PowerPoint Presentation

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• Po I wojnie świat. i uzyskaniu niepodległości w nowych

granicach Polski mieszkało ok. 26,7 mln mieszk. (szacunek
z 1921); gęstość zaludnienia wynosiła 70 osób na km

. Rozpoczął

się  proces  scalania  układu  osadniczego  wykształconego
w różnych zaborach, któremu towarzyszyła intensywna migracja
zewnętrzna  (powojenne  ruchy  repatriacyjne  i reemigracyjne).
Rozbudowywanie  aparatu  administracji  państwowego  stało  się
jednym  z ważniejszych  czynników  miastotwórczych.  Nastąpiło
spowolnienie  procesów  koncentracji  przemysłu  i urbanizacji.
Podjęto działania w zakresie polityki osadniczej, m.in. stworzono
podstawy  prawne  planowania  miast  (dekret  prezydenta  RP
z 1928),  w 2. poł.  lat  30.  opracowano  pierwsze  studium
zagospodarowania  przestrzennego  kraju,  powstały  Gdynia
i miasta COP. Udział ludności miejskiej wzrósł z 24,6% (1921) do
30% (1938).

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• Mimo rozwijającego się przemysłu miasta nie mogły wchłonąć

nadwyżki ludności rolniczej (ok. 4,5–8 mln, 1938), powstałej

wskutek dużego

przyrostu naturalnego, co spowodowało

przeludnienie

wsi

i ukryte

bezrobocie.

Jawne

bezrobocie

występowało powszechnie w miastach — liczba bezrobotnych poza

rolnictwem wynosiła 0,7 mln (wg spisu 1931). Sprzyjało to

intensywnej emigracji zarobkowej, głównie do Francji, Niemiec,

USA, krajów Ameryki Pd., Kanady; od poł. lat 20. państwa

imigracyjne

wprowadzały

stopniowe

ograniczenia,

które

spowodowały po 1929 znaczne wstrzymanie wychodźstwa; 1919–

30 wyemigrowało z Polski około 1,5 mln osób, a powróciło — ponad

600 tys., natomiast 1931–38 opuściło kraj ok. 0,5 mln, a powróciło

ok. 400 tys. (gł. z Niemiec i Francji).

• Przed wybuchem II wojny światowej Polskę zamieszkiwało 35,0 mln

mieszkańców; gęstość zaludnienia wynosiła 90 osób na km

W wyniku działań wojennych i eksterminacji ludności zginęło ponad

6 mln osób, w tym ok. 2,7 mln Żydów. Straty te w przeliczeniu na

1000 mieszk. należały do największych na świecie. Według danych

szacunkowych 1944 ludność Polski liczyła 22,2 mln.

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• Powojenne ruchy migracyjne były związane z kolejną zmianą

granic Polski i zasiedlaniem Ziem Zachodnich i Północnych.,

głównie przez ludność z przeludnionych centralnych i pd.-wsch.

ziem "dawnych" oraz repatriantów. W 1945–47 na tych terenach

osiedliło się ok. 5 mln osób, w tym 1,5 mln repatriantów z ZSRR

oraz kilkadziesiąt tys. repatriantów i reemigrantów z różnych

krajów Europy. Jednocześnie trwały przesiedlenia do Niemiec

ludności niemieckich, a do ZSRR Ukraińców i w niewielkiej

liczbie Białorusinów, Litwinów. Do 1950 wzrost zaludnienia Ziem

Zachodnich i Północnych powodowały głównie migracje, później

wysoki przyrost naturalny; liczba ludności nowo zasiedlonych

obszarów osiągnęła poziom sprzed II wojny świat. (8,8 mln)

dopiero 1972, choć ludność miejska przekroczyła stan

przedwojenny (4,2 mln) już w końcu lat 50.

• Ruchy migracyjne, obejmujące odpływ ludności ze wsi do miast,

nasilały się szczególnie w okresach wielkich inwestycji

przemysłowych (1953–54 — koniec planu sześcioletniego,

1976–80 — końcowy etap ekstensywnego uprzemysłowienia).

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• Napływ ludności ze wsi do miast w okresie powojennym malał od

700 tys. osób rocznie w latach 50. do ok. 380 tys. osób w końcu

lat 80. Ruchliwość ludności i natężenie migracji (od ok. 600 tys.

osób rocznie 1976–80 do ok. 430 tys. w 1998) nie były

równomierne na obszarze całego kraju; najwięcej ludności

przybyło do wielkich aglomeracji miejsko-przemysłowych, głównie

warszawskiej, katowickiej, łódzkiej, krakowskiej, poznańskiej,

lubelskiej, legnickije, natomiast w województwach pn.-zach.

ruchy migracyjne były słabsze i zrównoważone.

• Układ i struktura migracji odzwierciedlają główne powiązania

regionalne i lokalne, w mniejszym stopniu makroregionalne

i ogólnokrajowe; zmniejszył się znacznie napływ ludności do

wielkich ośrodków przemysłowych (recesja gospodarcza, złe

i stale pogarszające się warunki ekologiczne, zwłaszcza na

Śląsku, brak mieszkań); w 1. poł. lat 90. w wyniku migracji

w miastach przybywało ok. 60 tys. osób rocznie, później liczba ta

zaczęła dość gwałtownie spadać, do 8,6 tys. w 1998; mimo to

dodatnie saldo migracji do miast w latach 90. przewyższało ok. 2

razy przyrost naturalny w miastach.

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• Największe migracje zagraniczne wystąpiły w 5 pierwszych latach

powojennych. Obejmowały wymianę ludności między Polską

a ZSRR (ok. 2,2 mln repatriantów do Polski i ok. 520 tys. do ZSRR,

w tym ok. 490 tys. Ukraińców) oraz wysiedlanie ludności

niemieckiej (ok. 4 mln osób).

