Rola nauczyciela w

procesie

indywidualizacji

http://www.busyteacherscafe.com/literacy/images/rk8_te
acher2.gif

Indywidualizacja w nauczaniu- jest to uwzględnienie w systemie
dydaktyczno- wychowawczym różnic w rozwoju poszczególnych
uczniów oraz dostosowanie treści, metod i organizacji działań
pedagogicznych do tych różnic. Różnice te dotyczą zdalności ogólnych (
uczniowie zdolni, średni i mało zdolni), zainteresowań i uzdolnień
specjalnych, tempa pracy, stąd w zwykłych klasach szkolnych niełatwo
je respektować. Organizuje się więc klasy homogeniczne, nauczanie
wielopoziomowe, ciąg klas, klasy i szkoły specjalne, szkoły bez klas,
klasy i szkoły dla młodzieży wybitnie zdolnej. Celem jest zapewnienie
maksymalnych możliwości rozwoju uczniom o różnych zdolnościach

1

.

1. W

.

Okoń, Słownik Pedagogiczny, PWN, Warszawa 1981.

Historia kształcenia

zindywidualizowanego

Pierwsze próby
zindywidualizowanego nauczania
związane są z uniwersytecką
eksperymentalną szkołą
Laboratory School in Chicago,
utworzoną w 1896 roku przez
Johna Deweya (1859-1952).
Podstawową zasadą w tej
placówce było uczenie się przez
działanie – dzięki aktywności
praktycznej uczniowie poznawali
rzeczywistość, własne możliwości,
a jednocześnie zdobywali wiedzę i
umiejętności. Uwzględniano
zainteresowania, potrzeby i
możliwości poznawcze każdego
dziecka

2

.

http://www.ucls.uchicago.edu/photo_album/1900s/im
ages/corn.jpg

2. W. Okoń, „Dziesięć szkół alternatywnych”,WSiP, Warszawa 1997, cyt. za: W. Limont, Uczeń zdolny, jak go rozpoznać i jak z
nim pracować, Wyd. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2010, s. 138.

Pedagodzy w nauczaniu

zindywidualizowanym

http://decroly.com/decrolydigital/files/2011/06/william-
kilpatrick.jpg

William H. Kilpatrick (1871-1965)
uważany
za twórcę metody projektów, którą
wprowadził
do szkoły, odrzucił całkowicie system
klasowo-lekcyjny

i

nauczanie

przedmiotowe, wprowadzając w to
miejsce ośrodki poznania i działania.
Uważał, że należy wykorzystać i
rozwijać , zainteresowania uczniów
opierając się na ich aktywności
oraz samodzielności.
Celem nauczania za pomocą metody
projektów było wychowanie uczniów do
samodzielnej
i odpowiedzialnej pracy, wzbogacenie
ich wiedzy oraz zdolności poznawczych i
twórczych

3

.

3. W. Okoń, „Dziesięć szkół alternatywnych”,WSiP, Warszawa 1997, cyt. za: W. Limont, Uczeń zdolny, jak go rozpoznać i jak z nim
pracować, Wyd. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2010, s. 139.

http://colegiohelen.com.mx/wp-
content/uploads/2012/01/helenparkhurst.jpg

Helen

Parkhurst

(1887-1973)

realizowała

strategię

planu

daltońskiego. Wprowadziła system
organizacji pracy, w którym uczniowie
swobodnie wybierali zajęcia szkolne
oraz czas wykonywanej pracy. Klasy
zostały zastąpione pracowniami, a
lekcje i prace domowe samodzielną
pracą

uczniów

pod

opieką

nauczyciela, który pełnił funkcję
konsultanta
i przewodnika. Przydzielony materiał
uczniowie

realizowali

w

indywidualnym tempie. Oprócz tempa
różnicowano

także

zawartość

materiału ze względu na poziom
trudności i zakres. Indywidualizacja
nauczania

w

planie

daltońskim

dotyczyła więc tempa i zawartości
materiału

4

.

