Kryzys gospodarki

folwarczno-pańszczyźnianej

CO TO GOSPODARKA

FOLWARCZNO -

PAŃSZCZYŹNIANA

Gospodarka folwarczna - pańszczyźniana był to typ gospodarki
feudalnej, która rozwinęła się w Europie Środkowo – Wschodniej w XVI
w. Oparta była na darmowej i przymusowej pracy chłopów,
mieszkańców pobliskiej wsi. Pańszczyzna to inaczej robocizna, czyli
praca, którą chłopi musieli wykonać na rzecz swojego pana. W Polsce
ustanowiono minimalny wymiar pańszczyzny na jeden dzień w
tygodniu z łana, ale górnej granicy nie określono, co było w przyszłości
źródłem nadużyć ze strony szlachty.
Folwarki początkowo były to niewielkie majątki ziemskie, których
produkcja rolna służyła zaspokojeniu potrzeb mieszkańców folwarku. Z
czasem właściciele zaczęli czerpać zyski z nadwyżek, a co za tym szło
powiększać obszary uprawne, początkowo zagospodarowywali ugory,
pastwiska i lasy.
Folwarki powstawały głównie w okolicach większych miast (kontakty
handlowe) i blisko rzek (spław towarów). Uprawiano głównie zboże,
rozwijała się również hodowla (bydło, świnie, owce). Na terenie
folwarków znajdowały się również tartaki, gorzelnie, młyny, warzelnie
piwa.

CHARAKTERYSTYKA GOSPODARKI

FOLWARCZNO - PAŃSZCZYŹNIANEJ

• Czynniki sprzyjające:

zapotrzebowanie na zboże
w Europie Zachodniej,
przywileje szlacheckie,
koncentracja ziemi przez
szlachtę-zakup nowych
ziem, zagospodarowanie
pustek, włączanie ziem
gromadzkich (pastwiska,
łąki)

• Zyski czerpała szlachta;

zróżnicowanie
ekonomiczne szlachty

• Przywiązanie chłopa do

ziemi -1496r.-statuty
piotrkowskie

• Zwiększono pańszczyznę

do 2 dni z łana w II poł.
XVIw.

• Dominacja produkcji

cechowo-rzemieślniczej,
brak manufaktur

• Rozwój folwarku

szlacheckiego-stanowił
gospodarczo wyodrębniony
obszar ziemi , będący
gospodarstwem własnym
szlachcica, uprawianym
przez poddanych chłopów

• Dominowała uprawa zbóż

• Upadek miast (z wyjątkiem

portowych),
ustawodawstwo
antymieszczańskie: zakaz
kupowania ziemi przez
mieszczan, 1505r.-
ograniczenie dostępu
mieszczan do urzędów

• Kryzys gospodarki

folwarczno-
pańszczyźnianej, pod
koniec XVI w. gorsza
koniunktura na polskie
zboże, wzrost pańszczyzny

Rozwój produkcji agrarnej uległ pewnemu zakłóceniu pod koniec
XVI w. W tym czasie, ściślej od lat osiemdziesiątych tego wieku,
nastąpiło zahamowanie zwyżki cen na żywność, najpierw na
mięso, potem także na zboże. Z czasem zaczęła zarysowywać się
nawet zniżka cen na zboże, która najsilniej miała się zaznaczyć w
drugiej połowie XVII w. ta depresyjna tendencja cen wystąpiła
najpierw na zachodzie Europy, ale blisko powiązana z rynkami
zachodnioeuropejskimi gospodarka Rzeczpospolitej rychło
odczuła te zmiany. Na eksporcie płodów rolnych opierał się
dodatni bilans Polski w handlu zagranicznym. Teraz tylko dalsze
zwiększenie ilości produkowanego i eksportowanego zboża
mogło zapobiec skurczeniu się płynących stąd dochodów.

Spadek cen

Od XVI wieku rosły olbrzymie majątki zwane latyfundiami. Folwarki
powstawały kosztem ziemi chłopskiej, prowadziło to do coraz
większej liczby chłopów małorolnych i bezrolnych oraz do wzrostu
pańszczyzny. Monopole dworskie zastrzegły tylko sobie prawo do
produkcji różnych artykułów, natomiast chłop zmuszony był je
kupować, produkty ze swojego pola sprzedawać mógł tylko panu po
cenie wyznaczonej przez dwór. Oprócz obowiązków świadczonych
na rzecz pana, chłop zobowiązany był do płacenia podatków na
rzecz państwa, kościoła, wojsk przechodzących. Folwarki rosły w
siłę kosztem ubożejących chłopów. W konsekwencji właściciele
folwarków mając zapewniony wzrost dochodów nie byli
zainteresowani wzrostem poziomu techniki, inwestycji.
Następstwem zwiększającego się ucisku pańszczyźnianego był
upadek rolnictwa. Chłop nie miał kiedy zająć się swoim
gospodarstwem, bieda nie pozwalała mu utrzymać odpowiednio
sprzętu i inwentarza przez co jego praca stawała się mniej wydajna.
To wszystko hamowało rozwój produkcji, co w efekcie prowadziło do
recesji gospodarki folwarczno pańszczyźnianej.

