SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA I 

MOTORYCZNOŚĆ 

CZŁOWIEKA: 

PODSTAWOWE POJĘCIA I 

ICH ASPEKTY.



Pojęcie sprawności fizycznej wiąże się nie tylko z funkcją aparatu 
ruchu, ale z biologicznym działaniem całego organizmu. Podłożem 
są określone predyspozycje i funkcje ustroju, ale po stronie 
przejawów sprawność fizyczna wyraża się w określonych efektach 
motorycznych, prawidłowościach budowy ciała,  a także osobniczej 
aktywności fizycznej. Na sprawność fizyczną składa się nie tylko 
zasób opanowanych ćw. ruchowych, ale i poziom wydolności 
wszystkich narządów i układów, zdolności motoryczne (siłowe, 
szybkościowe, wytrzymałościowe i koordynacyjne), a nawet pewne 
elementy aktywnego stylu życia. Skuteczność działania 
poszczególnych fizjologicznych funkcji organizmu, a w szczególności 
sposób przetwarzania energii oraz zdolność dostatecznego 
przystosowania do zmiennych warunków otoczenia, mają więc tutaj 
pierwszoplanowe znaczenie. Ważny element sprawności fizycznej 
stanowi również komponent kulturowy, wyróżniający się w różnym 
osobniczym poziomie aktywności ruchowej.

1.SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA I JEJ ZNACZENIE DLA 
PRZEJAWÓW MOTORYCZNOŚCI CZŁOWIEKA

W 1968 r. komitet ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia 
(WHO) po rozpatrzeniu wielu wersji wybrał taka definicję 
sprawności fizycznej: 

„Sprawność fizyczna to zdolność do 

efektywnego wykonania pracy mięśniowej”.

 
We współczesnych definicjach sprawności fizycznej podkreśla 
się, że jest to właściwość, poprzez którą charakteryzujemy nie 
tylko poziom aktualnych możliwości i zachowań ruchowych. 
Przede wszystkim konieczne jest uwzględnienie strukturalnego 
i funkcjonalnego podłoża, a także cech codziennej fizycznej 
aktywności danego osobnika. Elementy te stanowią istotny 
komponent osobniczych zdolności do zdrowego, aktywnego i 
twórczego życia. Tak pojęta właściwość jest zarówno efektem 
wyćwiczenia, jak i wychowania oraz oddziaływania warunków 
życia w środowisku zewnętrznymktóre powodują przestrojenie 
wszystkich funkcji i czynności organizmu, oraz czynników
wynikających z osobniczego zaangażowania w fizyczną 
aktywność i wrodzonych właści-
wości danego osobnika.

 

Za wysoce sprawnego fizycznie uznamy takiego człowieka, 

który charakteryzuje sic względnie dużym zasobem 
opanowanych ćwiczeń
ruchowych, wysoką wydolnością układu krążenia, 
oddychania, wydzielania
i termoregulacji, pewnymi prawidłowościami w budowie ciała 
oraz afirmującym fizyczną aktywność stylem życia.

    Z oryginalnym ujęciem definicji sprawności fizycznej 
spotykamy się w koncepcji
Rensona, na którą to powołują się twórcy Europejskiego
Testu Sprawności Fizycznej "Eurofit".
 Zgodnie z przyjętą propozycją pojęcie sprawności fizycznej 
mieści w sobie trzy główne, równoważne składniki:
 a) organiczny, 
b) motoryczny, 
c) kulturowy 

(obrazek 1)

Komponent 
kulturowy

Komponent 
organiczny

Kompone
nt 
motorycz
ny

Konstytucj
a fizyczna

Sprawność 
motoryczn
a

Aktywnoś
ć fizyczna

Wydolność 
tlenowa

Przewęda podejmując się kilkanaście lat temu klasyfikacji różnych 
funkcjonujących koncepcji teoretycznych i definicji sprawności 
fizycznej, wyróżnił najistotniejsze ich typy, którą tu podajemy 
zgodnie z wcześniej przyjętą własną modyfikacją[Osiński 1991]:
mechanistyczno-biologiczny,
behawioralno-kulturowy,
motoryczny,
fizjologiczno-medyczny (zdrowotny).