4. W. Okoń, „Dziesięć szkół alternatywnych”,WSiP, Warszawa 1997, cyt. za: W. Limont, Uczeń zdolny, jak go rozpoznać i jak z nim
pracować, Wyd. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2010, s. . 140.

http://www.heilernet.de/prog_ed/Pr
%E4sentation/Images/washburne3.gif

Carleton Washburne (1889-1968)
– twórca systemu organizacji
szkolnej określanego jako metoda
Winnetki. Polegał on na połączeniu
nauczania z indywidualną nauką.
Podstawowe założenie to
zapewnienie możliwości uczenia się
każdemu wychowankowi w
najbardziej dla niego odpowiednim
tempie, przy jednoczesnym
rozwijaniu jego potencjału
poznawczego
i twórczego oraz wdrażaniu go do
życia
w społeczeństwie. Zadaniem
nauczyciela było kierowanie ich
pracą, indywidualne konsultacje,
udzielanie wskazówek, wyjaśnienie
trudnych kwestii oraz zachęcanie do
pracy. Uczniowie byli wdrażani do
samouczenia, czyli uczenia siebie

5

.

5. W. Okoń, „Dziesięć szkół alternatywnych”,WSiP, Warszawa 1997, cyt. za: W. Limont, Uczeń zdolny, jak go rozpoznać i jak z
nim pracować, Wyd. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2010, s. 141.

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/
thumb/c/cc/Ovide_Decroly_(1871-
1932).jpg/220px-vide_Decroly_(1871-1932).jpg

Owidiusz Decroly (1871-1932)
oparł kształcenie na metodzie
ośrodków zainteresowań, w których
realizowane były tematy zgodnie z
zainteresowaniami dzieci na
podstawie procesu obserwacji,
kojarzenia oraz wyrażania. Istotnym
elementem wychowawczym były gry
wychowawcze przeznaczone do
ćwiczeń indywidualnych,
zespołowych i klasowych.
Indywidualizacja kształcenia
związana była z różnicowaniem treści
nauczania w klasach wyższych dla
uczniów mających odmienne
zainteresowania
i zdolności

6

.

6. W. Okoń, „Dziesięć szkół alternatywnych”,WSiP, Warszawa 1997, cyt. za: W. Limont, Uczeń zdolny, jak go rozpoznać i jak z
nim pracować, Wyd. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2010, s. 142.

http://www.jenaplan-
archiv.de/ludwig/PP1925.jpg

Peter Petersen (1884-1952) –
twórca planu jenajskiego, w którym
realizowana jest idea szkoły jako
wspólnoty życia i pracy. Petersen
był

przeciwnikiem

systemu

klasowo-lekcyjnego.

Kształcenie

było ukierunkowane na rozwijanie
myślenia, analizowania, oglądania i
odczuwania

7

.

7 . W. Okoń, „Dziesięć szkół alternatywnych”,WSiP, Warszawa 1997, cyt. za: W. Limont, Uczeń zdolny, jak go rozpoznać i jak z
nim pracować, Wyd. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2010, s. 143.

http://www.zgapa.pl/data_content/referaty/html/10308/103
08_html_m378a7cbe.jpg

Celestyn

Freinet

(1896-1966)

opracował

metodę

indywidualizacji

nauczania.

W

pracy

z

uczniami

wykorzystywał karty samokontrolne
zwane fiszkami, które pozwalały na
indywidualną organizację nauki dzieci.
Karty zawierały ułożone tematycznie
zadania i problemy z różnych dziedzin
wiedzy stanowiące określoną całość.
Uczniowie dzięki temu rozwiązując
problem realizowali określony program
we własnym tempie, uzależnionym od
posiadanych zdolności. Koncepcja fiszek
zdaniem wielu autorów była metodą
pozwalającą

na

indywidualizację

nauczania

8

.

8. W. Okoń, „Dziesięć szkół alternatywnych”,WSiP, Warszawa 1997, cyt. za: W. Limont, Uczeń zdolny, jak go rozpoznać i jak z
nim pracować, Wyd. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2010, s. 144.