• W 1956–59 nastąpiła druga faza repatriacji Polaków ze wschodu

(250 tys. osób). W ramach łączenia rodzin w kolejnych okresach

nasilenia emigracji (zwł. 1956–58, 1960–70, 1976–79) na pobyt

stały do Niemiec wyjechało ok. 560 tys. osób. Po wojnie w latach

1946–50 wyemigrowało do Palestyny (zwł. po powstaniu 1948

Izraela) ok. 120 tys. osób, a później, zwłaszcza po 1956 i 1967–68,

następne 100 tys. (ta fala emigracji w niewielkiej mierze kierowała

się do Izraela).

• Liberalizacja polityki paszportowej spowodowała zwiększenie od

poł. lat 70. emigracji zarobkowej oraz (zwł. w latach 80.)

politycznej; 1976–90 na stałe wyjechało ponad 400 tys. osób,

z tego 67% do Niemiec, a 8% do USA, w latach 1991–95 ok.

113 tys. osób, a 1998 — 22 tys. osób, przy czym najwięcej

w grupie wiekowej 30–44 lata i 18–24; od 1989 zmniejszało się

ujemne saldo migracji zagr. z 24,4 tys. do 12 tys. osób 1999

(Polonia i Polacy w świecie).

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• Po II wojnie światowej w Polsce były 703 miasta (stan w dniu

14 II 1946), ich ludność stanowiła 31,8% ogółu mieszkańców;

wyróżniało się 9 aglomeracji, w tym 4 w pełni uformowane,

a 2 dopiero tworzące się. W 1945–50 liczne, zniszczone doszczętnie

miasta utraciły prawa miejskie, inne uzyskały; kształtowała się nowa

przestrzenna struktura zaludnienia i osadnictwa. W 1950 było 706

miast, w większości małych (poniżej 20 tys. mieszk.); miast dużych

(ponad 100 tys. mieszk.) było 16 (2,3% liczby miast, 42,1% ludności

miejskiej); jedynie Warszawa i Łódź miały ponad 500 tys. mieszk.;

ludność miejska stanowiła 37% ogółu mieszkańców. W 1954

w ramach reformy administracyjnej wprowadzono nową kategorię

osadniczą — osiedle typu miejskiego; do 1960 liczba miast wzrosła

do 889, a udział ludności miejskiej do 48,3%; w wyniku kolejnej

reformy administracyjnej (1975) liczba miast spadła do 810 (utrata

praw miejskich lub połączenie z innymi miastami), liczba ludności

miejskiej ciągle rosła (55,7% ogółu mieszk., 1975). Intensywnie

rozwijały się nowe miasta wojewódzkie (Piła, Łomża, Piotrków

Trybunalski i in.); od tego czasu liczba miast systematycznie

wzrastała (804 — 1980, 830 — 1990, 853 — 1994, 880 — 2000);

ludność miejska stanowiła 62% ogółu mieszkańców kraju (1998).

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• W okresie powojennym rozwijały się gł. miasta średnie (20–100 tys.

mieszkańców) i duże; 1998 mieszkało w nich ponad 80% ogółu
ludności miejskiej (1950 — 66%); były 43 miasta powyżej 100 tys.
mieszkańców, w tym 5 powyżej 500 tys.; największe polskie miasto
— Warszawa (1569 tys. mieszkańców); inne duże miastato: Łódź,
Kraków, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz, Katowice;
stanowią

one

centra

9 aglomeracji

miejskich

w pełni

ukształtowanych,  skupiających  znaczną  część  ludnościowego
potencjału  produkcyjnego  i usługowego,  w tym  usług  wyższego
rzędu  (nauki,  kultury,  zarządzania);  ponadto  jest  9 aglomeracji
kształtujących

się:

podsudecka,

opolska,

bielsko-bialska,

częstochowska,  staropolska,  lubelska,  białostocka,  rzeszowska,
legnicka.  Wszystkie  aglomeracje  zajmują  ok.  8%  pow.  kraju
i skupiają  ok.  33%  ludności.  Najwyższy  stopień  zurbanizowania
występuje  w woj.:  śląskim  (79,6%)  i dolnośląskim  (71,6%),
najsłabiej

są

zurbanizowane

woj.:

podkarpackie

(41,2%)

i świętokrzyskie (45,8%).

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• Przyrost naturalny najszybciej wzrastał w pierwszym dziesięcioleciu

powojennym, osiągając maksimum 1955 — 19,5‰. Był to wynik

znacznie podwyższonej (do 800 tys., 1955) liczby urodzeń (wzrost

częstości zawieranych małżeństw, realizacja "odłożonej" prokreacji

w młodych małżeństwach zawartych przed wojną) oraz zahamowania

1945–51 wysokiego współczynnika umieralności. Po 1955 przyrost

zmniejszał się (do 8,2‰ w 1969); ponowny wzrost zanotowano 1970–

84 (10,7‰ w 1976) — echo demograficzne dynamiki wojennej

(wchodzenie w wiek prokreacji roczników powojennego wyżu) oraz

reakcja na poprawę warunków mieszkaniowych. Od poł. lat 80.

przyrost naturalny stale się zmniejszał, zarówno wskutek spadku

urodzeń (m.in. wejście roczników lat 60. w wiek prokreacji), jak

i wzrostu umieralności (267 tys. — 1970, 350 tys. — 1980, 404 tys. —

1991), osiągając 1999 po raz pierwszy wartość ujemną –1 tys. osób

(urodzenia żywe — 382 tys., zgony — 383 tys.), czego przyczyną było

głównie zmniejszenie się liczby urodzin (późniejszy wiek wstępowania

w związek małżeński przez kobiety i urodzenia pierwszego dziecka).

