Społeczeństwo polskie w

XX wieku

•Zaludnienie

•Zatrudnienie

•Regiony i grupy etnograficzne

•Polityka społeczna

Zaludnienie po I wojnie

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

światowej.

• Po I wojnie świat. i uzyskaniu niepodległości w nowych

granicach Polski mieszkało ok. 26,7 mln mieszk. (szacunek
z 1921); gęstość zaludnienia wynosiła 70 osób na km

2

. Rozpoczął

się proces scalania układu osadniczego wykształconego
w różnych zaborach, któremu towarzyszyła intensywna migracja
zewnętrzna (powojenne ruchy repatriacyjne i reemigracyjne).
Rozbudowywanie aparatu administracji państwowego stało się
jednym z ważniejszych czynników miastotwórczych. Nastąpiło
spowolnienie procesów koncentracji przemysłu i urbanizacji.
Podjęto działania w zakresie polityki osadniczej, m.in. stworzono
podstawy prawne planowania miast (dekret prezydenta RP
z 1928), w 2. poł. lat 30. opracowano pierwsze studium
zagospodarowania przestrzennego kraju, powstały Gdynia
i miasta COP. Udział ludności miejskiej wzrósł z 24,6% (1921) do
30% (1938).

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• Mimo rozwijającego się przemysłu miasta nie mogły wchłonąć

nadwyżki ludności rolniczej (ok. 4,5–8 mln, 1938), powstałej

wskutek dużego

przyrostu naturalnego, co spowodowało

przeludnienie

wsi

i ukryte

bezrobocie.

Jawne

bezrobocie

występowało powszechnie w miastach — liczba bezrobotnych poza

rolnictwem wynosiła 0,7 mln (wg spisu 1931). Sprzyjało to

intensywnej emigracji zarobkowej, głównie do Francji, Niemiec,

USA, krajów Ameryki Pd., Kanady; od poł. lat 20. państwa

imigracyjne

wprowadzały

stopniowe

ograniczenia,

które

spowodowały po 1929 znaczne wstrzymanie wychodźstwa; 1919–

30 wyemigrowało z Polski około 1,5 mln osób, a powróciło — ponad

600 tys., natomiast 1931–38 opuściło kraj ok. 0,5 mln, a powróciło

ok. 400 tys. (gł. z Niemiec i Francji).

• Przed wybuchem II wojny światowej Polskę zamieszkiwało 35,0 mln

mieszkańców; gęstość zaludnienia wynosiła 90 osób na km

2

.

W wyniku działań wojennych i eksterminacji ludności zginęło ponad

6 mln osób, w tym ok. 2,7 mln Żydów. Straty te w przeliczeniu na

1000 mieszk. należały do największych na świecie. Według danych

szacunkowych 1944 ludność Polski liczyła 22,2 mln.

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• Powojenne ruchy migracyjne były związane z kolejną zmianą

granic Polski i zasiedlaniem Ziem Zachodnich i Północnych.,

głównie przez ludność z przeludnionych centralnych i pd.-wsch.

ziem "dawnych" oraz repatriantów. W 1945–47 na tych terenach

osiedliło się ok. 5 mln osób, w tym 1,5 mln repatriantów z ZSRR

oraz kilkadziesiąt tys. repatriantów i reemigrantów z różnych

krajów Europy. Jednocześnie trwały przesiedlenia do Niemiec

ludności niemieckich, a do ZSRR Ukraińców i w niewielkiej

liczbie Białorusinów, Litwinów. Do 1950 wzrost zaludnienia Ziem

Zachodnich i Północnych powodowały głównie migracje, później

wysoki przyrost naturalny; liczba ludności nowo zasiedlonych

obszarów osiągnęła poziom sprzed II wojny świat. (8,8 mln)

dopiero 1972, choć ludność miejska przekroczyła stan

przedwojenny (4,2 mln) już w końcu lat 50.

• Ruchy migracyjne, obejmujące odpływ ludności ze wsi do miast,

nasilały się szczególnie w okresach wielkich inwestycji

przemysłowych (1953–54 — koniec planu sześcioletniego,

1976–80 — końcowy etap ekstensywnego uprzemysłowienia).

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• Napływ ludności ze wsi do miast w okresie powojennym malał od

700 tys. osób rocznie w latach 50. do ok. 380 tys. osób w końcu

lat 80. Ruchliwość ludności i natężenie migracji (od ok. 600 tys.

osób rocznie 1976–80 do ok. 430 tys. w 1998) nie były

równomierne na obszarze całego kraju; najwięcej ludności

przybyło do wielkich aglomeracji miejsko-przemysłowych, głównie

warszawskiej, katowickiej, łódzkiej, krakowskiej, poznańskiej,

lubelskiej, legnickije, natomiast w województwach pn.-zach.

ruchy migracyjne były słabsze i zrównoważone.

• Układ i struktura migracji odzwierciedlają główne powiązania

regionalne i lokalne, w mniejszym stopniu makroregionalne

i ogólnokrajowe; zmniejszył się znacznie napływ ludności do

wielkich ośrodków przemysłowych (recesja gospodarcza, złe

i stale pogarszające się warunki ekologiczne, zwłaszcza na

Śląsku, brak mieszkań); w 1. poł. lat 90. w wyniku migracji

w miastach przybywało ok. 60 tys. osób rocznie, później liczba ta

zaczęła dość gwałtownie spadać, do 8,6 tys. w 1998; mimo to

dodatnie saldo migracji do miast w latach 90. przewyższało ok. 2

razy przyrost naturalny w miastach.

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• Największe migracje zagraniczne wystąpiły w 5 pierwszych latach

powojennych. Obejmowały wymianę ludności między Polską

a ZSRR (ok. 2,2 mln repatriantów do Polski i ok. 520 tys. do ZSRR,

w tym ok. 490 tys. Ukraińców) oraz wysiedlanie ludności

niemieckiej (ok. 4 mln osób).

• W 1956–59 nastąpiła druga faza repatriacji Polaków ze wschodu

(250 tys. osób). W ramach łączenia rodzin w kolejnych okresach

nasilenia emigracji (zwł. 1956–58, 1960–70, 1976–79) na pobyt

stały do Niemiec wyjechało ok. 560 tys. osób. Po wojnie w latach

1946–50 wyemigrowało do Palestyny (zwł. po powstaniu 1948

Izraela) ok. 120 tys. osób, a później, zwłaszcza po 1956 i 1967–68,

następne 100 tys. (ta fala emigracji w niewielkiej mierze kierowała

się do Izraela).

• Liberalizacja polityki paszportowej spowodowała zwiększenie od

poł. lat 70. emigracji zarobkowej oraz (zwł. w latach 80.)

politycznej; 1976–90 na stałe wyjechało ponad 400 tys. osób,

z tego 67% do Niemiec, a 8% do USA, w latach 1991–95 ok.

113 tys. osób, a 1998 — 22 tys. osób, przy czym najwięcej

w grupie wiekowej 30–44 lata i 18–24; od 1989 zmniejszało się

ujemne saldo migracji zagr. z 24,4 tys. do 12 tys. osób 1999

(Polonia i Polacy w świecie).