Indywidualizacja kształcenia przynosi uczniom najzdolniejszym
największe korzyści, ponieważ pozwala na uczenie się we
własnym

tempie,

co

umożliwia

im szybkie opanowanie kolejnych partii materiału. Dzięki temu
mogą oni szybko przyswoić materiał programowy i wcześniej
podjąć naukę przedmiotów przewidzianych w kolejnym roku
nauczania

9

.

http://peaceinyourhome.com/wp-
content/uploads/2012/07/school_kids11.gif

9. W. Limont, Uczeń zdolny, jak go rozpoznać i jak z nim pracować, Wyd. Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Sopot 2010, s. 145.

Współcześnie

Współczesną propozycją kształcenia uczniów zdolnych jest model
wzbogaconego kształcenia SEM (The Schoolwide Enrichment Model),
opracowany

i

zweryfikowany

w praktyce przez amerykańskich pedagogów: Josepha S.Renzulliego
i Sally M. Reis. Przeznaczony jest dla szkół podstawowych i dzieli się
na trzy typy kształcenia:
I typ –etap wstępny, diagnostyczny – rozwijanie aktywności uczniów
przez przybliżanie różnych dziedzin; stymulowanie lub spontaniczna
aktywność

dziecka;

rozwijanie

u uczniów ciekawości poznawczej i umiejętności samodzielnego
dostrzegania interesujących tematów, zdarzeń, osób, miejsc;
II typ –wiadomości i strategie rozwiązywania problemów z konkretnej
dziedziny wiedzy-stymulowanie samodzielnej aktywności ucznia;
umiejętność współpracy w grupie; kształcenie kompetencji związanych
z rozumieniem innych i samego siebie; rozwój sfery emocjonalno-
motywacyjnej ucznia; kształtowanie widzenia problemów z różnych
punktów widzenia; rozwijanie świadomości możliwości kontrolowania
własnego

losu

i kierowania nim;
III typ –programy układane dla poszczególnych uczniów zgodnie z ich
indywidualnymi
potrzebami, zajęcia prowadzone w małych grupkach/indywidualne
spotkania wychowanków z opiekunami-wspieranie uczniów w
wykorzystaniu

wiedzy,

zdolności

do rozwiązywania problemów rzeczywistych w wybranym przez nich
obszarze

wiedzy

i dyscypliny

10

.

10. W. Limont, „Uczeń zdolny. Jak go rozpoznać i jak z nim pracować”, Wyd. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Sopot 2010, s. 147.

Nauczyciel w tego typu kształceniu jest przewodnikiem stojącym z
boku. Pomaga uczniom w sprecyzowaniu problemu i budowie projektu
oraz w odpowiednim wykorzystaniu wiedzy, materiałów. Pomaga w
poszukiwaniu źródeł oraz właściwych ekspertów

11

.

W modelu SEM łączy się kształcenie zdolności intelektualnych i
uzdolnień

kierunkowych

oraz

rozwija

sfery:

emocjonalną,

motywacyjną , a także funkcjonowanie społeczne wychowanków.
Poprzez odpowiednie programy edukacyjno-wychowawcze kształtuje
u uczniów cechy osobowości pozwalające na świadome wybieranie
celów
i konstruowanie strategii postępowania umożliwiających im osiąganie
sukcesów
w szkole oraz w późniejszym życiu, w pracy zawodowej, z możliwością
samorealizacji

12

.

http://austenauthors.net/wpcontent/uploads/2012/09/teacher
.jpeg

11. W. Limont, „Uczeń zdolny. Jak go
rozpoznać i jak z nim pracować”, Wyd.
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Sopot 2010, s. 150.
12. Ibidem, s. 152.

Model planowania

zindywidualizowanych programów

Realizacja programów odbywa się na czterech poziomach:
1. Przeznaczony dla wszystkich uczniów, kształci myślenie

krytyczne

i

twórcze

oraz umiejętności związane z analizą, syntezą.

2. Uczniowie biorą udział w programie „Ważne Książki”, w którym

zapoznają

się

z wybitnymi dziełami literatury światowej; piszą opowiadania,
poezje; biorą udział w zajęciach artystycznych, warsztatach
plastycznych, muzycznych, debatach.