NĘKANIE CHŁOPA

POCZĄTKIEM KRYZYSU

Dualizm gospodarczy

Rabunkowa gospodarka szlachty wobec wsi doprowadziła do
zahamowania tempa wzrostu, a następnie do upadku produkcji
rolnej. Walka klasowa chłopów sprawiała, że mimo zwiększenia
pańszczyzny do maksimum folwarkowi zaczęło brakować rąk do
pracy. Zjawisko to pogłębiały wyludnienie i rozprzężenie w kraju,
spowodowane wojnami. Dla dozorowania źle pracujących
poddanych trzeba było zatrudniać coraz więcej oficjalistów, co
ogromnie podnosiło koszty produkcji, zwłaszcza w wielkich
dobrach. Brak pracowników oraz zniszczenia wojenne
spowodowały, że coraz większe obszary latami leżały odłogiem,
równocześnie zaś ziemia uprawiana niedbale, nie nawożona
jałowiała i dawała coraz mniejsze plony. Na początku XVIII w.
wydajność zbóż w folwarkach, zwłaszcza w wielkich latyfundiach,
spadła do 3—4 q z hektara. Wszystko to przyczyniło się do
poważnego spadku produkcji rolnej.

Upadek produkcji rolnej

W tych warunkach zboże polskie nie mogło sprostać konkurencji
na rynkach zagranicznych, na których zaszły w tym czasie
poważne zmiany. Anglia, w której w połowie XVII w. rolnictwo
poczęło się ponownie przestawiać z hodowli owiec na produkcję
zbóż, stosowała cła protekcyjne dla ochrony własnego rolnictwa.
Później protekcyjną politykę podjęły także inne państwa Europy
zachodniej. W XVIII w. na rynkach zachodnich pojawił się nowy,
wielki dostawca zboża taniego, a zarazem wysokiej jakości —
Rosja, stając się groźnym konkurentem dla dotychczasowych
eksporterów, przede wszystkim dla Polski. Ostatecznie, zarówno
na skutek ogólnego zmniejszenia się produkcji rolnej, jak i
trudności na rynkach zagranicznych, zmalał poważnie eksport
zboża z Polski.

Skutki upadku produkcji

rolnej

Zwiększający się ciągle zakres
obowiązków feudalnych
prowadził systematycznie do
pogarszania się warunków
materialnych i społecznych
ludności wiejskiej. Prawdziwy
jednak kryzys nastąpił w wyniku
długotrwałych wojen
prowadzonych przez RP w drugiej
połowie XVII i na początku XVIII
wieku. Ogromne spustoszenia w
szczególności mocno dotknęły
wieś. Po wojnie północnej (1700-
1721) na najbardziej
zniszczonych terenach ziemie nie
uprawiane dochodziły do 80%
byłych użytków rolnych. Wskutek
tego zmniejszyła się gwałtownie
liczba dużych gospodarstw
kmiecych, a wzrosła znacznie
liczba chłopów małorolnych i
bezrolnych.

Trudność spowodowane

wojnami

Trudności gospodarcze pogłębiały wojny oraz towarzyszące im
zniszczenia, rekwizycje, rabunki, pomory, epidemie i głody. Pewna
część wsi przestała zupełnie istnieć. Nasilił się proces koncentracji
ziemi w rękach wielkich feudałów, mających znaczne zasoby
pieniężne. Zrujnowana szlachta powiększała szeregi „gołoty"
szlacheckiej, udającej się na służbę do możnych lub biorącej od nich
dzierżawy. Magnateria żywiła „gołotę", która była dla niej
narzędziem w rozgrywkach politycznych. Dzięki umiejętnemu
wykorzystaniu zubożałej szlachty, magnaci dominowali w państwie,
doprowadzając do upadku władzy królewskiej i nie dopuszczając do
jakiegokolwiek jej wzmocnienia. Z tego powodu nastąpiło poważne
osłabienie państwa polskiego, które umożliwiło sąsiadom ingerencję
w jego sprawy wewnętrzne, a w końcu rozbiory. Tak więc system
folwarczno-pańszczyźniany doprowadził nie tylko do gospodarczego,
ale także politycznego i kulturalnego upadku Polski.

UPADEK

Dziękuję za uwagę