Budżet państwa i polityka
fiskalna
Budżet państwa i polityka
fiskalna
Budżet i jego części
składowe
• Budżet – to pewien zespół
rachunków przedstawiający na okres
jednego roku kalendarzowego
wszelkie stałe wpływy i obciążenie
państwa.
• Budżet jest liczbowym opisem
gospodarki finansowej państwa.
Gospodarka ta może być
zrównoważona ale może też
przynosić deficyt lub nadwyżkę.
• Budżet jest także pewną prezentacją
programu działania rządu, w którym
ogólne cele polityczne i społeczno –
gospodarcze zostały przekształcone w
konkretne, wyrażono liczbowo
zamierzenie realizacyjne.
• Budżet jest więc zespołem narzędzi i
środków służących do realizacji
świadomie określanych zadań
społeczno – gospodarczych państwa.
Podstawowy rachunek
tożsamości budżetowej
Podstawowy rachunek tożsamości
budżetowej ma postać:
T- C
g
-T
rc
-INT-I
g
-T
rk
=B
t
Gdzie:
T- dochody bieżące,
C
g
– konsumpcja państwa,
T
rc
– transfery bieżące bez płatności
odsetkowych,
INT – płatności odsetkowe z tytułu
długu,
I
g
– inwestycje państwa pomniejszone
o inwestycje ujemne,
T
rk
– transfery rachunku kapitałowego,
B
t
– saldo budżetu.
W powyższej tożsamości zestawiono
wydatki z budżetu państwa
uwzględniające całkowite wydatki
rządowe (G) i całkowite transfery (T
r
)
opisane równaniami:
G = C
g
+ I
g
,
T
r
= T
rc
+ INT + T
rk
• Dochody bieżące - w dużym
stopniu podatki pośrednie i
bezpośrednie oraz ze składek na
ubezpieczenia społeczne, przy
niewielkim udziale dochodów z
innych źródeł (np. zysków od
przedsiębiorstw sektora
publicznego). Dochody te mogą być
również wykorzystywane w celach
antycyklicznych.
• Dochody rachunku kapitałowego
pochodzą ze sprzedaży własności
państwa i przedsiębiorstw sektora
publicznego oraz ze spłat pożyczek.
Po stronie wydatków składających się z
dwóch części można wyróżnić:
1.
Wydatki państwa na dobra i usługi:
•Wydatki konsumpcyjne (G
c
), które
obejmują płace, pensje oraz wydatki na
bieżące zakupy dóbr i usług; służą
bieżącemu funkcjonowaniu sektora
publicznego.
•Wydatki inwestycyjne (I
g
), których celem
jest zwiększanie zasobów kapitału będącego
własnością państwa (budynków, szkół, dróg
itp.).
2. Transfery, które obejmują:
• Transfery do gospodarstw domowych,
dokonywane w celach redystrybucyjnych i
dostarczania dóbr społecznie pożądanych
(zasiłki społeczne np. dla inwalidów czy
zasiłki dla bezrobotnych oraz zasiłki
rodzinne).
• Transfery do przedsiębiorstw, które
składają się z subsydiów na potrzeby
produkcji. Mogą być przyznawane w różnych
celach: poprawy bilansu płatniczego,
redystrybucji, zwiększenie popytu itp.
• Transfery oficjalne, zwłaszcza w
postaci składek na rzecz organizacji
międzynarodowych i pomocy krajom
rozwijającym się. W pierwszym
przypadku transfery wynikają z
członkowstwa (np. wpłaty Polski do
budżetu UE), w drugim przypadku są
formą redystrybucji.
3. Odsetki są płacone od długu
państwa. Najczęściej płacone są od
obligacji, które były emitowane na
pokrycie deficytu budżetowego.
4. Transfery rachunku
kapitałowego – składają się
zazwyczaj z płatności dokonywanych
na rzecz przedsiębiorstw w celu
stymulowania inwestycji prywatnych
(np. subsydia na programy rozwoju
regionalnego).