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• Po II wojnie światowej w Polsce były 703 miasta (stan w dniu

14 II 1946), ich ludność stanowiła 31,8% ogółu mieszkańców;

wyróżniało się 9 aglomeracji, w tym 4 w pełni uformowane,

a 2 dopiero tworzące się. W 1945–50 liczne, zniszczone doszczętnie

miasta utraciły prawa miejskie, inne uzyskały; kształtowała się nowa

przestrzenna struktura zaludnienia i osadnictwa. W 1950 było 706

miast, w większości małych (poniżej 20 tys. mieszk.); miast dużych

(ponad 100 tys. mieszk.) było 16 (2,3% liczby miast, 42,1% ludności

miejskiej); jedynie Warszawa i Łódź miały ponad 500 tys. mieszk.;

ludność miejska stanowiła 37% ogółu mieszkańców. W 1954

w ramach reformy administracyjnej wprowadzono nową kategorię

osadniczą — osiedle typu miejskiego; do 1960 liczba miast wzrosła

do 889, a udział ludności miejskiej do 48,3%; w wyniku kolejnej

reformy administracyjnej (1975) liczba miast spadła do 810 (utrata

praw miejskich lub połączenie z innymi miastami), liczba ludności

miejskiej ciągle rosła (55,7% ogółu mieszk., 1975). Intensywnie

rozwijały się nowe miasta wojewódzkie (Piła, Łomża, Piotrków

Trybunalski i in.); od tego czasu liczba miast systematycznie

wzrastała (804 — 1980, 830 — 1990, 853 — 1994, 880 — 2000);

ludność miejska stanowiła 62% ogółu mieszkańców kraju (1998).

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• W okresie powojennym rozwijały się gł. miasta średnie (20–100 tys.

mieszkańców) i duże; 1998 mieszkało w nich ponad 80% ogółu
ludności miejskiej (1950 — 66%); były 43 miasta powyżej 100 tys.
mieszkańców, w tym 5 powyżej 500 tys.; największe polskie miasto
— Warszawa (1569 tys. mieszkańców); inne duże miastato: Łódź,
Kraków, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz, Katowice;
stanowią

one

centra

9 aglomeracji

miejskich

w pełni

ukształtowanych, skupiających znaczną część ludnościowego
potencjału produkcyjnego i usługowego, w tym usług wyższego
rzędu (nauki, kultury, zarządzania); ponadto jest 9 aglomeracji
kształtujących

się:

podsudecka,

opolska,

bielsko-bialska,

częstochowska, staropolska, lubelska, białostocka, rzeszowska,
legnicka. Wszystkie aglomeracje zajmują ok. 8% pow. kraju
i skupiają ok. 33% ludności. Najwyższy stopień zurbanizowania
występuje w woj.: śląskim (79,6%) i dolnośląskim (71,6%),
najsłabiej

są

zurbanizowane

woj.:

podkarpackie

(41,2%)

i świętokrzyskie (45,8%).

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• Przyrost naturalny najszybciej wzrastał w pierwszym dziesięcioleciu

powojennym, osiągając maksimum 1955 — 19,5‰. Był to wynik

znacznie podwyższonej (do 800 tys., 1955) liczby urodzeń (wzrost

częstości zawieranych małżeństw, realizacja "odłożonej" prokreacji

w młodych małżeństwach zawartych przed wojną) oraz zahamowania

1945–51 wysokiego współczynnika umieralności. Po 1955 przyrost

zmniejszał się (do 8,2‰ w 1969); ponowny wzrost zanotowano 1970–

84 (10,7‰ w 1976) — echo demograficzne dynamiki wojennej

(wchodzenie w wiek prokreacji roczników powojennego wyżu) oraz

reakcja na poprawę warunków mieszkaniowych. Od poł. lat 80.

przyrost naturalny stale się zmniejszał, zarówno wskutek spadku

urodzeń (m.in. wejście roczników lat 60. w wiek prokreacji), jak

i wzrostu umieralności (267 tys. — 1970, 350 tys. — 1980, 404 tys. —

1991), osiągając 1999 po raz pierwszy wartość ujemną –1 tys. osób

(urodzenia żywe — 382 tys., zgony — 383 tys.), czego przyczyną było

głównie zmniejszenie się liczby urodzin (późniejszy wiek wstępowania

w związek małżeński przez kobiety i urodzenia pierwszego dziecka).

Dynamika przyrostu naturalnego wykazuje znaczne zróżnicowanie

zarówno między regionami Polski, jak i między miastem a wsią.

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• Po wojnie największy przyrost naturalny utrzymywał się na Ziemiach

Zach. i Pn., zasiedlonych głównie przez ludność młodą. W 1998

(średni przyrost naturalny 0,5‰) największe wskaźniki zanotowano

w województwach pn., pn.-wsch. i pd.-wsch. (3‰ w podkarpackim

i warmińsko-mazurskim, ponad 2‰ — w pomorskim i małopolskim),

przewyższające dwukrotnie średnią krajową — na zachodzie Polski

(wielkopolskim i zachodniopomorskim) i woj. kujawsko-pomorskim;

najniższy przyrost naturalny był w regionach uprzemysłowionych

i silnie zurbanizowanych (–3,1‰ w łódzkim., –0,8 w mazowieckim, –

0,5 w śląskim, –0,2 w dolnośląskim), co wynikało z ponad ujemnego

przyrostu naturalnego w miastach (–0,2‰, 1998), a ponad 3-krotnie

większego od średniej dla Polski na wsi (1,7‰); najniższe wskaźniki

notuje się w dużych ośrodkach (Warszawa, Łódź, Katowice) i małych

miasteczkach oraz tych wsiach, gdzie ma miejsce duży odpływ

ludności do miast, głównie we wsch. części Polski. Zmniejszający się

przyrost naturalny na wsi oraz odpływ ludności do miast (mimo

tendencji spadkowych w ostatnich latach) powoduje depopulację

(wyludnianie się) wsi, zwł. na Warmii i Mazurach, Podlasiu

i w regionie sudeckim.

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• Dynamika przyrostu naturalnego wpływała na liczbę ludności

Polski i tempo jej wzrostu po 1950; 1950–80 należało ono do

najwyższych (po ZSRR) w Europie — liczba ludności wzrosła

z 25 mln do 35,7 mln, czyli o 43% (osiągnęła stan przedwojenny

w poł. lat 70.), po 1980 tempo wzrostu liczby ludności znacznie

spadło (niski przyrost naturalny); do 1998 liczba ludności wzrosła

tylko o 3,3 mln i wynosiła 38 667 tys., a w 1999 zmniejszyła się

o 13 tys. osób. Nie sprawdziła się prognoza demograficzna z 1992,

która przewidywała zwiększenie liczby ludności do 39,5 mln

w 2000 i do 41 mln w 2010; wg nowych prognoz liczba ludności

Polski zmniejszy się o 30 tys. do 2005 i od tego czasu nastąpi jej

b. powolny wzrost (ok. 0,1% rocznie) do ok. 39 mln w 2015.

Najwięcej ludzi zamieszkiwało województwa: mazowieckie

(5,1 mln), śląskie (4,9), wielkopolskie (3,4) i małopolskie (3,2) —

stanowiło to prawie 43% ludności Polski (ok. 25% pow. kraju),

najmniej: lubuskie (1,0 mln), opolskie (1,1), podlaskie (1,2),

świętokrzyskie (1,3); 1998 średnia gęstość zaludnienia wynosiła

124 osoby na km

2

(1946 — 76 osób), do najgęściej zaludnionych

województw należały: śląskie (397 osób na km

2

) i małopolskie

(212 osób), najrzadziej zaludnione to woj.: warmińsko-mazurskie

(60) i podlaskie (61).