Koncepcje mechanistyczno-biologiczne.

 W ujęciu pierwszym nawiązuje się do mechanicznego pojęcia sprawności 
maszyny (iloraz pracy użytecznej do pracy włożonej).  Takie rozumienie 
sprawności fizycznej propagował w Polsce  Wolański. Podkreślał on, że 
sprawność fizyczna to "skuteczność biologicznego działania organizmu", a 
w rozwinięciu szczegółowym ujmować można ją jako "stosunek 
poszczególnych fizjologicznych właściwości organizmu (krążenia, 
oddychania, wytrzymałości kośćca na obciążenia, skurczów mięśni, 
wydzielania wewnętrznego, filtracji nerek, właściwości krwiotwórczych 
szpiku i grasicy, zdolności oczyszczających wątroby itd.) do ich podłoża 
makro i mikro- morfo- bio- fizyko-chemicznego". W tym rozumieniu w 
odniesieniu do działań ruchowych (motorycznych) sprawność fizyczna jest 
wyrażona przez stosunek efektywności ruchów do morfologicznego 
podłoża, czyli predyspozycji.

Koncepcje   behawioralno-kulturowe.

   Sposób rozumienia sprawności fizycznej, który można 
nazwać behawioralno-kulturowym, kładzie nacisk na 
osiągnięty poziom zaradności i samodzielności motorycznej w 
różnych sytuacjach zewnętrznych. Chodzi szczególnie o to, w 
jakiej mierze człowiek jest dostosowany do rozwiązywania 
problemów w środowisku biogeograficznym i społeczno-
kulturowym. Zdaniem Przewędy trzy grupy właściwości 
osobniczych charakteryzują sprawność fizyczną: 
a) wydolność fizyczna ustroju i poziom rozwoju cech 
motorycznych ("człowiek może wykonać czynność"), 
b) umiejętności ruchowe ("człowiek umie rozwiązywać 
zadanie"), 
c) motywacja w działaniu ("człowiek chce osiągnąć pożądany 
efekt").

Koncepcje  motoryczne.

 Trzecie stanowisko (motoryczne) jest w Polsce bardzo 
rozpowszechnione i równocześnie - w świetle najnowszych 
tendencji - zdecydowanie wąskie. Uwzględnia się w nim 
zazwyczaj poziom zdolności (cech) motorycznych, a wiec miarą 
sprawności fizycznej jest pewna koniunkcja (złączenie) takich 
właściwości, jak-zdolności siłowe, szybkościowe, 
wytrzymałościowe, koordynacyjne. Takie koncepcje | oparte 
wyłącznie na rożnych zdolnościach motorycznych (ang. motor 
abilities) - zdaniem Safrit oraz Hensleya i Easta , szczególnie 
rozwijano w USA w latach 50 i 60. W Polsce testy oparte na 
podobnych założeniach tworzyli m.in. Denisiuk oraz Chromiński. 
Poszczególni badacze posługiwali się też często kategorią tzw. 
ogólnej sprawności fizycznej, pojętej jako pewna unormowana i 
uśredniona wartość sumy rezultatów poszczególnych prób 
ruchowych. W literatu rze anglosaskiej rozpowszechnia się też 
takie rozumienie sprawności motorycznej (ang. motor fitness) , 
zgodnie z którym pojęcie to oznacza jedynie tę część 
sprawności fizycznej  (ang. physical fitness),która wyraża się 
poprzez określony poziom osobniczych zachowań w działaniach 
ruchowych ukierunkowanych na osiągnięcia ruchowo-sportowe 
(ang. performance related fitness).

Koncepcje fizjologiczno-medyczne (zdrowotne).