Współcześnie budżet państwa, w
niektórych krajach stanowi nawet
ponad 50% PKB. Udział budżetu
państwa w PKB uważany jest za ważny
wskaźnik stopnia ingerencji państwa w
gospodarkę.
Podstawowe funkcje
budżetu
1.
Fiskalna – polega na gromadzeniu dochodów
budżetowych umożliwiających utrzymanie aparatu
państwowego oraz realizację określonych zadań.
2.
Redystrybucyjna – umożliwia dokonanie
odpowiednich zmian w dochodach jak: zmniejszanie
dysproporcji w poziomie rozwoju gospodarczego
różnych grup społecznych i niwelowanie
nadmiernego zróżnicowania dochodów.
Realizowana jest poprzez progresywny system
opodatkowania oraz przez wydatki rządowe.
3. Stymulacyjna – polega na
oddziaływaniu dochodów i wydatków
państwa na życie gospodarcze i
społeczne. Za pomocą odpowiednio
skonstruowanych systemów podatkowych
oraz wydatków budżetowych można
wpływać np.:
• Poziom dochodu narodowego i zmiany
strukturalne w gospodarce,
• Kształtować poziom akumulacji i tempo
wzrostu gospodarczego,
• Regulować poziom i kierunki konsumpcji.
System podatkowy
W polityce gospodarczej
redystrybucyjna funkcja podatków
sprowadza się przede wszystkim do
wykorzystania opodatkowania jako
narzędzia makroekonomicznego
kształtowania popytu.
Pobieranie podatków jest
spowodowane potrzebą osiągania
celów społeczno - gospodarczych
Podatek i jego rodzaje
Podatek to świadczenie: pieniężne,
przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne
ponoszone na rzecz państwa. Pobieranie
podatków uzasadniane jest głównie
koniecznością:
•Zdobycia pieniędzy na finansowanie wydatków
•Dokonywania redystrybucji dochodów,
•Ograniczanie konsumpcji niektórych produktów
(np. alkoholu, papierosów),
•Wykorzystania ich jako narzędzia polityki
antycyklicznej i antyinflacyjnej.
Podstawowe rodzaje
podatków
1. Podatki dochodowe (PIT, CIT)
2. Podatki konsumpcyjne (VAT, Akcyza)
3. Podatki majątkowe (podatek od
nieruchomości, spadkowe, podatek
Belki).
Wyróżniamy również podatki:
• Bezpośrednie.
• Pośrednie.
40,76%
20,74%
0,47%
10,38%
14,96%
9,50% 3,19%
VAT
Akcyza Podatek od gier
CIT
PIT
Dochody niepodatkowe
Środki z UE
Struktura dochodów do budżetu państwa w
2007 roku
Wspólną cechą polityki podatkowej prowadzonej
współcześnie w krajach wysoko rozwiniętych jest
niski udział podatków od dochodów przedsiębiorstw.
Wpływy do budżetu z tytułu podatku CIT z reguły nie
przekraczają 10% dochodów ogółem. Taką politykę
podatkową można tłumaczyć tym, że:
1.Państwo stara się pozostawić przedsiębiorstwom
jak najdalej idąca swobodę i nie ograniczać ich
aktywności nadmiernym fiskalizmem.
2.Dochody budżetowe przeznaczone są w dużej
mierze na realizację polityki społecznej, a więc
obciążenia podatkowe w większym stopniu powinny
dotyczyć ludności.
A.
Smith wskazał cztery zasady, na
których powinien opierać się dobry system
podatkowy:
1.
Podatki powinny być sprawiedliwe i nie
powinny przekraczać możliwości podatnika.
2.
Wysokość podatków powinna być z góry
określona.
3.
Sposób i warunki płatności powinny być
wygodne dla płatnika.
4.
Koszty poboru podatku powinny być niski,
a podatki nie powinny wpływać na
aktywność i przedsiębiorczość podatników.