Dynamika przyrostu naturalnego wykazuje znaczne zróżnicowanie

zarówno między regionami Polski, jak i między miastem a wsią.

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• Po wojnie największy przyrost naturalny utrzymywał się na Ziemiach

Zach. i Pn., zasiedlonych głównie przez ludność młodą. W 1998

(średni przyrost naturalny 0,5‰) największe wskaźniki zanotowano

w województwach pn., pn.-wsch. i pd.-wsch. (3‰ w podkarpackim

i warmińsko-mazurskim, ponad 2‰ — w pomorskim i małopolskim),

przewyższające dwukrotnie średnią krajową — na zachodzie Polski

(wielkopolskim i zachodniopomorskim) i woj. kujawsko-pomorskim;

najniższy przyrost naturalny był w regionach uprzemysłowionych

i silnie zurbanizowanych (–3,1‰ w łódzkim., –0,8 w mazowieckim, –

0,5 w śląskim, –0,2 w dolnośląskim), co wynikało z ponad ujemnego

przyrostu naturalnego w miastach (–0,2‰, 1998), a ponad 3-krotnie

większego od średniej dla Polski na wsi (1,7‰); najniższe wskaźniki

notuje się w dużych ośrodkach (Warszawa, Łódź, Katowice) i małych

miasteczkach oraz tych wsiach, gdzie ma miejsce duży odpływ

ludności do miast, głównie we wsch. części Polski. Zmniejszający się

przyrost naturalny na wsi oraz odpływ ludności do miast (mimo

tendencji spadkowych w ostatnich latach) powoduje depopulację

(wyludnianie się) wsi, zwł. na Warmii i Mazurach, Podlasiu

i w regionie sudeckim.

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• Dynamika przyrostu naturalnego wpływała na liczbę ludności

Polski i tempo jej wzrostu po 1950; 1950–80 należało ono do

najwyższych (po ZSRR) w Europie — liczba ludności wzrosła

z 25 mln do 35,7 mln, czyli o 43% (osiągnęła stan przedwojenny

w poł. lat 70.), po 1980 tempo wzrostu liczby ludności znacznie

spadło (niski przyrost naturalny); do 1998 liczba ludności wzrosła

tylko o 3,3 mln i wynosiła 38 667 tys., a w 1999 zmniejszyła się

o 13 tys. osób. Nie sprawdziła się prognoza demograficzna z 1992,

która przewidywała zwiększenie liczby ludności do 39,5 mln

w 2000 i do 41 mln w 2010; wg nowych prognoz liczba ludności

Polski zmniejszy się o 30 tys. do 2005 i od tego czasu nastąpi jej

b. powolny wzrost (ok. 0,1% rocznie) do ok. 39 mln w 2015.

Najwięcej ludzi zamieszkiwało województwa: mazowieckie

(5,1 mln), śląskie (4,9), wielkopolskie (3,4) i małopolskie (3,2) —

stanowiło to prawie 43% ludności Polski (ok. 25% pow. kraju),

najmniej: lubuskie (1,0 mln), opolskie (1,1), podlaskie (1,2),

świętokrzyskie (1,3); 1998 średnia gęstość zaludnienia wynosiła

124 osoby na km

(1946 — 76 osób), do najgęściej zaludnionych

województw należały: śląskie (397 osób na km

) i małopolskie

(212 osób), najrzadziej zaludnione to woj.: warmińsko-mazurskie

(60) i podlaskie (61).

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• Ważnymi cechami ludności są jej struktury demograficzna (m.in.

wiek, płeć) i narodowa. Ludność Polski charakteryzuje nasilający

się proces starzenia; w 1998 dzieci (0–14 lat) stanowiły 20,3%

ogółu mieszkańców Polski (27,6% — 1990), ludność w wieku 20–

64 lata — 59,1% (57,2%), a powyżej 64 roku życia — 11,9%

(10,0%). Szczególnie niekorzystna jest struktura wieku na wsi —

do najstarszej grupy wiekowej (powyżej 64 lat) należy 13,2%

mieszkańców (12,6% w 1990), intensywny proces starzenia się

ludności wiejskiej występuje we wsch. województwach Polski oraz

niektórych

województwach

centralnych

(łódzkim,

świętokrzyskim). Następstwem przesunięć w strukturze wieku jest

zmieniająca się liczba ludności w wieku produkcyjnym (kobiety

18–59 lat, mężczyźni 18–64 lata): 21,2 mln w 1980, 23,2 mln

w 1998 (60,1% ogółu ludności); na 100 osób w wieku

produkcyjnym przypada 66 osób w wieku nieprodukcyjnym;

jednak przy dalej utrzymującym się ujemnym przyroście

naturalnym i wydłużaniu przeciętnego wieku życia, udział ludności

w wieku nieprodukcyjnym znacznie się zwiększy ze względu na

rozszerzanie się grupy ludności w wieku poprodukcyjnym.

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• W XX w. przeciętna długość trwania życia w Polsce wydłużyła się

z ok. 50 lat w okresie międzywojennym do 62 w początkach lat 50.

i do 67 lat dla mężczyzn i 75 lat dla kobiet pod koniec lat 80.