3. Uczniowie zdobywają wiedzę i umiejętności na stażach

odbywanych w miejscach planowanej w przyszłości pracy,
realizują projekty indywidualne lub w małych grupach.

4. Programy przeznaczone dla wąskiej grupy uczniów wybitnie

zdolnych i obejmują projekty i kursy realizowane przez szkoły
wyższe. Możliwość „przeskakiwania klas” lub częściowe
przyspieszenie w obrębie wybranego przedmiotu. Każdym takim
uczniem zajmuje się mentor, który układa program kształcenia
odpowiadający profilowi zdolności i osobowości

13

.

13. W. Limont, „Uczeń zdolny. Jak go rozpoznać i jak z nim pracować”, Wyd. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot
2010, s. 154.

Nauczyciele różnią się między sobą głębokością i rozległością wiedzy
w przedmiocie nauczania. Im gorzej nauczyciel zna swój przedmiot,
tym ma bardziej ograniczone możliwości metodyczne. Nie sięga po
metody

aktywizujące

uczniów,

ma

problemy

ze sprawdzeniem prawdziwości i trafności odpowiedzi uczniów, nie
jest w stanie właściwie ocenić błędów i ich poprawić. Natomiast im
lepiej nauczyciel zna swój przedmiot lub temat, tym łatwiej mu
pobudzić i wspomagać samodzielną aktywność intelektualną uczniów,
a także może też rozbudzić zainteresowanie przedmiotem

14

.

http://easylearningtools.files.wordpress.com/2011/11/classroo
m_teacher2.gif

14. K. Kruszewski, Sztuka nauczania.
Czynności nauczyciela, Wyd. PWN,
Warszawa 1995, s. 89.

Celem indywidualizacji pracy ucznia jest poprawianie wyników
uczenia się dzięki wykorzystaniu indywidualnych właściwości
uczącego się i zwiększanie jego indywidualnych możliwości, czyli
ważne jest, aby dostosować uczenie do możliwości ucznia,
wykorzystywać te możliwości w największym stopniu i rozwijać
je

15

.

http://www.eksperciwoswiacie.pl/gfx/oswiatainfo/pl/defaultaktualnosci/392/
28/1/298784549.jpg

15. K. Kruszewski, Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela, Wyd. PWN, Warszawa 1995, s. 90.

Rola nauczyciela i ucznia w procesie indywidualizacji

Efektywna indywidualizacja nauczania w czasie lekcji wymaga nowego podejścia do roli

nauczyciela i ucznia w procesie uczenia (się). Nauczyciel przestaje stać w centrum
akcji, przekazując inicjatywę i odpowiedzialność za uczenie się właśnie uczniom.

Nauczyciel: 
• darzy ucznia zaufaniem
• organizuje i moderuje
• towarzyszy i wspiera samodzielną naukę każdego ucznia
• dopuszcza błędy i samodzielne eksperymentowanie ucznia w dochodzeniu do wiedzy
• prowadzi ucznia poprzez dobrane ćwiczenia i wyznaczone cele
•  przejmuje odpowiedzialność za własny proces uczenia się
• diagnozuje i daje informację zwrotną 

Uczeń:
• staje się aktywny
• samodzielnie planuje, pracuje i tworzy
• współpracuje w grupie, uczy się od innych
• stosuje swoją wiedzę w praktyce i rozwiązuje bardziej złożone zadania
• monitoruje własne postępy w nauce
• ocenia siebie względem wyznaczonych cel

ROLA NAUCZYCIELA I UCZNIA

W szkole tradycyjnej

w nauczaniu

zindywidualizowanym

-nauczyciel showman

- uczeń mówi do nauczyciela

- tok heurystyczny i pytanie-

odpowiedź

- część uczniów bierna

- konkurencja i gwiazdorstwo

(kilkoro uczniów)

- nauczyciel odpowiada za

przebieg i realizację lekcji

- nauczyciel (program)

„ciągnie” ucznia w górę

- nauczyciel ocenia uczniów

- ocena formalna

- nauczyciel organizator i

konsultant

- uczniowie mówią między sobą

- rozwiązywanie problemu w

grupie

 