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• Ważnymi cechami ludności są jej struktury demograficzna (m.in.

wiek, płeć) i narodowa. Ludność Polski charakteryzuje nasilający

się proces starzenia; w 1998 dzieci (0–14 lat) stanowiły 20,3%

ogółu mieszkańców Polski (27,6% — 1990), ludność w wieku 20–

64 lata — 59,1% (57,2%), a powyżej 64 roku życia — 11,9%

(10,0%). Szczególnie niekorzystna jest struktura wieku na wsi —

do najstarszej grupy wiekowej (powyżej 64 lat) należy 13,2%

mieszkańców (12,6% w 1990), intensywny proces starzenia się

ludności wiejskiej występuje we wsch. województwach Polski oraz

niektórych

województwach

centralnych

(łódzkim,

świętokrzyskim). Następstwem przesunięć w strukturze wieku jest

zmieniająca się liczba ludności w wieku produkcyjnym (kobiety

18–59 lat, mężczyźni 18–64 lata): 21,2 mln w 1980, 23,2 mln

w 1998 (60,1% ogółu ludności); na 100 osób w wieku

produkcyjnym przypada 66 osób w wieku nieprodukcyjnym;

jednak przy dalej utrzymującym się ujemnym przyroście

naturalnym i wydłużaniu przeciętnego wieku życia, udział ludności

w wieku nieprodukcyjnym znacznie się zwiększy ze względu na

rozszerzanie się grupy ludności w wieku poprodukcyjnym.

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• W XX w. przeciętna długość trwania życia w Polsce wydłużyła się

z ok. 50 lat w okresie międzywojennym do 62 w początkach lat 50.

i do 67 lat dla mężczyzn i 75 lat dla kobiet pod koniec lat 80.

Nastąpiło

to

wskutek

znacznego

obniżenia

współczynnika

umieralności niemowląt — ze 120 zgonów na 1000 urodzeń żywych

w 1946 do 19 w 1990 (9,5 — 1998) oraz poprawy opieki medycznej

i warunków sanitarno-higienicznych. Na przełomie lat 80. i 90.

przeciętne trwanie życia mężczyzn zmniejszyło się do 66,3 lat

(przedwczesna umieralność mężczyzn w wieku 45–64 lata),

a później zaczęło się wydłużać — 1998 średnia podniosła się do 68,9

lat dla mężczyzn, życie kobiet wydłużyło się do 77,3 lat. W Polsce na

100 mężczyzn przypada ponad 105 kobiet, na wsi — 100 kobiet;

w grupie wiekowej do 44 lat występuje nieznaczna nadwyżka

mężczyzn nad kobietami, a w grupie powyżej 64 lat duża przewaga

kobiet (167 na 100 mężczyzn). Wojenna wyrwa w strukturze płci

(118 kobiet na 100 mężczyzn w 1946) stopniowo się wyrównuje.

Istotny problem stanowi nierównowaga płci na wsi (większe migracje

kobiet do miast), zwł. w grupie wiekowej 20–29 lata, w której na 100

mężczyzn przypada ok. 90 kobiet; utrudnia to zawieranie małżeństw

i prowadzi do zmniejszania przyrostu naturalnego. Największy

niedobór kobiet na wsi jest w woj. podlaskim.

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• II RP była krajem niejednolitym pod względem narodowościowym;

mniejszości stanowiły 35% (11,3 mln, 1931) ogółu mieszk.; do

najliczniejszych grup narodowościowych należeli: Ukraińcy (5 mln),

Żydzi (3,1), Białorusini (1,9), Niemcy (0,8), ponadto Cyganie, Czesi,

Karaimi, Litwini, Ormianie, Rosjanie, Słowacy, Tatarzy. Po II wojnie

świat. w wyniku zmiany granic (masowe przesiedlenia ludności) oraz

strat wojennych (zagłada Żydów i Cyganów) zasadniczo zmieniła się

struktura narodowościowa Polski. Obecnie liczebność poszczególnych

mniejszości nar. ustala się szacunkowo na ok. 1–1,5 mln osób (2,6–

3,9% ogółu mieszk.) - spisy powojenne nie uwzględniały narodowości

obywateli. Uznaje się, że najliczniejszą mniejszością narodowościową

są Niemcy (500–550 tys.), mieszkający głównie w województwach

opolskim i śląskim, oraz Ukraińcy (ok. 300–400 tys.), przesiedleni

1946–50 na Ziemie Zach. i Pn. (zwłaszcza do woj. warmińsko-

mazurskiego), ponadto — Białorusini (250–300 tys.), zamieszkujący

gł. wschodnią Polskę, m.in. Białystok (ok 20% mieszkańców), Bielsk

Podlaski (40%), Hajnówkę (50%). Inne mniejszości narodowościowe

w Polsce: Litwini (20–30 tys., wg źródeł litewskich w Polsce) — w pn.-

wsch. części woj. podlaskiego (Puńsk, Sejny, Szypliszki), Słowacy (20–

25 tys.) — w pd. części woj. małopolskiego, Żydzi (15 tys.) — na

Dolnym Śląsku (Wrocław) i w dużych miastach (Warszawa, Łódź,

Kraków, Katowice, Szczecin) oraz Cyganie, Grecy, Macedończycy,

Rosjanie, Tatarzy.

ZATRUDNIENIE.

• Realizowana w Polsce po II wojnie świat. (do 1990) polityka

pełnego zatrudnienia oraz polityka gosp. oparta na dominacji

sektora

państw.,

ekstensywnej

industrializacji

i szybkiej

urbanizacji stworzyła szeroki rynek pracy, sprzyjając aktywizacji

zaw. ludności. W 1950–80 liczba ludności zawodowo czynnej

wzrosła z 12,4 do 18 mln (o 50%), a liczba pracujących —

z 10,2 mln do 17,3 mln (o 70%). W latach 80. liczba zawodowo

czynnych spadła o ok. 200 tys. wskutek wchodzenia w wiek

produkcyjny roczników niżu demograficznego lat 60. oraz

możliwości przejścia na wcześniejsze emerytury, powodując

zmniejszenie liczby zatrudnionych i deficyt siły roboczej (ok. 200–

300 tys. wolnych miejsc pracy); pod koniec lat 80. liczba

pracujących wzrastała nieznacznie. 1990–98 grupa osób

aktywnych

zawodowo

(pracujący

i bezrobotni)

osiągnęła

17,2 mln; w okresie tym nastąpiła zmiana polityki gosp. państwa;

jej podstawą stała się gospodarka rynkowa i związana z tym

racjonalizacja zatrudnienia; po raz pierwszy po II wojnie świat.

wystąpiło w Polsce jawne bezrobocie.

ZATRUDNIENIE

• Liczba pracujących gwałtownie spadła: 1990 o 0,7 mln, 1991

o 1,0 mln, 1992 o 1,3 mln, osiągając 15,1 mln w 1993 — stopa

bezrobocia wynosiła 16,4%; w kolejnych 4 latach zanotowano

wzrost liczby pracujących do 16,3 mln (stopa bezrobocia

10,3%), a następnie ponowny spadek do ok. 16 mln w 1999

(stopa bezrobocia 13%). Najwięcej bezrobotnych było wśród

ludzi młodych (ponad 60% nie przekroczyło 34 roku życia),

więcej niż połowę bezrobotnych stanowiły kobiety. Obszarami

o największym (ponad 20%) bezrobociu były woj.: zach. część

pomor. (dawne słup.), warmińsko-mazurskie, wsch. część

zachodniopomor.

(dawne

koszal.),

pd.-wsch.

część

dolnośląskiego

(dawne

wałb.);

we

wszystkich

tych

województwach (poza rejonem Wałbrzycha) podstawową

przyczyną tak dużego bezrobocia był upadek państw i spółdz.

gospodarstw rolnych, gdzie zatrudnienie spadło z 938 tys. osób

(1980) do 241 tys. (1998); proces ten trwa nadal; najmniejsze

bezrobocie występowało w woj.: śląskim (7,3%), mazow.

i małopol. (7,3%).

ZATRUDNIENIE

.

• W 1950–98 nastąpiły duże zmiany w rozmieszczeniu siły

roboczej: na pocz. lat 50. 39% jej zasobów było skupione
w miastach, pod koniec lat 70. już 59%; 1998 najwięcej
osób pracowało w woj.: mazow. (15% krajowego
zatrudnienia),

śląskim

(12%),

małopol.