Oprócz wymienionych zasad polityka podatkowa
powinna również brać pod uwagę uwarunkowania
ekonomiczne i społeczne, przyzwyczajenia
konsumpcyjne czy mentalność podatkową
ludności. Ze względu na mentalność podatkową
można wyróżnić:
1.Kraje o południowej mentalności
podatkowej. (Grecja, Włochy, Francja) dominuje
tu przewaga podatków konsumpcyjnych.
2.Kraje o północnej mentalności podatkowej.
(Dania, Niemcy, Szwecja) tu przeważa
bezpośrednie opodatkowanie dochodów i
majątku.
Państwo pobierając podatki zgodnie z
modelem popytu globalnego Keynesa
wpływa na konsumpcję i/lub inwestycje.
Wynika to z faktu, że:
C = f(Y, T)
Y = C + S
S = I
I = f(i, T).
Ważna jest także skala podatkowa, która
może być stała (ryczałt), liniowa (w stałej
proporcji do dochodu), degresywna lub
progresywana.
Formuły podatkowe
Wydatki budżetu
państwa
Wielkość i struktura wydatków budżetowych
odzwierciedlają rolę, zakres i kierunki działalności
państwa. Z punktu widzenia przeznaczenia
wymienić można trzy grupy wydatków z budżetu:
1.Wydatki na obronę narodową, administrację i
wymiar sprawiedliwości.
2.Wydatki związane z realizacją celów
społecznych (oświata, kultura, ochrona zdrowia,
świadczenia socjalne itp.).
3.Wydatki wynikające z funkcji interwencyjnych w
gospodarce (oddziaływanie na inwestycje
produkcyjne i infrastrukturalne i inne).
Powszechnie uważa się, że zbyt
wysokie są wydatki z budżetu
centralnego o charakterze
konsumpcyjnym, natomiast na niskim
poziomie są wydatki rządowe o
charakterze inwestycyjnym.
Ponadto pojawia się tu problem nie
tylko ujemnego wpływu
konsumpcyjnych wydatków
rządowych na stopę wzrostu
gospodarczego ale również ujemnie
wydatki te wpływają na inwestycje
prywatne prowadząc do efektu
wypierania (crowding out effect).
Stopy inwestycji prywatnych , publicznych oraz
konsumpcyjnych wydatków rządowych w 2005
roku w krajach UE25.
Pomimo, iż badania wykazują że należy
redukować szczególnie wydatki rządowe o
charakterze konsumpcyjnym gdyż negatywnie
wpływają na stopę wzrostu gospodarczego, to
żadna ekipa rządząca nie podjęła się takich cieć.
Wynikać to może:
•Decyzja taka byłaby niepopularna politycznie,
•W kraju jest tendencja do wzrostu wynagrodzeń
w sektorze budżetowym podyktowany wzrostem
wynagrodzeń w sektorze prywatnym.
•Ponadto wydatki z budżetu państwa dla
niektórych obywateli stanowi jedyne źródło
dochodu co ma również wpływ na konsumpcję.
Aktywna i pasywna polityka
fiskalna
Istotą aktywnej polityki fiskalnej jest
podejmowanie takich decyzji dotyczących zmian
dochodów i wydatków budżetowych, które
pozwolą osiągnąć zamierzone w danej sytuacji
cele gospodarcze.
Pasywna polityka fiskalna polega na
wykorzystaniu właściwej niektórym instrumentom
wrażliwości na zmiany poziomu dochodu
narodowego, zatrudnienia itp. Instrumenty te to
automatyczne stabilizatory koniunktury.
• Aktywna polityka fiskalna polega
zatem na świadomym
interwencjonizmie, wymagającym
każdorazowo podejmowania decyzji o
wykorzystaniu konkretnych
instrumentów fiskalnych np.
zwiększenie lub ograniczenie
wydatków budżetowych na określone
cele.
• Aktywna polityka fiskalna ma
zatem charakter dyskrecjonalny
(uznaniowy).