- aktywność wszystkich uczniów

- współpraca, współdziałanie,

uczniowie

uczą się dla siebie i uczą się od

siebie

- uczniowie tworzą rezultat i

pracują dla

osiągnięcia celu

- uczniowie rozwiązują problem

według

własnych możliwości

- uczeń ocenia sam siebie

 

- ocena samokrytyczna,

dotycząca

udziału i rezultatów

Analiza porównawcza ról nauczyciela i ucznia

Nauczyciel chcący indywidualizować nauczanie zwraca uwagę na:
1. Możliwości uczenia się. Właściwości psychofizyczne określające

w danym momencie granice efektów uczenia się.

a) możliwości merytoryczne – usuwanie luk utrudniających
opanowanie nowych partii materiału; to podstawowe kryterium
skuteczności poczynań indywidualizacyjnych;
b) możliwości intelektualne – zdolności ogólne i uzdolnienia
specjalne, a także właściwości takie jak pamięć i wyobraźnia;
c) możliwości emocjonalne – mogą stanowić siłę napędową uczenia
się i ustalać jego kierunek; wzbudzanie zainteresowania, aspiracji;
d) możliwości fizyczne – stan zdrowia, warunki fizyczne.

2. Sposób uczenia się. Właściwości indywidualne ucznia.

a) cechy psychologiczne – w projektowaniu kontroli i ocenianiu
należy uwzględnić wolniejsze tempo opanowania materiału u
nieaktywnych, ich nieodporność na sytuację emocjonalną, małą
zdolność do przenoszenia swych umiejętności
i wiadomości z zadania na zadanie;
b) cechy społeczne – środowiska pozaszkolne, w których przebywa
uczeń, rodzina, otoczenie sąsiedzkie, rówieśnicy dostarczają
wzorców zachowania od których zależy to, jak uczeń radzi sobie z
zadaniami szkolnymi, jak porozumiewa się z innymi uczniami, jak
rywalizuje, jak współpracuje

16

.

16. K. Kruszewski, Sztuka nauczania. Czynności
nauczyciela, Wyd. PWN, Warszawa 1995, s. 90.

Sposoby

indywidualizowania

1. Indywidualizowane przydziały czasu. Uczeń otrzymuje na

nauczenie się danego materiału tyle czasu, ile z racji swoich
możliwości, stylu pracy i innych ważnych cech potrzebuje.

2. Uzupełnienia wiadomości i umiejętności. Wyposażenie ucznia w

wiadomości,

które

są niezbędne do podjęcia pracy nad nowym materiałem. Stosuje się
zajęcia wyrównawcze bądź lekcje powtórzeniowe lub wprowadzające
dla całych grup.

3. Zmiany zakresu lub układu materiału. Materiał ma być

interesujący
i odpowiednio trudny aby wiodła przez niego najodpowiedniejsza dla
danego ucznia droga. Jeśli ten materiał będzie interesujący dla
ucznia, może być czynnikiem motywującym do nauki.

4. Stanowienie celów indywidualnych. Uczeń przed podjęciem pracy

nad materiałem powinien wiedzieć, czego się od niego oczekuje. Cele
dostatecznie trudne ale osiągalne mogą również motywować do nauki.

5. Dobieranie metody nauczania. Ze względu na indywidualne

możliwości, uczniowi nad materiałem lepiej pracuje się w swoisty
sposób, trzeba starać się organizować sytuację dydaktyczną tak, aby
ułatwić uczniowi zastosowanie efektywniejszego sposobu.

6. Grupowanie uczniów. Uczniów grupuje się po to, żeby ujednolicić

grupę lub po to, żeby zorganizować korzystny kontekst społeczny
uczenia się.

7. Wykorzystanie środków nauczania. Zastosowanie materiałów,

informacji itp.

17

17. K. Kruszewski, Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela, Wyd. PWN, Warszawa 1995, s. 95.

Ankieta dla nauczyciela – Indywidualizacja procesu nauczania i

wychowania

Ankieta ma charakter anonimowy. Poproszono o zaznaczenie wybranej
odpowiedzi poprzez podkreślenie.