Nastąpiło

wskutek

znacznego

obniżenia

współczynnika

umieralności niemowląt — ze 120 zgonów na 1000 urodzeń żywych

w 1946 do 19 w 1990 (9,5 — 1998) oraz poprawy opieki medycznej

i warunków sanitarno-higienicznych. Na przełomie lat 80. i 90.

przeciętne trwanie życia mężczyzn zmniejszyło się do 66,3 lat

(przedwczesna umieralność mężczyzn w wieku 45–64 lata),

a później zaczęło się wydłużać — 1998 średnia podniosła się do 68,9

lat dla mężczyzn, życie kobiet wydłużyło się do 77,3 lat. W Polsce na

100 mężczyzn przypada ponad 105 kobiet, na wsi — 100 kobiet;

w grupie wiekowej do 44 lat występuje nieznaczna nadwyżka

mężczyzn nad kobietami, a w grupie powyżej 64 lat duża przewaga

kobiet (167 na 100 mężczyzn). Wojenna wyrwa w strukturze płci

(118 kobiet na 100 mężczyzn w 1946) stopniowo się wyrównuje.

Istotny problem stanowi nierównowaga płci na wsi (większe migracje

kobiet do miast), zwł. w grupie wiekowej 20–29 lata, w której na 100

mężczyzn przypada ok. 90 kobiet; utrudnia to zawieranie małżeństw

i prowadzi do zmniejszania przyrostu naturalnego. Największy

niedobór kobiet na wsi jest w woj. podlaskim.

Zaludnienie po I wojnie

światowej.

• II RP była krajem niejednolitym pod względem narodowościowym;

mniejszości stanowiły 35% (11,3 mln, 1931) ogółu mieszk.; do

najliczniejszych grup narodowościowych należeli: Ukraińcy (5 mln),

Żydzi (3,1), Białorusini (1,9), Niemcy (0,8), ponadto Cyganie, Czesi,

Karaimi, Litwini, Ormianie, Rosjanie, Słowacy, Tatarzy. Po II wojnie

świat. w wyniku zmiany granic (masowe przesiedlenia ludności) oraz

strat wojennych (zagłada Żydów i Cyganów) zasadniczo zmieniła się

struktura narodowościowa Polski. Obecnie liczebność poszczególnych

mniejszości nar. ustala się szacunkowo na ok. 1–1,5 mln osób (2,6–

3,9% ogółu mieszk.) - spisy powojenne nie uwzględniały narodowości

obywateli. Uznaje się, że najliczniejszą mniejszością narodowościową

są Niemcy (500–550 tys.), mieszkający głównie w województwach

opolskim i śląskim, oraz Ukraińcy (ok. 300–400 tys.), przesiedleni

1946–50 na Ziemie Zach. i Pn. (zwłaszcza do woj. warmińsko-

mazurskiego), ponadto — Białorusini (250–300 tys.), zamieszkujący

gł. wschodnią Polskę, m.in. Białystok (ok 20% mieszkańców), Bielsk

Podlaski (40%), Hajnówkę (50%). Inne mniejszości narodowościowe

w Polsce: Litwini (20–30 tys., wg źródeł litewskich w Polsce) — w pn.-

wsch. części woj. podlaskiego (Puńsk, Sejny, Szypliszki), Słowacy (20–

25 tys.) — w pd. części woj. małopolskiego, Żydzi (15 tys.) — na

Dolnym Śląsku (Wrocław) i w dużych miastach (Warszawa, Łódź,

Kraków, Katowice, Szczecin) oraz Cyganie, Grecy, Macedończycy,

Rosjanie, Tatarzy.

ZATRUDNIENIE.

• Realizowana w Polsce po II wojnie świat. (do 1990) polityka

pełnego zatrudnienia oraz polityka gosp. oparta na dominacji

sektora

państw.,

ekstensywnej

industrializacji

i szybkiej

urbanizacji stworzyła szeroki rynek pracy, sprzyjając aktywizacji

zaw. ludności. W 1950–80 liczba ludności zawodowo czynnej

wzrosła z 12,4 do 18 mln (o 50%), a liczba pracujących —

z 10,2 mln do 17,3 mln (o 70%). W latach 80. liczba zawodowo

czynnych spadła o ok. 200 tys. wskutek wchodzenia w wiek

produkcyjny roczników niżu demograficznego lat 60. oraz

możliwości przejścia na wcześniejsze emerytury, powodując

zmniejszenie liczby zatrudnionych i deficyt siły roboczej (ok. 200–

300 tys. wolnych miejsc pracy); pod koniec lat 80. liczba

pracujących wzrastała nieznacznie. 1990–98 grupa osób

aktywnych

zawodowo

(pracujący

i bezrobotni)

osiągnęła

17,2 mln; w okresie tym nastąpiła zmiana polityki gosp. państwa;

jej podstawą stała się gospodarka rynkowa i związana z tym

racjonalizacja zatrudnienia; po raz pierwszy po II wojnie świat.

wystąpiło w Polsce jawne bezrobocie.

ZATRUDNIENIE

• Liczba pracujących gwałtownie spadła: 1990 o 0,7 mln, 1991

o 1,0 mln, 1992 o 1,3 mln, osiągając 15,1 mln w 1993 — stopa

bezrobocia wynosiła 16,4%; w kolejnych 4 latach zanotowano

wzrost liczby pracujących do 16,3 mln (stopa bezrobocia

10,3%), a następnie ponowny spadek do ok. 16 mln w 1999

(stopa bezrobocia 13%). Najwięcej bezrobotnych było wśród

ludzi młodych (ponad 60% nie przekroczyło 34 roku życia),

więcej niż połowę bezrobotnych stanowiły kobiety. Obszarami

o największym (ponad 20%) bezrobociu były woj.: zach. część

pomor. (dawne słup.), warmińsko-mazurskie, wsch. część

zachodniopomor.

(dawne

koszal.),

pd.-wsch.

część

dolnośląskiego

(dawne

wałb.);

wszystkich

tych

województwach (poza rejonem Wałbrzycha) podstawową

przyczyną tak dużego bezrobocia był upadek państw i spółdz.

gospodarstw rolnych, gdzie zatrudnienie spadło z 938 tys. osób

(1980) do 241 tys. (1998); proces ten trwa nadal; najmniejsze

bezrobocie występowało w woj.: śląskim (7,3%), mazow.

i małopol. (7,3%).