(8,8%),

wielkopol. (8,6%). Za granicą 1992 legalnie pracowało
ok. 250 tys. Polaków (umowy rządowe między Polską
a Niemcami, Belgią, Czechami i Słowacją); najwięcej
osób (174 tys.) znalazło zatrudnienie w Niemczech;
w Polsce natomiast legalną pracę miało ok. 12 tys.
cudzoziemców, gł. z Europy Wsch., Chin, Wietnamu
i Indii, bez zezwolenia zatrudniano (wg szacunków) ok.
300–500 tys.

ZATRUDNIENIE

.

• Uprzemysłowienie kraju i towarzysząca mu urbanizacja zmieniły

strukturę zatrudnienia w gł. działach gospodarki narodowej.

W 1950 w rolnictwie pracowało 53,6% ogółu pracujących,

w przemyśle — 20,7%, handlu — 5,3%, budownictwie — 5,0%,

transporcie i łączności — 4,5%; pozostałe 10,9% przypadało na

leśnictwo, gospodarkę mieszkaniową i komunalną, naukę, oświatę,

kulturę, sport, opiekę zdrowotną, administrację i finanse.

Najistotniejszą zmianą w strukturze zatrudnienia było zmniejszenie

udziału pracujących w rolnictwie do 29,7% (1980), na rzecz

intensywnego wzrostu liczby pracujących w przemyśle — do 30,3%,

budownictwie — 7,7%, handlu — 7,5%, transporcie i łączności —

6,4%; udział pozostałych działów zwiększył się do 18,4%, w tym

nauka, oświata i wychowanie — 5,2%, opieka zdrowotna — 3,5%.

Od 1980 spada udział pracujących w przemyśle (do 22,9%, 1998)

i rolnictwie (27,3%), wzrasta w budownictwie (5,9%), transporcie

i łączności

(5,4%),

handlu

(13,2%),

oraz

finansach

i ubezpieczeniach (2,1%), obsłudze nieruchomości i firm (4,7%),

nieznacznie w edukacji (5,7%) oraz ochronie zdrowia i opiece

socjalnej (6,4%).

ZATRUDNIENIE

.

• Najwięcej osób pracujących w przemyśle skupiają woj. śląskie (34,4%),

wielkopol., dolnośląskie i łódz. (po 25–26,5%), regiony te wraz z woj.

mazow. skupiały ponad 55% zatrudnionych w przemyśle; do

województw, gdzie udział pracujących w rolnictwie znacznie

przekracza średnią krajową należą: lubel. (50%), świętokrzyskie,

podkarpackie, podlaskie (45–47%). Zmiany w rozmieszczeniu siły

roboczej i strukturze zatrudnienia w gł. działach gospodarki nar.

spowodowały znaczne przesunięcia w strukturze źródeł utrzymania

ludności; dwukrotnie spadła liczba osób utrzymujących się z rolnictwa,

do 1990 stale powiększała się grupa ludności dwuzawodowej (chłopo-

robotnicy), utrzymującej się z pracy w rolnictwie i pracy w pozaroln.

działach gospodarki nar. (zwł. w przemyśle), jednak postępujące

bezrobocie spowodowało gwałtowne zmniejszenie się tej grupy ludzi;

szybko, zwł. od poł. lat 70., zwiększała się liczba osób utrzymujących

się ze źródeł niezarobkowych emeryci, renciści, studenci, od 1990

bezrobotni z zasiłków.

ZATRUDNIENIE

• W

1950

w sektorze

publ.

pracowało

47,4%

ogółu

zatrudnionych; polityka restrykcji finansowych i utrudnień adm.

mająca na celu likwidację przedsiębiorstw prywatnych

spowodowała, że praktycznie jedynym działem w sektorze

prywatnym pozostało rolnictwo; zatrudnienie w firmach

prywatnych (poza rolnictwem) gwałtownie spadało z 483 tys.

(1949) do 220 tys. (1955); po 1956 nastąpił powolny wzrost

liczby pracujących w tym sektorze, pod koniec lat 70.

przekroczyła ona poziom 1949 (ponad 550 tys. osób) w okresie

tym stale zwiększał się udział zatrudnionych w sektorze uspoł.

— 1980 wynosił 73,4%; sytuacja zaczęła się zmieniać na pocz.

lat 80. (liberalizacja polityki gosp.), a szczególnie dynamicznie

po wprowadzeniu 1990 zasad gospodarki rynkowej; 1998

w sektorze publ. pracowało 5 mln osób — 31% ogółu

pracujących (1990 — 8,6 mln, 52,2%), a w sektorze prywatnym

— 11,2 mln osób, w tym w rolnictwie indywidualnym —

4,0 mln; największy (poza rolnictwem) jest udział sektora

prywatnego w handlu (97% ogółu pracujących w handlu, 1998),

budownictwie (91%), przemyśle (70%).

ZATRUDNIENIE

.

• Aktywizacja

zaw.

kobiet,

powodowana

zarówno

przyczynami ekon. (polityka niskich płac), jak i społ.
(rozwój oświaty, wzrost aspiracji zaw.), sprawiła, że
dynamika zatrudnienia kobiet była wyższa niż
mężczyzn, zwł. 1965–80; 1950 na 1000 zatrudnionych
pracowało 306 kobiet, 1980 — 435, 1998 — 472;
niektóre działy gospodarki nar. zostały prawie całkowicie
sfeminizowane,

m.in.

ochrona

zdrowia,

finanse

i ubezpieczenia,

edukacja;

duży

udział

kobiet

w zatrudnieniu występuje w miastach, gdzie rozwinięte
są sfeminizowane działy gospodarki, oraz w rejonach
z przemysłem włók, natomiast mały — na obszarach
roln. lub z przewagą przemysłu wydobywczego.

ZATRUDNIENIE

• Wraz z rozwojem oświaty i szkolnictwa wyższego następuje

ciągłe podwyższanie kwalifikacji osób pracujących; 1998

pracownicy z wykształceniem ponadpodstawowym stanowili

83% ogółu zatrudnionych; największą dynamikę wykazywał

wzrost udziału zatrudnionych z wykształceniem wyższym

z (13%) i policealnym oraz średnim zaw. (36%); przejściowo

(1980–90) zmniejszała się liczba pracowników ze średnim

wykształceniem

ogólnokształcącym

i wyższym

(dążenie

młodych ludzi do szybkiego zdobycia zawodu, emigracja

specjalistów o wysokich kwalifikacjach); od 1990 ponownie

wzrasta zainteresowanie szkolnictwem ogólnokształcącym

i wyższym, gdyż wykształcenie zwiększa szanse na otrzymanie

pracy, będąc jednocześnie "ucieczką" przed bezrobociem. Duże

nasycenie kadrami o wysokich kwalifikacjach jest w wielkich ośr.

miejskich, niskie — w ich otoczeniu. Największy (35–45%) udział

pracowników z wyższym wykształceniem występuje w sferze

oświaty i wychowania, w nauce, wymiarze sprawiedliwości,

najmniejszy (4–8%) — w transporcie, przemyśle i budownictwie.

ZATRUDNIENIE

.

• Liczba osób dojeżdżających do pracy była bardzo

duża do pocz. lat 90.; szacuje się, że w latach 70.
do pracy poza miejscem zamieszkania dojeżdżało
ok. 3 mln osób (20% ogółu zatrudnionych); wraz
z narastającym bezrobociem i towarzyszącym
mu spadkiem liczby ludności dwuzawodowej
liczba osób dojeżdżających do pracy zmniejszyła
się; najwięcej ludzi dojeżdżających do pracy
mieszka w województwach południowych Polski,
na obszarze GOP oraz w okolicach dużych miast
z rozwiniętą strefą podmiejską.

REGIONY I GRUPY ETNOGRAFICZNE.