1.Czy opracowuje Pan/Pani i wdraża działania skierowane na indywidualizację
procesu nauczania
i wychowania poprzez:
a/ rozpoznanie potrzeb uczniów
TAK NIE CZĘŚCIOWO
b/ dostosowanie programu nauczania do zdiagnozowanych potrzeb uczniów
TAK NIE CZĘŚCIOWO

2.Czy realizowany przez Pana/Panią program nauczania dostosowany jest do
potrzeb i możliwości uczniów, tj.:
a/ uwzględnia indywidualizację nauczania?
TAK NIE CZĘŚCIOWO
b/ uwzględnia uczniów ze specjalnymi potrzebami
TAK NIE CZĘŚCIOWO

3.Czy stosuje Pan/Pani na zajęciach
a/ zindywidualizowane formy pracy
TAK NIE CZĘŚCIOWO
b/ metody aktywizujące
TAK NIE CZĘŚCIOWO

4.Które spośród wymienionych form zindywidualizowanego motywowania
uczniów do nauki stosuje Pan/Pani w pracy z dziećmi?
a/ przygotowywanie uczniów do zewnętrznych konkursów, olimpiad
b/ organizowanie dla uczniów zdolnych przedmiotowych konkursów
c/ ocenianie kształtujące
d/ prowadzenie koła zainteresowań rozwijającego/ wyrównawczego
e/ praca w grupach/ parach
f/ przydzielanie dodatkowych zadań do wykonania
g/ różnicowanie zadań domowych
h/ praca domowa dla wszystkich i dla chętnych
i/ „uczeń w roli nauczyciela”

5.Czy prowadzi lub uczestniczy Pan/Pani w zajęciach pokazujących pracę
nauczyciela
z uczniem w formie zindywidualizowanej?
a/ NIGDY
b/ SPORADYCZNIE
c/ CZĘSTO
d/ BARDZO CZĘSTO

6.W jaki sposób Pan/Pani doskonali się w obszarze nabywania i
rozwijania umiejętności oceniania możliwości edukacyjnych uczniów
oraz opracowywania zindywidualizowanych działań, tj.
dostosowywania działań do stwierdzonych możliwości uczniów
a/ udział w:
- kursach doskonalących
- warsztatach metodycznych
- konferencjach
b/ pozyskiwanie informacji z:
- internetu
- prasy pedagogicznej
- poradników metodycznych
c/ wymiana informacji z:
- pracownikami poradni pedagogiczno-psychologicznej
- innymi nauczycielami

oprac. mgr Danuta Jutkiewicz

Nauczyciel żeby zindywidualizować nauczanie musi sobie
odpowiedzieć na pytania:

-jakie indywidualne właściwości uczniów są w danej sytuacji ważne?

- jak je rozpoznać?

- jak je uwzględnić w pracy pedagogicznej?

Nauczyciel musi brać pod uwagę fakt, że na nasilenie i kształt
niektórych właściwości indywidualnych nie ma żadnego wpływu, inne
w

jakimś

stopniu

zależą

od

niego,

a jeszcze inne może skutecznie modyfikować. Nauczyciel wykorzystuje
zatem cechy uczniów, żeby polepszyć skuteczność nauczania i stara
się

je

zmieniać

lub

udoskonalić

w pożądanym kierunku

18

.

http://www.teacherplus.org/wp-
content/uploads/2011/02/teacher-student.jpg

18. K. Kruszewski, Sztuka nauczania. Czynności
nauczyciela, Wyd. PWN, Warszawa 1995, s. 97.

Dziękujemy za uwagę!

Bibliografia:

1. Kruszewski K., Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela, PWN,
Warszawa 1995.
2. Limont W., Uczeń zdolny. Jak go rozpoznać i jak z nim pracować,
Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2010.
3. Okoń W., Słownik Pedagogiczny, PWN, Warszawa 1981.

Źródła internetowe:
1. www.educarium.pl/index.php/indywidualizacja-nauczania/233-

refleksje-o-lekcji-idealnie-indywidualizujcej.html.

2. www.edukacja.edux.pl/p-11315-indywidualizacja-nauczania-i-

wychowania.php.