ZATRUDNIENIE

• W 1950–98 nastąpiły duże zmiany w rozmieszczeniu siły

roboczej: na pocz. lat 50. 39% jej zasobów było skupione
w miastach, pod koniec lat 70. już 59%; 1998 najwięcej
osób pracowało w woj.: mazow. (15% krajowego
zatrudnienia),

śląskim

(12%),

małopol.

(8,8%),

wielkopol.  (8,6%).  Za  granicą  1992  legalnie  pracowało
ok.  250 tys.  Polaków  (umowy  rządowe  między  Polską
a Niemcami,  Belgią,  Czechami  i Słowacją);  najwięcej
osób  (174 tys.)  znalazło  zatrudnienie  w Niemczech;
w Polsce  natomiast  legalną  pracę  miało  ok.  12 tys.
cudzoziemców,  gł.  z Europy  Wsch.,  Chin,  Wietnamu
i Indii,  bez  zezwolenia  zatrudniano  (wg  szacunków)  ok.
300–500 tys.

ZATRUDNIENIE

• Uprzemysłowienie kraju i towarzysząca mu urbanizacja zmieniły

strukturę zatrudnienia w gł. działach gospodarki narodowej.

W 1950 w rolnictwie pracowało 53,6% ogółu pracujących,

w przemyśle — 20,7%, handlu — 5,3%, budownictwie — 5,0%,

transporcie i łączności — 4,5%; pozostałe 10,9% przypadało na

leśnictwo, gospodarkę mieszkaniową i komunalną, naukę, oświatę,

kulturę, sport, opiekę zdrowotną, administrację i finanse.

Najistotniejszą zmianą w strukturze zatrudnienia było zmniejszenie

udziału pracujących w rolnictwie do 29,7% (1980), na rzecz

intensywnego wzrostu liczby pracujących w przemyśle — do 30,3%,

budownictwie — 7,7%, handlu — 7,5%, transporcie i łączności —

6,4%; udział pozostałych działów zwiększył się do 18,4%, w tym

nauka, oświata i wychowanie — 5,2%, opieka zdrowotna — 3,5%.

Od 1980 spada udział pracujących w przemyśle (do 22,9%, 1998)

i rolnictwie (27,3%), wzrasta w budownictwie (5,9%), transporcie

i łączności

(5,4%),

handlu

(13,2%),

oraz

finansach

i ubezpieczeniach (2,1%), obsłudze nieruchomości i firm (4,7%),

nieznacznie w edukacji (5,7%) oraz ochronie zdrowia i opiece

socjalnej (6,4%).

ZATRUDNIENIE

• Najwięcej osób pracujących w przemyśle skupiają woj. śląskie (34,4%),

wielkopol., dolnośląskie i łódz. (po 25–26,5%), regiony te wraz z woj.

mazow. skupiały ponad 55% zatrudnionych w przemyśle; do

województw, gdzie udział pracujących w rolnictwie znacznie

przekracza średnią krajową należą: lubel. (50%), świętokrzyskie,

podkarpackie, podlaskie (45–47%). Zmiany w rozmieszczeniu siły

roboczej i strukturze zatrudnienia w gł. działach gospodarki nar.

spowodowały znaczne przesunięcia w strukturze źródeł utrzymania

ludności; dwukrotnie spadła liczba osób utrzymujących się z rolnictwa,

do 1990 stale powiększała się grupa ludności dwuzawodowej (chłopo-

robotnicy), utrzymującej się z pracy w rolnictwie i pracy w pozaroln.

działach gospodarki nar. (zwł. w przemyśle), jednak postępujące

bezrobocie spowodowało gwałtowne zmniejszenie się tej grupy ludzi;

szybko, zwł. od poł. lat 70., zwiększała się liczba osób utrzymujących

się ze źródeł niezarobkowych emeryci, renciści, studenci, od 1990

bezrobotni z zasiłków.

ZATRUDNIENIE

• W

1950

w sektorze

publ.

pracowało

47,4%

ogółu

zatrudnionych; polityka restrykcji finansowych i utrudnień adm.

mająca na celu likwidację przedsiębiorstw prywatnych

spowodowała, że praktycznie jedynym działem w sektorze

prywatnym pozostało rolnictwo; zatrudnienie w firmach

prywatnych (poza rolnictwem) gwałtownie spadało z 483 tys.

(1949) do 220 tys. (1955); po 1956 nastąpił powolny wzrost

liczby pracujących w tym sektorze, pod koniec lat 70.

przekroczyła ona poziom 1949 (ponad 550 tys. osób) w okresie

tym stale zwiększał się udział zatrudnionych w sektorze uspoł.

— 1980 wynosił 73,4%; sytuacja zaczęła się zmieniać na pocz.

lat 80. (liberalizacja polityki gosp.), a szczególnie dynamicznie

po wprowadzeniu 1990 zasad gospodarki rynkowej; 1998

w sektorze publ. pracowało 5 mln osób — 31% ogółu

pracujących (1990 — 8,6 mln, 52,2%), a w sektorze prywatnym

— 11,2 mln osób, w tym w rolnictwie indywidualnym —

4,0 mln; największy (poza rolnictwem) jest udział sektora

prywatnego w handlu (97% ogółu pracujących w handlu, 1998),

budownictwie (91%), przemyśle (70%).

