PROFILAKTY

CZNA OPIEKA 

ZDROWOTNA 

NAD 

UCZNIAMI

U około 20% dzieci i młodzieży w Polsce 

stwierdza się różnego rodzaju odchylenia od 
prawidłowego stanu zdrowia, wymagające 
czynnej opieki lekarskiej i rewalidacji. Choroby 
nabyte po urodzeniu i wiele chorób powstałych 
w okresie życia płodowego mają swoje źródło w 
środowisku zewnętrznym, którego elementami 
są drobnoustroje, substancje toksyczne i 
alergizujące, promieniowanie itp. Wiele 
czynników szkodliwych pochodzenia 
zewnętrznego może też uszkadzać komórki 
płciowe rodziców oraz ich aparat genetyczny i 
być przyczyną powstania wad rozwojowych 
warunkujących zarówno przebieg rozwoju, jak i 
stan zdrowia dziecka (Mięsowicz 1997). 

Ocena i monitorowanie stanu zdrowia 

populacji były zawsze istotnym elementem 
higieny i medycyny szkolnej. W Polsce przez 
wiele lat obowiązywał system grup 
dyspanseryjnych i corocznie prowadzono na 
terenie kraju rejestrację uczniów 
zakwalifikowanych do tych grup. Wraz z 
wprowadzeniem w 1992 roku 
zmodyfikowanego modelu opieki zdrowotnej 
nad uczniami zrezygnowano z kwalifikacji i 
rejestracji uczniów w grupach 
dyspanseryjnych i przesunięto akcenty z 
populacyjnej oceny stanu zdrowia na ocenę 
jednostkową. 

Stosowany obecnie w medycynie szkolnej 

zamiast grup dyspanseryjnych termin 
„problem zdrowotny” może mieć różne 
znaczenie. Według Woynarowskiej (2000) w 
praktyce medycyny szkolnej problem 
zdrowotny można rozpatrywać z punktu 
widzenia indywidualnego ucznia jako 
istniejące u niego zaburzenie rozwoju i 
zdrowia (lub czynniki ryzyka jego 
wystąpienia), które może wpływać 
niekorzystnie na funkcjonowanie i jakość 
życia w dzieciństwie, młodości oraz w wieku 
dojrzałym i które wymaga działań 
profilaktycznych i naprawczych.

W medycynie profilaktyka oznacza 

działania, których celem jest 
niedopuszczenie do rozwoju chorób, 
zburzeń i zmniejszenie ich skutków. 

Wśród działań profilaktycznych, które 

programują, organizują i wykonują 
pracownicy służby zdrowia sprawujący 
opiekę medyczną nad uczniami 
wyróżniamy: 

Profilaktykę pierwszorzędową

Profilaktykę drugorzędową

Profilaktykę trzeciorzędową

Celem profilaktyki 

pierwszorzędowej jest uprzedzenie 
ewentualnego wystąpienia 
zaburzenia, m.in. poprzez 
szczepienia ochronne, uzupełnianie 
związków fluoru w profilaktyce 
próchnicy oraz poprzez działania 
nieswoiste, tj. eliminowanie zagrożeń 
w środowisku szkolnym i domowym 
oraz edukację zdrowotną. Działania 
te dotyczą całej populacji.

Zadaniem profilaktyki drugorzędowej jest 

identyfikacja grup ryzyka występowania pewnych 
zaburzeń, wczesne wykrycie objawów tych zaburzeń i 
podjęcie działań naprawczych. W celu wstępnej 
identyfikacji zaburzeń lub chorób stosuje się testy 
przesiewowe, wykonywane przez pielęgniarki szkolne. 
Osoby z dodatnim wynikiem testu, czyli podejrzeniem 
zaburzenia lub choroby powinny być poddane 
procesowi diagnozowania w celu potwierdzenia lub 
wykluczenia zaburzenia i ustalenia niezbędnego 
leczenia. U dzieci i młodzieży w wieku przedszkolnym i 
szkolnym stosuje się testy do wykrywania zaburzeń 
rozwoju fizycznego i zaburzeń słuchu, wzroku, układu 
ruchu, podwyższonego ciśnienia tętniczego krwi oraz 
gruźlicy. Celem profilaktycznych badań lekarskich jest 
ocena poziomu i dynamiki rozwoju oraz stanu zdrowia 
(fizycznego, psychicznego i społecznego), począwszy od 
przebiegu ciąży i porodu; identyfikacja czynników 
sprzyjających i zagrażających zdrowiu i życiu w 
środowisku dziecka, w tym sposobu żywienia, 
aktywności fizycznej, higieny jamy ustnej; zaplanowanie 
niezbędnych działań diagnostycznych lub korekcyjnych 
i leczniczych. 

Profilaktyka trzeciorzędowa 

dotyczy głównie osób przewlekle 
chorych i niepełnosprawnych, z 
problemami szkolnymi i 
społecznymi. Jej celem jest 
zapobieganie pogłębiania się 
zaburzeń i trudności w 
funkcjonowaniu dziecka oraz ich 
dalszym niepomyślnym skutkom, 
a więc m.in. pomoc w utrzymaniu 
dobrej kondycji psychofizycznej, 
rozwijaniu funkcji kompensujących 
niepełnosprawność, 
przeciwdziałanie izolacji 
społecznej. 