• Zasadniczy trzon ludności Polski stanowi ludność wywodząca swoje

pochodzenie od zachodniosłow. plemion, zamieszkujących dorzecza
Wisły i Odry w czasach kształtowania się państwa polskiego. Więź
państw., wspólnota języka i bliskość kultury tych plemion spowodowały
rozciągnięcie na ogół mieszkańców ziem Polski nazwy odnoszącej się
początkowo do plemienia, które narzuciło innym swą hegemonię (łac.
Poloni od pol. Polanie, później Polacy). W obrębie terytorium Polski
przetrwał, z niewielkimi zmianami, co najmniej do końca XVIII w.
związany z odrębnościami plemiennymi podział na regiony, które
charakteryzują również rozbieżności w rozwoju gosp. i kulturalnym. Są to
długo utrzymujące swoistą kulturę (również gwary) następujące dzielnice
kraju: 1) Wielkopolska — w dorzeczu Warty, pierwotne terytorium Polan;
2) Śląsk — w dorzeczu górnej Odry; jako zwarty region ukształtował się
dopiero w granicach państwa pol. z terytoriów drobniejszych plemion:
Ślężan, Dziadoszan, Bobrzan, Gołęszyców, Opolan; 3) Małopolska —
w pasie wyżyn dorzecza górnej i częściowo środk. Wisły; dawne terytoria
plemienne Wiślan i (hipotetycznych) Lędzian; późniejsze odrębności
kulturowe Krakowiaków i Sandomierzan odpowiadają zapewne starszym
strukturom etnicznym; 4) Mazowsze — w krainie wielkich dolin nad
środk. Wisłą i dolnymi biegami jej dopływów: Bzury, Pilicy, Narwi,
Wieprza; 5) Pomorze — w szerokim pasie pd. wybrzeża M. Bałtyckiego od
ujścia Odry po Wisłę, oddzielone od Wielkopolski bagnami nad Notecią.

REGIONY I GRUPY ETNOGRAFICZNE

• Powiązania tych terytoriów były różne. Silne związki kult. istniały np.

pomiędzy Wielkopolską i Śląskiem, Śląskiem i Małopolską. Opóźnione

w rozwoju gosp. Mazowsze zachowało jeszcze w XIX w. dużo cech

odrębnych kulturowo. Na Pomorzu włączone w organizm państwa pol.

grupy ludności zachodniosłow., których język znacznie się różnił od

języka ogólnopol., stosunkowo późno zrosły się z pol. terytorium

etnicznym (Kaszuby). Powstawały następne regiony, których ludność

zachowała — często do dziś — pewne cechy kultury tradycyjnej. Na pn.

kraju wyodrębniła się Warmia w granicach hist. posiadłości biskupów

warmińskich i Mazury na pd. terenach dawnych Prus Książęcych (obie te

ziemie były zasiedlane od XIV w. przez ludność pol. z Mazowsza i Kujaw);

Kujawy, na obszarze między Wisłą a górną Notecią, wyłoniły się jako

odrębna dzielnica w okresie rozdrobnienia feud. (przeł. XII i XIII w.);

w tym czasie ukształtowały się również specyficzne cechy kulturowe

mieszkańców ziem dobrzyńskiej i chełmińskiej. Na pn.-wsch. przez

ludność mazow. zostało częściowo zasiedlone Podlasie (od wschodu

rozwijało się osadnictwo ludności rus.), którego granice nie pokrywaja się

z granicami terenu obecnie tą nazwą określanego. Na pd. wyodrębniły

się już w średniowieczu Orawa i Spisz, obecnie podzielone granicą polit.

między Polskę i Słowację.

REGIONY I GRUPY ETNOGRAFICZNE

• Istniejące i nowo powstające jednostki etniczno-kulturowe ziem

pol. zmieniały się w ciągu dziejów pod wpływem czynników zewn.,

a przede wszystkim w związku z rozwojem wewnętrznym. Na

wytwarzanie się odrębności wpływały zmiany granic polit. i wewn.

struktury wielonar. Rzeczypospolitej. Już w średniowieczu znalazły

się na trwałe poza granicami państwa pol. tereny, których

mieszkańcy ulegli stopniowo niepol. wpływom kulturowym.

Przybysze z Niemiec, Niderlandów, a także ludność wołoska i in.,

osiedlali się na ziemiach pol., tworząc niekiedy zwarte grupy, które

nawet po polonizacji zachowały pewne cechy własnej kultury

i języka. Natomiast w XV–XVIII w. grupy ludności pol. zasiedlały

ziemie litew. i ruskie. Wszystkie te procesy pozostawiły ślady

w zróżnicowaniu etnicznym i kulturowym ziem polskich. Istotne

znaczenie miały też podziały polit. w okresie rozbiorów. Odmiennie

przebiegający w każdym zaborze proces uwłaszczania chłopów,

nadania równych praw mieszkańcom miast, różnice stopnia

uprzemysłowienia, wpływ rozmaitych systemów prawnych i adm.

oraz oświaty w różnych językach itd. wpłynęły na utrzymujące się

jeszcze w okresie międzywojennym różnice w obrazie kulturowym

Polski.

REGIONY I GRUPY ETNOGRAFICZNE

• W dawniejszych epokach hist. (a także współcześnie) tworzyły się

grupy kulturowe dokoła miast stanowiących w różnych okresach
ośrodki adm., gosp. i kult. (np. Opolanie na Górnym Śląsku,
Lubliniacy wokół Lublina, Rzeszowianie wokół Rzeszowa). Zasięg
oddziaływania wspomnianych ośrodków wyznaczał każdorazowo
granice terytoriów związanych z nimi gospodarczo i kulturalnie.
W zachowanych formach tradycyjnej kultury wsi (kultura
materialna, sztuka, obyczaje) znajdują wyraz powiązania z tymi
ośrodkami, sięgające nieraz ubiegłych stuleci. Niektóre grupy
kulturowe i regiony zawdzięczają świadomość swej odrębności
i jej odbicie w zachowanych elementach tradycyjnej kultury: 1)
długotrwałej przynależności niektórych terenów do tych samych
posiadłości feud. (np. Księżacy, Kurpie); 2) migracjom zwartych
grup ludności w obrębie kraju (np. Mazurzy Wieleńscy) oraz
napływowi grup obcych (np. olędrzy, bambrzy), zwł. jeśli
sprzyjające izolacji tych grup warunki terenowe utrudniały ich
rozkład; 3) opóźnieniu rozwoju gosp. i kult. w stosunku do innych
terytoriów kraju (gł. tereny górzyste i leśne).

REGIONY I GRUPY ETNOGRAFICZNE

• Ślady tych wszystkich procesów hist. można odczytać w układzie

regionów etnogr. ziem pol. w obrębie wymienionych na wstępie
5 dzielnic historycznych. W Wielkopolsce wyróżnia się m.in.: grupy
Biskupian i Dzierżaków, na terytorium dawnej własności biskupów
pozn.; napływowe grupy bambrów (pod Poznaniem) i olędrów, ludności
niem. i hol. (spolszczonej) oraz pol., osadzonej na prawie olęderskim,
jak również niewielkie napływowe grupy ludności z pogranicznych
terenów Śląska (Ślężanie, Polanie, Chwalimiacy); żyjących między
Wartą a Notecią Mazurów Wieleńskich; grupy ludności osiedlającej się
od przeł. XVII i XVIII w. na terenie pogranicza lasów: Hazaków,
Leśniaków, Borowiaków, Puszczan; na pograniczu Pomorza mieszkają
Krajniacy, na pograniczu Kujaw — Pałuczanie. Odrębną grupę stanowią
Kujawiacy. Na wsch. od nich, na pr. brzegu Wisły, żyją Dobrzyniacy.
Ludność pol. zamieszkującą terytorium zach. Wielkopolski, która na
skutek podziałów polit. dopiero po II wojnie świat. powróciła do Polski,
wiąże się z hist. ziemią lubuską. Przyjmując hist. podział Śląska na
Śląsk Cieszyński, Górny i Dolny, z większych grup wyróżnia się:
Ślązaków Cieszyńskich, Ślązaków właściwych, zw. niekiedy Górzanami,
Ślązaków Opolskich, czyli Opolan, oraz górali śląskich.