ZATRUDNIENIE

• Aktywizacja

zaw.

kobiet,

powodowana

zarówno

przyczynami  ekon.  (polityka  niskich  płac),  jak  i społ.
(rozwój  oświaty,  wzrost  aspiracji  zaw.),  sprawiła,  że
dynamika  zatrudnienia  kobiet  była  wyższa  niż
mężczyzn,  zwł.  1965–80;  1950  na  1000  zatrudnionych
pracowało  306  kobiet,  1980  —  435,  1998  —  472;
niektóre działy gospodarki nar. zostały prawie całkowicie
sfeminizowane,

m.in.

ochrona

zdrowia,

finanse

i ubezpieczenia,

edukacja;

duży

udział

kobiet

w zatrudnieniu  występuje  w miastach,  gdzie  rozwinięte
są  sfeminizowane  działy  gospodarki,  oraz  w rejonach
z przemysłem  włók,  natomiast  mały  —  na  obszarach
roln. lub z przewagą przemysłu wydobywczego.

ZATRUDNIENIE

• Wraz z rozwojem oświaty i szkolnictwa wyższego następuje

ciągłe podwyższanie kwalifikacji osób pracujących; 1998

pracownicy z wykształceniem ponadpodstawowym stanowili

83% ogółu zatrudnionych; największą dynamikę wykazywał

wzrost udziału zatrudnionych z wykształceniem wyższym

z (13%) i policealnym oraz średnim zaw. (36%); przejściowo

(1980–90) zmniejszała się liczba pracowników ze średnim

wykształceniem

ogólnokształcącym

i wyższym

(dążenie

młodych ludzi do szybkiego zdobycia zawodu, emigracja

specjalistów o wysokich kwalifikacjach); od 1990 ponownie

wzrasta zainteresowanie szkolnictwem ogólnokształcącym

i wyższym, gdyż wykształcenie zwiększa szanse na otrzymanie

pracy, będąc jednocześnie "ucieczką" przed bezrobociem. Duże

nasycenie kadrami o wysokich kwalifikacjach jest w wielkich ośr.

miejskich, niskie — w ich otoczeniu. Największy (35–45%) udział

pracowników z wyższym wykształceniem występuje w sferze

oświaty i wychowania, w nauce, wymiarze sprawiedliwości,

najmniejszy (4–8%) — w transporcie, przemyśle i budownictwie.

ZATRUDNIENIE

• Liczba osób dojeżdżających do pracy była bardzo

duża do pocz. lat 90.; szacuje się, że w latach 70.
do pracy poza miejscem zamieszkania dojeżdżało
ok.  3 mln osób  (20% ogółu zatrudnionych); wraz
z narastającym  bezrobociem  i towarzyszącym
mu  spadkiem  liczby  ludności  dwuzawodowej
liczba  osób  dojeżdżających  do  pracy zmniejszyła
się;  najwięcej  ludzi  dojeżdżających  do  pracy
mieszka  w województwach  południowych  Polski,
na  obszarze  GOP  oraz  w okolicach  dużych  miast
z rozwiniętą strefą podmiejską.

REGIONY I GRUPY ETNOGRAFICZNE.

• Zasadniczy trzon ludności Polski stanowi ludność wywodząca swoje

pochodzenie  od  zachodniosłow.  plemion,  zamieszkujących  dorzecza
Wisły  i Odry  w czasach  kształtowania  się  państwa  polskiego.  Więź
państw.,  wspólnota  języka  i bliskość  kultury  tych  plemion  spowodowały
rozciągnięcie  na  ogół  mieszkańców  ziem  Polski  nazwy  odnoszącej  się
początkowo  do  plemienia,  które  narzuciło  innym  swą  hegemonię  (łac.
Poloni  od  pol.  Polanie,  później  Polacy).  W obrębie  terytorium  Polski
przetrwał,  z niewielkimi  zmianami,  co  najmniej  do  końca  XVIII w.
związany  z odrębnościami  plemiennymi  podział  na  regiony,  które
charakteryzują również rozbieżności w rozwoju gosp. i kulturalnym. Są to
długo utrzymujące swoistą kulturę (również gwary) następujące dzielnice
kraju: 1) Wielkopolska — w dorzeczu Warty, pierwotne terytorium Polan;
2)  Śląsk  —  w dorzeczu  górnej  Odry;  jako  zwarty  region  ukształtował  się
dopiero  w granicach  państwa  pol.  z terytoriów  drobniejszych  plemion:
Ślężan,  Dziadoszan,  Bobrzan,  Gołęszyców,  Opolan;  3)  Małopolska  —
w pasie wyżyn dorzecza górnej i częściowo środk. Wisły; dawne terytoria
plemienne  Wiślan  i (hipotetycznych)  Lędzian;  późniejsze  odrębności
kulturowe  Krakowiaków  i Sandomierzan  odpowiadają  zapewne  starszym
strukturom  etnicznym;  4)  Mazowsze  —  w krainie  wielkich  dolin  nad
środk.  Wisłą  i dolnymi  biegami  jej  dopływów:  Bzury,  Pilicy,  Narwi,
Wieprza; 5) Pomorze — w szerokim pasie pd. wybrzeża M. Bałtyckiego od
ujścia Odry po Wisłę, oddzielone od Wielkopolski bagnami nad Notecią.

