  mówi,  że  „dzisiaj 
narody  radzić  sobie  muszą  raczej  z  ryzykiem  i 
niebezpieczeństwami  niż  z  wrogami”.  Claus  Offe 
twierdzi,  że  „nie  żyjemy  już  w  społeczeństwie 
klasowym,  lecz  w  społeczeństwie  ryzyka”.  William 
Grieder 

mówi, 

że 

w  dzisiejszych  czasach  ryzyko  jest  „widoczne,  duże  i 
ciągle rośnie”. 

John  Gray  zwraca  uwagę,  że  suwerenne  państwa  są 

dzisiaj  ograniczane  przez  ryzyko  i  niepewność  co  od  reakcji 
globalnych  rynków.  Nie  wiadomo  bowiem  jak  te  rynki 
zareagują. 

Gdy  doda  się  do  tego  jeszcze  niepewność  związaną 

z  działaniami  globalnego  terroryzmu  i  przestępczości  oraz 
z  globalnymi  zagrożeniami  środowiska  to  można  otrzymać 
pełny obraz rozmiarów ryzyka. 

Daniel  Bell  trafnie  określa  powyższy  problem:  „narody 

stają się nie tylko za małe, aby rozwiązywać duże problemy, 
ale są również zbyt duże, aby rozwiązywać problemy małe”.

Każde  otwarte  państwo  narodowe,  jeśli  chce  uprawiać 

racjonalną politykę, zmuszone jest do szukania dróg redukcji 
ryzyka

Dążenie do redukcji ryzyka 

sprowadza się do dwóch opcji:

1.

Zamykanie  państwa  narodowego  na  świat 
zewnętrzny 

2.

Tworzenie  silnych  instytucji  ponadnarodowych, 
które będą w stanie owe ryzyko zmniejszyć

Wybór 

pierwszej 

opcji 

umożliwia 

utrzymanie 

suwerenności,  ale  państwo,  które  decyduje  się  na 
izolację  od  świata  zewnętrznego,  degraduje  się  do 
statusu  państwa  peryferyjnego,  a  jeśli  dotychczas 
znajdowało się na peryferiach, zamyka sobie możliwości 
wydobycia się z tego obszaru. To zamknięcie jeśli ma być 
skuteczne  musi  być  kompletnym  zamknięciem  na 
przepływ  idei,  wartości  i  ludzi.  Jest  bardzo  mało 
prawdopodobne,  aby  takie  zamknięcie  było  możliwe 
w państwie demokratycznym.

Wybór  drugiej  opcji  oznacza,  iż  pragnie  się 

zredukować  ryzyko  poprzez  ściślejszą  współpracę 
międzynarodową,  a  nawet  poprzez  integrację  ze 
strukturami ponadnarodowymi (np. Unia Europejska). 

Ta  współpraca,  współzależność  musi  być  czymś 

więcej  niż  tylko  znaną  w  modelu  westfalskim 
kooperacją 

międzynarodową. 

Ta 

wzrastająca 

współzależność  siła  rzeczy  ogranicza  pole  decyzyjne 
suwerennego państwa. Państwo takie musi się liczyć z 
akceptacją szerszej wspólnoty międzynarodowej. 

Przykłady państw narodowych, 

w których nadal występuje 

model westfalski

•

Korea Północna 

•

Kuba

•

Jugosławia (za rządów Slobodana 
Miloševicia)

Zmierzch państw 

narodowych?

Zwolennicy  tezy  o  zmierzchu  państwa  narodowych 

wychodzą  z  przesłanki,  że  to  roszczenie  państwa 
narodowego traci stopniowo swą moc. Sandel twierdzi, 
że  suwerenność  państwa  narodowego  podlega  erozji  z 
dwóch  stron:  „od  góry,  poprzez  ruchliwość  kapitału, 
dóbr i informacji, przekraczających granice państwowe, 
poprzez  integrację  światowych  rynków  finansowych,  a 
także transnarodowy charakter produkcji przemysłowej, 
ale również od dołu, poprze coraz silniejsze aspiracje do 
samorządności  i  autonomii,  wyrażane  przez  grupy 
subnarodowe”.