REGIONY I GRUPY ETNOGRAFICZNE

.

• W granicach hist. Małopolski wyraźnie zarysował się podział na

Lachów — na pn. od Pogórza Karpackiego (w tym wspomnianych już

Krakowiaków i Sandomierzan), i górali — mieszkańców pn. stoku

Karpat. Obecnie skurczył się zasięg góralszczyzny. Północna granica

zachowanych odrębności geogr. wsi górskich przebiega m.in. na linii

Wadowice–Nowy Sącz. Na pd. od tej linii wyróżnia się, od zach.:

górali żywieckich, babiogórskich, Orawian, Podhalan w Kotlinie

Orawsko-Nowotarskiej pod Tatrami, Kliszczaków w Gorcach, górali

szczawnickich, Spiszaków, Zagórzan w Beskidzie Wyspowym

k. Mszany Dolnej i górali sądeckich k. Nowego Sącza. Wszystkie

grupy góralskie wykazują podobieństwo typu gospodarki (w tym

przede wszystkim gospodarki hod. i pasterstwa), kultury materialnej

(m.in.

charakterystycznego

ubioru,

podobnego,

choć

nie

identycznego, u górali całego pasma Karpat i Bałkanów), folkloru

i sztuki (zwł. muzyki i tańca). Na zróżnicowanie kultury tradycyjnej

terenów położonych dalej na wsch. (częściowo już poza zasięgiem

hist. Małopolski) — okolic Sanoka, Przemyśla, a także Lubelskiego,

wpłynęło ich pograniczne położenie i zmieniające się wpływy

osadnicze i kulturowe, w tym silna w czasach nowoż. ekspansja

żywiołu pol. na pierwotnie rus. (ukr.) tereny.

REGIONY I GRUPY ETNOGRAFICZNE

.

• Podobnie wyglądała sytuacja na Podlasiu, stanowiącym teren

ekspansji osadnictwa mazow., zwł. drobnej szlachty. W pn.

Małopolsce wyodrębnia się obecnie 3 większe regiony etnogr.:

sandom., kiel.-świętokrzyski i radomski. Na terenie Mazowsza

wyróżniają się swą kulturą tradycyjną — strojem, zdobnictwem,

folklorem, budownictwem, także gwarą — Księżacy k. Łowicza

i Kurpie nad Narwią (w tzw. Puszczy Zielonej), w mniejszym stopniu

Kurpie Puszczy Białej, między Narwią a Bugiem, w okolicy Pułtuska.

Mniejsze enklawy zachowanego i reaktywowanego dla zespołów

regionalnych tradycyjnego ubioru i sztuki stanowią okolice Sannik,

Garwolina, Kołbieli. Mazowsze płockie słabiej zachowało tradycyjną

kulturę ludową. Dalej na pd. wyodrębnia się jeszcze region

opoczyński o żywych tradycjach; na pograniczu Mazowsza,

Wielkopolski i Śląska — sieradzki. U pol. ludności autochtonicznej

Mazur i Warmii występują powiązania z kulturą wsi kurpiowskich, jak

również wpływy niemieckie. Na terenie Pomorza, oprócz

podstawowej grupy autochtonicznej kaszubskiej (k. Kartuz)

i Kociewiaków (k. Tczewa), wyróżnia się na pograniczu Kujaw

Borowiaków tucholskich, k. Słupska — nieliczną grupę Słowińców,

a na terenie dawnej kolonizacji olęderskiej w delcie Wisły — region

Powiśla.

REGIONY I GRUPY ETNOGRAFICZNE

• Różnice w zakresie kultury, gwary i odpowiadające im poczucie

przynależności do poszczególnych grup regionalnych, silne jeszcze
przed II wojną świat., w jej wyniku znacznie osłabły. Przesunięcie
granic państwa, masowe procesy migracyjne doprowadziły do
przemieszczania ludności różnych regionów i do coraz szybszego
zaniku dawnych odrębności kulturowych. Proces integracyjny
szczególnie silnie zaznaczył się na Ziemiach Zach. i Pn.,
zasiedlonych w znacznej mierze przez ludność pochodzącą
z różnych dzielnic Polski i z terenów na wsch. od Bugu. W niektórych
wypadkach zmieszanie się reprezentantów różnych regionów
kulturowych prowadzi do wytwarzania się nowych, jeszcze
niedokładnie zbadanych regionów o specyficznej kulturze; przeważa
jednak oddziaływanie masowej kultury miejskiej, która dzięki radiu,
telewizji i prasie niweluje również odrębności kulturowe tych
dzielnic, w których nie było tak znacznych przesunięć ludności.
W szczególności wielkie ośr. miejskie, przyciągające tysiące ludzi ze
wsi, wpływają na ujednolicenie kulturowe coraz większych
obszarów.

POLITYKA SPOŁECZNA

ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE

• System zabezpieczenia społ. w Polsce obejmuje ubezpieczenie społ.,

ochronę zdrowia i pomoc społeczną. Rozwój tego systemu nastąpił po II
wojnie świat., choć niektóre jego elementy funkcjonowały już u schyłku
XIX w. Po odzyskaniu niepodległości 1918 stan ubezpieczeń na ziemiach
pol. był b. zróżnicowany. W byłym zaborze prus. i austr. funkcjonował
najlepiej wówczas w Europie rozwinięty system ubezpieczenia społ.,
natomiast na ziemiach dawnego zaboru ros. brak było jakiejkolwiek jego
formy. W 1920 ustawa stworzyła b. nowocz. system ubezpieczenia
chorobowego oparty na przymusie, powszechności (nie objęto nim jedynie
niektórych

kategorii

robotników

rolnych),

podziale

terytorialnym

i samorządności. Jednostkami organiz. tego ubezpieczenia były kasy
chorych. Składka wynosiła 6,5% zarobku, płatna w 2/5 przez pracownika
i 3/5 przez pracodawcę. Świadczenia obejmowały pomoc lekarską i zasiłek
przez okres 26 tygodni, a w razie choroby spowodowanej wypadkiem przy
pracy aż do wyzdrowienia. Zasiłek chorobowy wynosił 60% zarobku. W razie
urodzenia dziecka pracownicom, oprócz pomocy lekarskiej, przysługiwał
zasiłek w wys. 100% zarobku przez okres 8 tygodni. Wprowadzono także
zasiłek pogrzebowy. W 1924 wprowadzono ubezpieczenie od bezrobocia,
a 1927 — jednolite ubezpieczenie pracowników umysłowych. W 1933
przyjęto ustawę o ubezpieczeniu społ. ujednolicającą przepisy prawne na
terytorium całego kraju.

ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE

• W 1935 powołano Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Zniesiono

ubezpieczenia robotników rolnych i zastępczo do opieki
i świadczeń zobowiązano właścicieli ziemskich. Stworzono
jednolitą administrację ubezpieczeniową pod nadzorem rządu.
Poza nią pozostawał Fundusz Bezrobocia, przekształcony
w Fundusz Pracy. Ubezpieczeniem społ. nie byli objęci
funkcjonariusze administracji państw., nauczyciele, wojskowi,
pracownicy kolei i poczty, monopoli państw., a także samorządu
terytorialnego, którzy korzystali ze świadczeń regulowanych
przepisami służbowymi. Niezależnie od ubezpieczenia społ.
wypłacano renty dla inwalidów wojennych bezpośrednio
z budżetu państwa. Po II wojnie świat. nastąpił rozwój systemu
zabezpieczenia społ.: ubezpieczeniem społ. objęto kolejne grupy
ludności, wprowadzono nowe rodzaje świadczeń itp.

ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE

• Obecnie do ubezpieczeń społ. należą świadczenia na rzecz rodziny, ludzi

starych, niezdolnych do pracy, świadczenia w przypadku choroby,
wypadku przy pracy. Świadczenia z ubezpieczenia społ. związane
z macierzyństwem i opieką nad dzieckiem obejmują: zasiłek macierzyński
w czasie urlopu macierzyńskiego, trwającego 16 tyg. po urodzeniu
pierwszego dziecka, 18 tyg. po urodzeniu następnych dzieci oraz 26 tyg.
po porodzie mnogim; zasiłek porodowy na każde urodzone dziecko; zasiłek
wychowawczy (od 1981) wypłacany przez 2 lata w czasie urlopu
wychowawczego (przez 3 lata matkom samotnym); zasiłki rodzinne, zasiłki
opiekuńcze płatne w czasie sprawowania przez matkę opieki nad chorym
dzieckiem; zasiłki na dzieci kalekie. Świadczeniami dla ludzi starych
i niezdolnych do pracy są: emerytury, renty inwalidzkie, renty rodzinne,
świadczenia dla kombatantów i inwalidów wojennych. W 1977
wprowadzono

emerytury

i renty

dla

rolników

przekazujących

gospodarstwa również następcom, a nie tylko państwu. Świadczeniami
emerytalno-rentowymi są objęte wszystkie grupy ludności, jednak
uprawnienia emerytalno-rentowe są różnie uregulowane dla różnych grup
zawodowych. Pracujący w szczególnie trudnych warunkach oraz osoby
o dłuższym stażu pracy mają prawo do wcześniejszego przechodzenia na
emeryturę (kobiety w wieku 55 lat, mężczyźni — 60). Specjalne
uprawnienia i ulgi przysługują kombatantom oraz inwalidom wojennym.

ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE

• Organem administrującym ubezpieczeniami społ. jest Zakład

Ubezpieczeń Społ., który ustala prawa do świadczeń i je wypłaca.

Środki finansowe na świadczenia z ubezpieczeń społ. pochodzą ze

składek, które nie są płacone bezpośrednio przez pracowników,

lecz odprowadzane do ZUS przez zakłady pracy w formie

procentu od funduszu płac. W 1980 składka wynosiła 20%

funduszu płac, 1995 — 45%. Rzemieślnicy, twórcy, osoby

pracujące na własny rachunek, rolnicy opłacają składki

bezpośrednio. W 1995 działało w Polsce, poza ZUS, kilka firm

ubezpieczeniowych, koncesjonowanych przez Minist. Finansów,

oferujących zawarcie indywidualnego ubezpieczenia na życie,

w ramach którego można sobie zapewnić dodatek do emerytury

(świadczenia tego nie można nazwać emeryturą, ponieważ jest to

nazwa

zastrzeżona

dla

ubezpieczeń

społecznych).

Przygotowywana jest reforma systemu ubezpieczeń społ., mająca

stworzyć

system

wyraźnie

oddzielający

świadczenie

o charakterze ubezpieczeniowym od socjalnych. Bez zmian ma

pozostać zasada o obowiązkowości i powszechności ubezpieczeń.

OCHRONA ZDROWIA

• W okresie międzywojennym opieka zdrowotna opierała się gł.

na pracy lekarzy prowadzących tzw. wolną praktykę.

Powołanie 1920 Kasy Chorych pozwoliło na objęcie

ubezpieczeniem społ. na wypadek choroby zaledwie ok. 14%

ludności: przekształcenie 1934 Kas Chorych w Ubezpieczalnię

Społ.

pozbawiło

prawa

do

ubezpieczenia

większość

robotników rolnych. Wysoce niezadowalający był stan zdrowia

ludności, złe były również warunki sanitarno-higieniczne kraju.

W następstwie tego wskaźnik umieralności był wysoki

i wynosił 13,9 na 1000 ludności, a niemowląt aż 139,2 na

1000 żywych urodzeń. W okresie II wojny świat. większość

obiektów leczn. i przemysłu farm. uległa zniszczeniu, duże

straty poniósł personel med. (np. z ok. 13 tys. lekarzy 1938 po

wojnie pozostało ok. 5 tys.); ludność nękały m.in. epidemie

gruźlicy, duru brzusznego i plamistego, czerwonki, zimnicy,

które zostały jednak w ciągu kilku lat powojennych

opanowane,

gł.

dzięki

akcji

Nacz.

Nadzwyczajnego

Komisariatu do Walki z Epidemiami, powołanego 1944.

OCHRONA ZDROWIA

• W PRL państwo przejęło obowiązek zapewnienia opieki

zdrowotnej, pomocy med. i opieki społ. całej ludności; ponadto

do jego zadań włączono kształtowanie właściwych warunków

zdrowotnych środowiska człowieka. Prawo obywateli do ochrony

zdrowia oraz pomocy w razie choroby lub niezdolności do pracy

zostało

w Konstytucji

PRL

1952

zaliczone

do

praw

obywatelskich; istotne z punktu widzenia ochrony zdrowia było

wyrównanie 1970–75 uprawnień pracowników fiz. i umysłowych

do zasiłków chorobowych, opieki nad chorym dzieckiem, objęcie

ubezpieczeniem społ. ludności wiejskiej, rozszerzenie uprawnień

kobiet do płatnego i bezpłatnego urlopu macierzyńskiego. Z

finansowanej przez budżet państwa opieki zdrowotnej mogą

korzystać wszyscy objęci ubezpieczeniem społ. oraz inne osoby,

np. dzieci i młodzież ucząca się, żołnierze zasadniczej służby

wojsk., osoby leczone z powodu gruźlicy i chorób wenerycznych;

bezpłatnie są wydawane leki w lecznictwie zamkniętym, a także

podstawowe

przeciwgruźlicze,

przeciwnowotworowe

oraz

niektóre stosowane w chorobach psych. i niektórych chorobach

przewlekłych; ponadto bezpłatne leki przysługują inwalidom

wojennym i wojskowym.

OCHRONA ZDROWIA

• Tworzony po wojnie system organiz. opieki zdrowotnej (ZOZ)

obejmował opieką 30–150 tys. osób; podstawowym ogniwem
lecznictwa

ambulatoryjnego

są

przychodnie

rejonowe

w miastach oraz wiejskie i gminne ośr. zdrowia; leczenie
stacjonarne zapewnia system szpitali ZOZ, szpitali wojew. oraz
klinik akad. med., instytutów nauk.-badawczych i in. W zakresie
profilaktyki działają wszystkie ogniwa służby zdrowia,
szczególne jednak obowiązki spoczywają na Państwowej
Inspekcji Sanitarnej (PIS), utworzonej 1954, dysponującej siecią
384 stacji sanitarno-epidemiologicznych, oraz na przem.
i szkolnej służbie zdrowia. System społ. służby zdrowia od końca
lat 60. nie miał możliwości rozwojowych; niedoinwestowanie
państw. służby zdrowia, pogorszenie się warunków zdrowotnych
i socjalnych

społeczeństwa

spowodowały

w latach

90.

załamanie się istniejącego systemu opieki zdrowotnej.