REGIONY I GRUPY ETNOGRAFICZNE

• Powiązania tych terytoriów były różne. Silne związki kult. istniały np.

pomiędzy Wielkopolską i Śląskiem, Śląskiem i Małopolską. Opóźnione

w rozwoju gosp. Mazowsze zachowało jeszcze w XIX w. dużo cech

odrębnych kulturowo. Na Pomorzu włączone w organizm państwa pol.

grupy ludności zachodniosłow., których język znacznie się różnił od

języka ogólnopol., stosunkowo późno zrosły się z pol. terytorium

etnicznym (Kaszuby). Powstawały następne regiony, których ludność

zachowała — często do dziś — pewne cechy kultury tradycyjnej. Na pn.

kraju wyodrębniła się Warmia w granicach hist. posiadłości biskupów

warmińskich i Mazury na pd. terenach dawnych Prus Książęcych (obie te

ziemie były zasiedlane od XIV w. przez ludność pol. z Mazowsza i Kujaw);

Kujawy, na obszarze między Wisłą a górną Notecią, wyłoniły się jako

odrębna dzielnica w okresie rozdrobnienia feud. (przeł. XII i XIII w.);

w tym czasie ukształtowały się również specyficzne cechy kulturowe

mieszkańców ziem dobrzyńskiej i chełmińskiej. Na pn.-wsch. przez

ludność mazow. zostało częściowo zasiedlone Podlasie (od wschodu

rozwijało się osadnictwo ludności rus.), którego granice nie pokrywaja się

z granicami terenu obecnie tą nazwą określanego. Na pd. wyodrębniły

się już w średniowieczu Orawa i Spisz, obecnie podzielone granicą polit.

między Polskę i Słowację.

REGIONY I GRUPY ETNOGRAFICZNE

• Istniejące i nowo powstające jednostki etniczno-kulturowe ziem

pol. zmieniały się w ciągu dziejów pod wpływem czynników zewn.,

a przede wszystkim w związku z rozwojem wewnętrznym. Na

wytwarzanie się odrębności wpływały zmiany granic polit. i wewn.

struktury wielonar. Rzeczypospolitej. Już w średniowieczu znalazły

się na trwałe poza granicami państwa pol. tereny, których

mieszkańcy ulegli stopniowo niepol. wpływom kulturowym.

Przybysze z Niemiec, Niderlandów, a także ludność wołoska i in.,

osiedlali się na ziemiach pol., tworząc niekiedy zwarte grupy, które

nawet po polonizacji zachowały pewne cechy własnej kultury

i języka. Natomiast w XV–XVIII w. grupy ludności pol. zasiedlały

ziemie litew. i ruskie. Wszystkie te procesy pozostawiły ślady

w zróżnicowaniu etnicznym i kulturowym ziem polskich. Istotne

znaczenie miały też podziały polit. w okresie rozbiorów. Odmiennie

przebiegający w każdym zaborze proces uwłaszczania chłopów,

nadania równych praw mieszkańcom miast, różnice stopnia

uprzemysłowienia, wpływ rozmaitych systemów prawnych i adm.

oraz oświaty w różnych językach itd. wpłynęły na utrzymujące się

jeszcze w okresie międzywojennym różnice w obrazie kulturowym

Polski.

REGIONY I GRUPY ETNOGRAFICZNE

• W dawniejszych epokach hist. (a także współcześnie) tworzyły się

grupy  kulturowe  dokoła  miast  stanowiących  w różnych  okresach
ośrodki  adm.,  gosp.  i kult.  (np.  Opolanie  na  Górnym  Śląsku,
Lubliniacy  wokół  Lublina,  Rzeszowianie  wokół  Rzeszowa).  Zasięg
oddziaływania  wspomnianych  ośrodków  wyznaczał  każdorazowo
granice  terytoriów  związanych  z nimi  gospodarczo  i kulturalnie.
W zachowanych  formach  tradycyjnej  kultury  wsi  (kultura
materialna,  sztuka,  obyczaje)  znajdują  wyraz  powiązania  z tymi
ośrodkami,  sięgające  nieraz  ubiegłych  stuleci.  Niektóre  grupy
kulturowe  i regiony  zawdzięczają  świadomość  swej  odrębności
i jej  odbicie  w zachowanych  elementach  tradycyjnej  kultury:  1)
długotrwałej  przynależności  niektórych  terenów  do  tych  samych
posiadłości  feud.  (np.  Księżacy,  Kurpie);  2)  migracjom  zwartych
grup  ludności  w obrębie  kraju  (np.  Mazurzy  Wieleńscy)  oraz
napływowi  grup  obcych  (np.  olędrzy,  bambrzy),  zwł.  jeśli
sprzyjające  izolacji  tych  grup  warunki  terenowe  utrudniały  ich
rozkład; 3) opóźnieniu rozwoju gosp. i kult. w stosunku do innych
terytoriów kraju (gł. tereny górzyste i leśne).

REGIONY I GRUPY ETNOGRAFICZNE

• Ślady tych wszystkich procesów hist. można odczytać w układzie

regionów  etnogr.  ziem  pol.  w obrębie  wymienionych  na  wstępie
5 dzielnic  historycznych.  W Wielkopolsce  wyróżnia  się  m.in.:  grupy
Biskupian  i Dzierżaków,  na  terytorium  dawnej  własności  biskupów
pozn.; napływowe grupy bambrów (pod Poznaniem) i olędrów, ludności
niem.  i hol.  (spolszczonej)  oraz  pol.,  osadzonej  na  prawie  olęderskim,
jak  również  niewielkie  napływowe  grupy  ludności  z pogranicznych
terenów  Śląska  (Ślężanie,  Polanie,  Chwalimiacy);  żyjących  między
Wartą a Notecią Mazurów Wieleńskich; grupy ludności osiedlającej się
od  przeł.  XVII  i XVIII w.  na  terenie  pogranicza  lasów:  Hazaków,
Leśniaków,  Borowiaków,  Puszczan;  na  pograniczu  Pomorza  mieszkają
Krajniacy, na pograniczu Kujaw — Pałuczanie. Odrębną grupę stanowią
Kujawiacy.  Na  wsch.  od  nich,  na  pr.  brzegu  Wisły,  żyją  Dobrzyniacy.
Ludność  pol.  zamieszkującą  terytorium  zach.  Wielkopolski,  która  na
skutek podziałów polit. dopiero po II wojnie świat. powróciła do Polski,
wiąże  się  z hist.  ziemią  lubuską.  Przyjmując  hist.  podział  Śląska  na
Śląsk  Cieszyński,  Górny  i Dolny,  z większych  grup  wyróżnia  się:
Ślązaków Cieszyńskich, Ślązaków właściwych, zw. niekiedy Górzanami,
Ślązaków Opolskich, czyli Opolan, oraz górali śląskich.