Jeszcze  bardziej  skrajne  stanowisko  zajmują  Ohmae 

i  Reich.  Twierdzą  oni,  że  państwa  narodowe  przekształcają  się 
stopniowo  w  lokalne  władze  globalnego  systemu,  aż  w  końcu 
zostaną 

zredukowane 

do 

dzisiejszego 

poziomu 

władz 

komunalnych.  Zdaniem  Ohmae  dzisiejsze  państwa  stają  się 
nieefektywnymi  instrumentami  dystrybucji  bogactwa,  którego 
mnożenie  w  coraz  mniejszym  stopniu  zależy  od  polityki  tego 
szczebla.

Von  Wright 

twierdzi,  że  nauka  i  technologia  są 

transnarodowymi  siłami,  które  niszczą  tradycyjne  państwo 
narodowe.  Dobra  wytwarzanej  według  naukowe  technologii 
rozprzestrzeniają się po całej ziemi. 

Inne,  ale  współbrzmiące  podejście  przedstawia  Martin  Shaw, 

który mówi, że klasyczne państwo narodowe skończyło się wraz z 
II  wojną  światową  i  to  nie  globalizacja,  ale  rezultaty  wojny  był 
czynnikiem decydującym. 

Przeciwnicy  tezy  o  zmierzchu  państw  narodowych 

twierdzą,  że  wpływ  na  wzmacnianie  państwa  narodowego 
mają:  poważne  kryzysy  ekonomiczne  czy  konflikty  zbrojne 
przekraczające  skalę  lokalną.  Jeśli  chodzi  o  kryzysy  to 
państwa  narodowe  zawsze  w  pierwszym  rzędzie  będą 
starać się chronić narodowy interes gospodarczy, a dopiero 
w dalszej kolejności naprawę sytuacji w skali ponadlokalnej. 
Podobnie 

jest 

z  konfliktami.  Każdy  kraj  zawsze  najpierw  dba  o  własne 
bezpieczeństwo a dopiero później o dobro międzynarodowej 
wspólnoty jako całości. 

Również  w  Unii  Europejskiej,  gdzie  procesy  integracji 

państw  narodowych  w  strukturę  ponadnarodową  są 
najmocniejsze,  widać  jednak  dbanie  o  własne  interesy 
poszczególnych państw, nie tracąc swej tożsamości.

Funkcje państwa 

narodowego

1.

Polityczne

2.

Ekonomiczne

3.

Społeczne

4.

Kulturowe

Funkcje polityczne

Państwo  narodowe  jest  wspólnotą  obywateli; 

państwo nie może się obejść bez obywateli, a obywatele 
bez 

państwa. 

Relacje 

między 

obywatelami 

a 

suwerennym,  demokratycznym  państwem  narodowym 
są trojakiej natury: 

1.

Obywatele  są  zbiorowym,  suwerennym  twórcą 
władzy państwowej

2.

Są potencjalnie zagrożeni przez zorganizowaną siłę i 
przymus struktur państwowych 

3.

Są  zależni  od  usług  i  świadczeń  organizowanych 
przez państwo

Funkcje ekonomiczne

Pomimo  tendencji  do  deregulacji  gospodarki  światowej, 

poszczególne  państwa  (nawet  te,  w  których  gospodarka  ma 
najbardziej  liberalny  i  konkurencyjny  charakter,  jak  np.  USA) 
nie  pozbywają  się  całkowicie  instrumentów  mających  wpływ 
na  regulację  rynków  narodowych  (np.  polityka  celna, 
lokowanie  zamówień  rządowych  na  rynku  światowym  w 
sposób,  który  prowadzi  do  zwiększenia  miejsc  pracy  na 
własnym 

terytorium 

i przyciągnięcia globalnych inwestorów).