 W ostatnim, czwartym typie definicji sprawności fizycznej na 
plan pierwszy wysuwa się elementy fizjologiczno-medyczne i 
zdrowotne. Autorzy tej koncepcji myślenia o sprawności 
fizycznej kładą nacisk przede wszystkim na aspekty 
zdrowotne i sprawność energetyczną ustroju, a często 
jedynie, wtórnie już, wspominają również o znaczeniu 
prawidłowej budowy ciała czy wyników testów sprawności 
ruchowej. Sharkey w sposób szczególny podkreślał znaczenie 
sprawności energetycznej (zdolności tlenowe i beztlenowe - 
energetic fitness). To fizjologiczno-medyczne (zdrowotne) 
stanowisko stopniowo zyskiwało na popularności i 
ewoluowało w kierunku powstania oryginalnej koncepcji 
health-related fitness (H-RF), tj. "sprawności zorientowanej 
na zdrowie".



Howley i Franks podają: "Celem sprawności fizycznej jest pozytywne zdrowie 
fizyczne, które warunkuje niskie ryzyko wystąpienia problemów 
zdrowotnych. Osiągnięcia zaś mają na celu zdolność angażowania się w 
codzienne zadania z adekwatną energią oraz satysfakcjonujące 
uczestnictwo w wybranych sportach”.



Na slajdach  2 oraz 3 ukazano schematycznie cele, komponenty i zachowania 
wspierające sprawność fizyczną oraz wspierające motoryczne osiągnięcia.



W ostatnich latach zmieniają się również poglądy na testowanie sprawności fizycz-1 
nej. Chociaż nadal stanowi ono ważne ogniwo w racjonalnym procesie sterowania 
rozwo-' jem dzieci i dorosłych, to dzisiaj najczęściej wychodzi się tu z innych 
założeń i zmierza do uzyskania inaczej zorientowanych celów.



Bouchard i Shephard, przyjmują, że health-related fitness odnosi się do tych 
komponentów sprawności, które są efektem korzystnego i niekorzystnego 
wpływu zwykłej aktywności fizycznej oraz które mają związek z poziomem 
stanu zdrowia. Komponenty te są określone: (a) zdolnością do 
podejmowania codziennej aktywności z wigorem i żwawo, (b) takim 
stanem cech i zdolności, który wskazuje na niskie ryzyko przedwczesnego 
rozwoju chorób i osłabienia sił w wyniku małej aktywności"

2. KONCEPCJA "HEALTH-RELATED FITNESS"  JAKO
TEORETYCZNA   PODSTAWA   KSZTAŁCENIA
SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ

 Trzeba też przyznać, że dotąd w Polsce nie skonstruowano testu   opartego 
na  wyraźnie uświadamianych przesłankach zdrowotnych, a więc  
konsekwentnie osadzonego w ramach koncepcji H-RF.

Najogólniejszym celem testów tworzonych w ramach koncepcji H-RF jest 
promocja zdrowia oraz troska o funkcjonalną wydolność i dobrostan (ang. 
well-being).
 Chodzi tu zarówno o poszczególne jednostki, jak i o populację oraz 
dostarczenie wszystkim narzędzia do oszacowania i oceny tych aspektów 
sprawności, które są powiązane ze zdrowiem.
Wielokrotnie wykazywano, że mała aktywność fizyczna i sprawność 
współwystępują z otyłością, osteoporozą, bólami kręgosłupa, chorobami 
układu krążenia, zaburzeniami metabolizmu węglowodanowego i lipidowego 
oraz różnymi problemami. Pomiar sprawności fizycznej ma służyć przede 
wszystkim celom diagnostycznym i w szerokim kontekście wspierać zmiany w 
zachowaniach zdrowotnych, anie ma celów samoistnych. Istnieje dzisiaj na 
ogół zgoda, że bardziej efektywna jest strategia nastawiona na poprawę 
zdrowia jednostek i populacji, niż koncentracja na samym poziomie 
sprawności. Atrybuty sprawności, łącznie z informacjami o aktywności 
fizycznej, innymi zachowaniami zdrowotnymi oraz danymi statystycznymi o 
zachorowalności i umieralności mają dostarczać wiedzę niezbędną dla 
lepszego zrozumienia wzajemnych związków zachodzących między stanem 
zdrowia a stylem życia.
Bouchard i Shephard [1994], wykorzystując dotychczasową wiedzę o 
powiązaniach aktywności fizycznej i sprawności oraz ich znaczeniu dla 
pozytywnego zdrowia, za zasadnicze komponenty sprawności, zgodnie z 
koncepcją H-RF, przyjmują; a) komponenty morfologiczne, b) komponenty 
mięśniowe, c) komponenty motoryczne,d) komponenty krążeniowo-
oddechowe, e) komponenty metaboliczne (tab. 1).