Słabości aktywnej polityki
fiskalnej
Istotną słabością jest to, że decyzje
dotyczące korygowania działania
instrumentów fiskalnych wymagają
zmian legislacyjnych. Prowadzi to do
opóźnień w działaniach tych
instrumentów polityki fiskalnej.
Opóźnienia te wynikają z czasu
niezbędnego do sformułowania i
wdrożenia środków polityki
interwencyjnej.
Najważniejsze rodzaje opóźnień:
1.Diagnostyczne – związane z oceną sytuacji,
zmian zachodzących w gospodarce oraz z
zebrania i przetworzenia danych statystycznych.
2.Decyzyjne – wynikające z czasu potrzebnego
do dokonania wyboru.
3.Wdrożeniowe – ze względu na czas potrzebny
do praktycznego zastosowania wybranych
instrumentów.
4.Związane z reakcją podmiotów
gospodarczych na wprowadzone narzędzia
interwencyjne.
Pasywna polityka
fiskalna
Automatyczne stabilizatory koniunktury
to instrumenty działające samoczynnie bez
potrzeby ingerencji państwa. Automatyzm
tych środków polega na tym, że:
•Po ich zatwierdzeniu zaczynają działać bez
konieczności wprowadzania częstych korekt
na skutek zmian sytuacji gospodarczej,
•Siła i zakres działania zależy niemal
wyłącznie od skali zmian poziomu
aktywności gospodarczej.
Najważniejsze automatyczne
stabilizatory koniunktury
• Podatki od dochodów ludności (PIT)
• Podatki od przedsiębiorstw (CIT)
• Podatki pośrednie (nakładane na
artykuły konsumpcyjne)
• Zasiłki dla bezrobotnych i inne formy
świadczeń społecznych
• Programy pomocy dla rolnictwa
(subwencje, polityka gwarantowanych
cen produktów rolnych).
Słabości automatycznych
stabilizatorów koniunktury
• Działają popytowo a więc krótkookresowo,
• Ich zadaniem jest stabilizacja a nie wzrost
poziomu aktywności gospodarczej.
• Nie są w stanie zapewnić warunków
zrównoważonego, który wymaga takiej samej
stopy wzrostu mocy wytwórczych, zatrudnienia i
efektywnego popytu.
Dlatego pojawiają się poglądy na potrzebę
wspomagania automatycznych stabilizatorów
koniunktury przez aktywne formy polityki fiskalnej
Ponadto skutkiem działań
automatycznych stabilizatorów
koniunktury jest:
1. Tendencja do powstawania deficytu
budżetowego w okresach recesji
(wysokie wydatki rządowe na
tworzenie dodatkowego popytu
globalnego i niskie dochody
budżetowe).
2. Powstawanie nadwyżek
budżetowych w okresach
ożywienia gospodarczego.
Deficyt budżetowy a dług
publiczny
Deficyt budżetowy to przewaga wydatków z
budżetu państwa nad dochodami.
W większości współczesnych gospodarek
rozwijających się występują deficyty budżetowe.
Problem polega jednak na finansowaniu
powstałego deficytu. Deficyt budżetowy może
być finansowany:
•Z emisji obligacji lub sprzedaż bonów
skarbowych,
•Podwyższając stopy podatkowe,
•Przez sprzedaż majątku państwowego (z
dochodów z prywatyzacji).
Jeżeli z roku na rok permanentnie
pojawia się deficyt budżetowy to
dług publiczny rośnie. Ogranicza to
zatem konstruowanie budżetu i
polityki fiskalnej gdyż musimy
spełniać tzw. kryteria stabilizacyjne z
Maastricht:
• Dług publiczny nie powinien
przekraczać 60% PKB.
• Deficyt budżetowy nie powinien
przekraczać 3% PKB.
Ekwiwalentność Ricardo – Barro.
Polega na tym, że o ile w krótkim
okresie jest możliwe finansowanie
deficytu budżetowego poprzez emisję
obligacji, to proceder ten nie może
trwać wiecznie. W przyszłości dług
publiczny i tak musi zostać
sfinansowany przez podwyższenie
podatków.