Najważniejszą  jednak  funkcją  ekonomiczną  państwa 

narodowego  wydaje  się  być  stabilizacja  i  stała  ochrona 
warunków 

brzegowych,  w 

ramach 

których 

sprawne 

funkcjonowanie gospodarki rynkowej jest w ogóle możliwe. 

Funkcje kulturowe

Państwo  narodowe  nie  może  istnieć  bez  kultury,  choć  kultura 

narodowa może przetrwać bez bytu państwowego (np. los polskiej 
kultury narodowej pod zaborami).

Najważniejszą  funkcją  państwa  narodowego  jest  kreowanie 

tożsamości  obywatelskiej,  poczucia  przynależności  do  wspólnoty, 
wobec której ma się obowiązki, ale zarazem poprzez którą realizuje 
się swoje prawa ludzkie i obywatelskie.  

Ta  tożsamość  obywatelska  utrzymuje  się  nawet  wtedy,  gdy 

państwa narodowe scalają się w szersze struktury ponadnarodowe 
(np. Unia Europejska).

Kultura narodowa umożliwia definiowanie innych jako „swoich” i 

„obcych”,  ale  to  jednak  instytucje  państwowe  nadają  tym 
definicjom administracyjną sankcję.

Funkcje społeczne

Trzeba  tu  wymienić  dwa  aspekty,  które  są  trwałymi 

cechami 

państwa 

narodowego, 

a 

mianowicie: 

zabezpieczenie  socjalne  i  bezpieczeństwo  obywateli, 
czyli  inaczej  uprawianie  polityki  społecznej  oraz 
egzekwowanie prawa.

Wyróżnić  można  trzy  zasadnicze  efekty  społeczne 

jako  wynik  realizacji  tych  funkcji  w  obrębie  państwa 
narodowego: 

1.

Stabilizacja oczekiwań społecznych wobec państwa

2.

Tworzenie nierynkowych źródeł szans życiowych 

3.

Możliwość kompensacji wobec tych, którzy nie radzą 
sobie 
w zmieniającej się rzeczywistości

Suwerenne  państwa  działają  dzisiaj  w  otoczeniu  tak 

przekształconym przez siły rynkowe, że żadna instytucja – 
nawet  największa    korporacja  transnarodowa  czy 
największe  suwerenne  państwo  –  nie  jest  w  stanie  go 
kontrolować.  W  takim  otoczeniu  najmniej  podatne  na 
sterowanie 

siły 

wyrastają 

z 

zalewu 

innowacji 

technologicznych. Mamy zatem do czynienia z kombinacją 
nieustannego 

napływu 

nowych 

technologii, 

niepohamowanej  konkurencji  rynkowej  oraz  słabszych  lub 
ułomnych  instytucji  społecznych,  które  pospołu  tworzą 
globalną gospodarkę naszych czasów. John Gray

Pytania

1. Dlaczego westfalski model funkcjonowania państwa 
narodowego jest uważany za model „przestarzały”?

2. Dlaczego C. Offe stwierdza, że „nie żyjemy już w 
społeczeństwie klasowym, lecz w społeczeństwie ryzyka”? 
(które jest „widoczne, duże i ciągle rośnie”)

3. Redukować to ryzyko można na 2 sposoby: (1) zamykać 
państwo narodowe na świat zewnętrzny, (2) tworzyć silne 
instytucje ponadnarodowe, które będą to ryzyko 
zmniejszać. Jakie są skutki każdego z nich?

Pytania

4. Jakie argumenty wysuwają zwolennicy tezy o zmierzchu 
suwerennych państw narodowych?

5. Jakie argumenty wysuwają przeciwnicy tezy o zmierzchu 
suwerennych państw narodowych?

6. Jakie 4 kategorie funkcji pełni państwo narodowe? Podaj 
przykłady każdej z nich?

7. W jakich krajach wciąż występuje system westfalski? 
(Korea Północna, Kuba)