Skinner i Oja wychodzą z założenia, że "health-related fitness obejmuje 
te komponenty, które mają pozytywny wpływ na zdrowie, i te, które 
mogą być doskonalone przez regularną aktywność fizyczną". 
W tab. 2 ukazano komponenty i czynniki H-RF uwzględnione przez ww. 
autorów.

Tab. 2.  Komponenty i czynniki zgodne z koncepcją health-related 
fitness [wg Skinner i Oja 

Test sprawności ukierunkowany na zdrowie ,a test sprawności 
oceniający osiągnięcia motoryczne 

Bardzo ważna jest umiejętność odróżnienia testów oceniających różne 
aspekty zdrowia od testów mierzących i zorientowanych na osiągnięcia 
motoryczne. Test sprawności ukierunkowany na zdrowie (H-RF) ma mierzyć 
te czynniki, które odnoszą się do zdrowia i ułatwiają jednostce 
wykorzystanie pełni możliwości (ang. wellness). 

Sprawność krążeniowo-oddechowa i pomiar komponentów ciała (głownie 
otłuszczenia) są ogólnie uważane za kluczowe w ocenie optymalnego 
zdrowia. Autorzy zaliczają do nich również siłę, wytrzymałość mięśniową, 
gibkość i niekiedy postawę ciała. Za testy osiągnięć motorycznych (M-FP) 
uważa się na ogół ocenę mocy eksplozywnej, zwinności - zręczności, 
koordynacji oraz szybkości.

 Niekiedy w testach M-FP ujmuje się również poziom specyficznych 
motorycznych umiejętności, które wyróżniają poszczególne komponenty 
sprawności w sposób przedstawiony w tab. 3.
Testy sprawności, oceniające osiągnięcia motoryczne (M-FP), są głównie 
używane do przewidywania indywidualnych możliwości sportowych i 
wyszukiwania osób, które mogą zyskać przewagę nad innymi w różnych 
dyscyplinach sportu. Niewiele mówią one jednak o zdrowiu i osiąganiu przez 
jednostkę owej pełni możliwości. W szczególności zaś najczęściej 
indywidualne wyniki zależą od wyposażenia genetycznego i poziomu 
biologicznej dojrzałości Natomiast w testach H-RF nacisk kładzie się, zamiast 
na umiejętności i osiągnięcia motoryczne, na czynniki określające i służące 
zdrowiu.
 

Przykładowo w Manitoba Schools Fitness zawarto wskazanie, aby 
mierzyć i rozwijać pozytywne postawy i nawyki, które prowadzą do 
zdrowego życia. W 'Teście Sprawności Fizycznej Dzieci I Młodzieży YMCA" 
Franks zaleca: "Jest ważniejsze, aby dzieci stosowały odpowiednią dietę 
żywieniową, aniżeli posiadały pewien procent tłuszczu w ustroju". W 
prezentacji i ocenie wyników nie powinno się  bowiem bazować na
biologicznej dziedziczności, ale na zachęcaniu do aktywnego stylu życia.
 
Docherty podaje następujące warunki, jakie winien spełniać test 
sprawności fizycznej:

WARUNKI  POPRAWNOŚCI  TESTU  SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ

-test sprawności powinien być zintegrowany z programem szkolnym i 
używany jako narzędzie pedagogiczne,
-testowanie sprawności jest tylko jednym z wielu elementów 
wszechstronnego programu edukacji sprawnościowej,
-w testowaniu sprawności fizycznej powinno się położyć nacisk na te 
elementy, które są związane ze zdrowiem (H-RF),
-test sprawności fizycznej powinien być prowadzony z rozwagą, 
życzliwością i dawać zadowolenie,
wyniki testowania powinny być w poważny sposób omawiane i 
interpretowane z uczniami oraz ich rodzicami,
 jeśli został uzyty jakis system nagród, to powinien być on motywujacy 
dla wszystkich uczniów