ZDROWOTN

E 

PRZYCZYNY 

NIEPOWODZ

EŃ W 

NAUCE

Stwierdzono, że pomiędzy pomyślnym 

funkcjonowaniem dziecka w szkole a jego 
zdrowiem istnieje sprzężenie zwrotne. 
Dobre zdrowie sprzyja sukcesom w nauce, 
natomiast występowanie wielu zaburzeń 
zwiększa ryzyko wystąpienia problemów i 
niepowodzeń szkolnych. Różnorodne 
trudności w nauce mogą być z kolei 
przyczyną zaburzeń zdrowia 
psychospołecznego. Przyczyny 
niepowodzeń w nauce na ogół nie 
pojawiają się pojedynczo, lecz występują 
w postaci złożonego kompleksu 
czynników, gdzie obok uwarunkowań 
zdrowotnych występują niekorzystne 
czynniki społeczne i dydaktyczne. 

Woynarowska i Półtorak wyróżniły 

trzy grupy najczęściej występujących 
zaburzeń w rozwoju i stanie zdrowia, 
które wiążą się z niepowodzeniami w 
nauce:

Zaburzenia rozwoju somatycznego 

Zaburzenia rozwoju 

psychospołecznego

Choroby przewlekłe i inne zaburzenia 

w stanie zdrowia

Zaburzenia

 rozwoju somatycznego

Wychodząc z założenia, że rozwój wrodzonych 
możliwości intelektualnych jest jednym z 
aspektów ogólnego rozwoju biologicznego 
człowieka, stwierdzają oni, ze dzieci bardziej 
zaawansowane w rozwoju somatycznym 
uzyskują lepsze wyniki w nauce od swoich 
rówieśników gorzej rozwiniętych. Oczywiście 
wysokość i masa ciała spełniają rolę 
pośrednich wskaźników rozwoju funkcji tych 
narządów, które mają istotne znaczenie w 
procesie nauczania. Zależność ta znalazła 
m.in. odzwierciedlenie w praktycznej ocenie 
dojrzałości szkolnej. 

Zaburzenia

 rozwoju 

psychospołecznego

Należą do nich deficyty rozwojowe 
w zakresie funkcji wzrokowych, 
słuchowych, rozwoju 
motorycznego, lateralizacji; 
zaburzeń rozwoju mowy, 
dysleksja; zaburzenia zachowania, 
zespoły nadpobudliwości 
psychoruchowej, zaburzenia życia 
emocjonalno-uczuciowego i 
osobowości dziecka.

Choroby przewlekłe i inne zaburzenia w 

stanie zdrowia 

Wywierają one niejednokrotnie wpływ na 
ośrodkowy układ nerwowy i psychikę dziecka, 
powodują obniżenie wydolności umysłowej i 
odporności na zmęczenie, zwiększenie absencji 
szkolnej, co prowadzi do braków i luk w 
wiadomościach, pracy nierytmicznej, z okresami 
nadmiernego obciążenia. Przyczyną niepowodzeń 
w przypadku niektórych schorzeń mogą być także 
objawy będące efektem przyjmowanych leków. U 
dzieci z różnego rodzaju zaburzeniami ( otyłych, 
niskorosłych, z widocznym kalectwem) gorsze jest 
zwykle przystosowanie do środowiska szkolnego, 
co również może nasilać trudności w nauce.

Przykładem chorób przewlekłych wiążących się z 
niepowodzeniami w nauce są choroby alergiczne. 
Dziecko z alergią może chorować kilkakrotnie w 
czasie sezonu. Nasilone pylenie traw i innych roślin 
przypada zwykle na koniec roku szkolnego, kiedy 
uczniowie mają liczne sprawdziany bądź egzaminy do 
innych szkół. Uporczywy wyciek z nosa i spojówek, 
upośledzenie drożności nosa, bóle głowy, całonocne 
napady astmy mogą utrudniać koncentrację, 
wywoływać senność i stałe uczucie zmęczenia. 
Ponadto wiele leków stosowanych w chorobach 
alergicznych działa uspokajająco i może przejściowo 
osłabiać dyspozycję do nauki. Podobnie leki 
stosowane w przypadku padaczki wpływają 
niekorzystnie na proces uczenia się- mogą wywołać 
senność, uczucie znużenia, zaburzenia koncentracji 
uwagi, drżenie rąk, trudności w utrzymaniu 
równowagi, a niekiedy podwójne widzenie lub też 
niepokój, pobudzenie i rozdrażnienie. Niektórzy 
uczniowie mogą reagować zaostrzeniem choroby pod 
wpływem stresów i emocji, które przynosi życie 
szkolne (klasówki, odpowiedzi). 

Choroby takie jak cukrzyca, nie powinny 
opóźniać rozwoju intelektualnego i dalszych 
etapów edukacji (choć niekiedy notowano 
występowanie mikrouszkodzeń ośrodkowego 
układu nerwowego u dzieci z tym schorzeniem). 
 Jednak zmniejszenie stężenia glikozy  we krwi 
może powodować zaburzenia w pracy mózgu, 
może być przyczyną trudności w pisaniu, 
wypowiadaniu się, koncentracji uwagi, zaburzeń 
widzenia, pamięci i koordynacji ruchowej.  W 
przypadku chorób nowotworowych niektóre 
dzieci, zwłaszcza po chemioterapii i radioterapii 
ośrodkowego układu nerwowego, mogą 
wykazywać pewne niedobory intelektualne, co 
wymaga zmiany oczekiwań wobec nich. 
Niektóre choroby mogą być także 
ograniczeniem, jeśli chodzi o uprawianie sportu 
oraz wybór zawodu i dalszego kierunku 
kształcenia.