OCHRONA ZDROWIA

• Od początku lat 80. podejmowano próby reformy polityki

zdrowotnej państwa, lecz żadna z koncepcji nie zdołała uzyskać
środowiskowej i społ. aprobaty; powstają liczne projekty ustaw
(rządowe i poselskie), m.in. ustawa o zapobieganiu narkomanii,
świadczeniach zdrowotnych gwarantowanych przez państwo,
o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym; 1995 weszła
w życie ustawa o ochronie zdrowia psych. (regulująca m.in.
postępowanie przymusowe w psychiatrii). Wdrażane elementy
reformy obejmują: dopuszczenie wszystkich podmiotów do
zakładania i prowadzenia, na równych prawach, zakładów opieki
zdrowotnej, zmianę zasad płatności za leki, wprowadzenie
modelu lekarza rodzinnego, zwiększenie znaczenia samorządów
zaw. lekarzy i pielęgniarek. Naczelnym organem koordynującym
działania w zakresie opieki zdrowotnej jest Minist. Zdrowia
i Opieki Społecznej.

OCHRONA ZDROWIA

• W Polsce opanowano wiele chorób zakaźnych, ale problemem

o znaczeniu społ. nadal są: gruźlica, wirusowe zapalenie

wątroby, zatrucia pokarmowe, choroby przenoszone drogą

płciową; gł. przyczynami zgonów są choroby układu krążenia

i choroby

nowotworowe,

występuje

zjawisko

znacznej

nadumieralności mężczyzn; 1991 współczynnik umieralności

ogółem wynosił 10,6 na 1000 ludności, a umieralności

niemowląt 15,6 na 1000 urodzeń żywych; współczynniki

należały do jednych z najwyższych w Europie. W 1991 było (na

10 000 ludności) 217 tys. (56,8) łóżek szpitalnych, 82,9 tys.

(21,6) lekarzy, 17,5 tys. (4,6) dentystów, 16,1 tys. (4,2)

farmaceutów, 207,7 tys. (54,4) pielęgniarek, 24 tys. (6,2)

położnych; działało 6306 przychodni, 3311 wiejskich

i gminnych ośr. zdrowia, 4690 aptek i 391 punktów

aptecznych. Centralną instytucją ubezpieczeniową jest Zakład

Ubezpieczeń Społecznych (ZUS), ustalający prawa do

świadczeń i je realizujący.

POMOC SPOŁECZNA

• W okresie międzywojennym obowiązek pomocy społ. spoczywał,

zgodnie z ustawą z VIII 1923, na związkach samorządu

terytorialnego. Ponadto kwestią tą zajmowały się parafie

i organizacje charytatywne. Po II wojnie świat. podstawę prawną

w zakresie pomocy społ. stanowiła nadal ustawa z 1923

(obowiązywała do 1990). W 1945–49 pomoc społ. sprowadzała

się do działań o charakterze ratowniczym, polegających na

udzielaniu doraźnego wsparcia sierotom, dożywianiu ludności,

zaopatrywaniu jej w odzież, organizowaniu domów noclegowych,

schronisk itp. W 1949–57 pomoc ograniczała się do zapewnienia

podstawowych

środków

utrzymania

ludziom

starym

i niepełnosprawnym (ustrój socjalist., zapewniając wszystkim

prawo do pracy, miał automatycznie likwidować ubóstwo

i nędzę). W 1958 powołano Polski Komitet Pomocy Społecznej,

który wraz z Polskim Czerwonym Krzyżem i innymi organizacjami

społ. i kośc. realizował pomoc społeczną. Nowe regulacje prawne

w tym zakresie zostały wprowadzone XI 1990 ustawą o pomocy

społ. (ze zmianami z VIII 1992), która zastąpiła akt prawny

z 1923.

POMOC SPOŁECZNA

• Zgodnie z ustawą pomoc społ. organizują organy administracji państw.

i samorządowej, współpracujące w tym zakresie z organizacjami społ., jak

Pol. Czerwony Krzyż, Pol. Kom. Pomocy Społ., związki wyznaniowe,

stowarzyszenia charytatywne, fundacje itp. Ciężar obowiązków związanych

z pomocą społ. został przeniesiony z administracji rządowej na gminy, choć

udział państwa pozostał nadal decydujący. Wyodrębniono zadania własne

(finansowane z funduszy gminnych) i zlecone (opłacane przez państwo).

Pracownicy zatrudnieni w ośrodkach pomocy społecznej stali się

pracownikami samorządowymi. Koordynacją ich działalności i nadzorem

zajmują się powołane przez wojewodów Wojew. Zespoły Pomocy Społ.,

z ramienia rządu zaś za tę dziedzinę polityki społ. jest odpowiedzialny min.

pracy i polityki socjalnej (do 1990 — min. zdrowia i opieki społ.). W każdej

gminie powołano ośr. pomocy społ.; obecnie w Polsce działa ok. 2,5 tys.

takich ośr., zatrudniających ok. 19 tys. osób. Urynkowienie i prywatyzacja

gospodarki spowodowały, że działalność socjalna przeniosła się z zakładów

pracy do miejsca zamieszkania. W prywatnych zakładach działalność

socjalna jest albo ograniczona, albo nie ma jej wcale. W myśl niepisanej

umowy pracownicy rezygnują z roszczeń socjalnych, a pracodawca

rekompensuje to wzrostem płac. Podobna tendencja występuje w państw.

zakładach, gdzie za cenę podwyżek płac bądź tylko utrzymania płynności

wypłat wynagrodzeń załogi godzą się na likwidację i wyprzedaż bazy

socjalnej oraz ograniczenie funduszu socjalnego.

POMOC SPOŁECZNA

• W wyniku urynkowienia gospodarki i prywatyzacji

nastąpiła radykalna zmiana struktury podopiecznych

pomocy społecznej. Do końca lat 80. byli to przede

wszystkim ludzie starzy, niepełnosprawni, rodziny

wielodzietne, rodziny alkoholików oraz sieroty

z domów

małego

dziecka.

Obecnie

wśród

podopiecznych

przeważają

osoby

w wieku

produkcyjnym, z reguły zdrowe, ale z powodu niskich

płac lub bezrobocia nie dysponujące wystarczającymi

środkami na utrzymanie. Według szacunkowych

obliczeń w poł. 1993 bezrobotni stanowili 2/3

korzystających z zasiłków pomocy społecznej.

POMOC SPOŁECZNA

• Zakres pomocy społ. w Polsce obejmuje świadczenia

środowiskowe

i instytucjonalne.

Do

świadczeń

środowiskowych zalicza się m.in.: zasiłki pieniężne stałe,

okresowe i celowe, pomoc rzeczową, np. w postaci

żywności, odzieży, opału, świadczenie usług opiekuńczych

w miejscu zamieszkania, poradnictwo psychol. i prawne,

sprawianie pogrzebu. W razie niemożności zapewnienia

usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania, osoba

potrzebująca opieki może uzyskać pomoc instytucjonalną

w formie pobytu w domu pomocy społ. lub w zakładzie

opiekuńczym. W 1993 było 765 domów i zakładów pomocy

społ. dysponujących 75,4 tys. miejsc, a z pomocy społ.,

niezależnie od formy i rodzaju świadczeń, skorzystało

ponad 3 mln osób. Wydatki gmin na te cele wyniosły prawie

1,3 bln zł, zaś wydatki budżetu centr. — prawie 4,8 bln zł.

POMOC SPOŁECZNA

• Fundusze pomocy społ. są przeznaczone na 3 grupy

wydatków:

1)

zindywidualizowane

świadczenia

uznaniowe wymagające diagnozy w formie wywiadu
środowiskowego (m.in. zasiłki celowe, usługi domowe,
pożyczki na usamodzielnienie ekon.); 2) znormalizowane
świadczenia, do których uprawnienia łatwo ustalić (np.
pomoc mieszkaniowa); 3) świadczenia dostępne dla
wszystkich, którzy spełniają określone wymogi formalne
(np. zasiłki stałe dla osób, które stały się inwalidami
przed 18 rokiem życia). Od 1 I 1999 rozpoczęto
wdrażanie

reformy

systemu

opieki

zdrowotnej

i ubezpieczeń społecznych.