REGIONY I GRUPY ETNOGRAFICZNE

• W granicach hist. Małopolski wyraźnie zarysował się podział na

Lachów — na pn. od Pogórza Karpackiego (w tym wspomnianych już

Krakowiaków i Sandomierzan), i górali — mieszkańców pn. stoku

Karpat. Obecnie skurczył się zasięg góralszczyzny. Północna granica

zachowanych odrębności geogr. wsi górskich przebiega m.in. na linii

Wadowice–Nowy Sącz. Na pd. od tej linii wyróżnia się, od zach.:

górali żywieckich, babiogórskich, Orawian, Podhalan w Kotlinie

Orawsko-Nowotarskiej pod Tatrami, Kliszczaków w Gorcach, górali

szczawnickich, Spiszaków, Zagórzan w Beskidzie Wyspowym

k. Mszany Dolnej i górali sądeckich k. Nowego Sącza. Wszystkie

grupy góralskie wykazują podobieństwo typu gospodarki (w tym

przede wszystkim gospodarki hod. i pasterstwa), kultury materialnej

(m.in.

charakterystycznego

ubioru,

podobnego,

choć

nie

identycznego, u górali całego pasma Karpat i Bałkanów), folkloru

i sztuki (zwł. muzyki i tańca). Na zróżnicowanie kultury tradycyjnej

terenów położonych dalej na wsch. (częściowo już poza zasięgiem

hist. Małopolski) — okolic Sanoka, Przemyśla, a także Lubelskiego,

wpłynęło ich pograniczne położenie i zmieniające się wpływy

osadnicze i kulturowe, w tym silna w czasach nowoż. ekspansja

żywiołu pol. na pierwotnie rus. (ukr.) tereny.

REGIONY I GRUPY ETNOGRAFICZNE

• Podobnie wyglądała sytuacja na Podlasiu, stanowiącym teren

ekspansji osadnictwa mazow., zwł. drobnej szlachty. W pn.

Małopolsce wyodrębnia się obecnie 3 większe regiony etnogr.:

sandom., kiel.-świętokrzyski i radomski. Na terenie Mazowsza

wyróżniają się swą kulturą tradycyjną — strojem, zdobnictwem,

folklorem, budownictwem, także gwarą — Księżacy k. Łowicza

i Kurpie nad Narwią (w tzw. Puszczy Zielonej), w mniejszym stopniu

Kurpie Puszczy Białej, między Narwią a Bugiem, w okolicy Pułtuska.

Mniejsze enklawy zachowanego i reaktywowanego dla zespołów

regionalnych tradycyjnego ubioru i sztuki stanowią okolice Sannik,

Garwolina, Kołbieli. Mazowsze płockie słabiej zachowało tradycyjną

kulturę ludową. Dalej na pd. wyodrębnia się jeszcze region

opoczyński o żywych tradycjach; na pograniczu Mazowsza,

Wielkopolski i Śląska — sieradzki. U pol. ludności autochtonicznej

Mazur i Warmii występują powiązania z kulturą wsi kurpiowskich, jak

również wpływy niemieckie. Na terenie Pomorza, oprócz

podstawowej grupy autochtonicznej kaszubskiej (k. Kartuz)

i Kociewiaków (k. Tczewa), wyróżnia się na pograniczu Kujaw

Borowiaków tucholskich, k. Słupska — nieliczną grupę Słowińców,

a na terenie dawnej kolonizacji olęderskiej w delcie Wisły — region

Powiśla.

REGIONY I GRUPY ETNOGRAFICZNE

• Różnice w zakresie kultury, gwary i odpowiadające im poczucie

przynależności  do  poszczególnych  grup  regionalnych,  silne  jeszcze
przed  II  wojną  świat.,  w jej  wyniku  znacznie  osłabły.  Przesunięcie
granic  państwa,  masowe  procesy  migracyjne  doprowadziły  do
przemieszczania  ludności  różnych  regionów  i do  coraz  szybszego
zaniku  dawnych  odrębności  kulturowych.  Proces  integracyjny
szczególnie  silnie  zaznaczył  się  na  Ziemiach  Zach.  i Pn.,
zasiedlonych  w znacznej  mierze  przez  ludność  pochodzącą
z różnych dzielnic Polski i z terenów na wsch. od Bugu. W niektórych
wypadkach  zmieszanie  się  reprezentantów  różnych  regionów
kulturowych  prowadzi  do  wytwarzania  się  nowych,  jeszcze
niedokładnie zbadanych regionów o specyficznej kulturze; przeważa
jednak oddziaływanie masowej kultury miejskiej, która dzięki radiu,
telewizji  i prasie  niweluje  również  odrębności  kulturowe  tych
dzielnic,  w których  nie  było  tak  znacznych  przesunięć  ludności.
W szczególności wielkie ośr. miejskie, przyciągające tysiące ludzi ze
wsi,  wpływają  na  ujednolicenie  kulturowe  coraz  większych
obszarów.

ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE

• System zabezpieczenia społ. w Polsce obejmuje ubezpieczenie społ.,

ochronę  zdrowia  i pomoc  społeczną.  Rozwój  tego  systemu  nastąpił  po  II
wojnie  świat.,  choć  niektóre  jego  elementy  funkcjonowały  już  u schyłku
XIX w.  Po  odzyskaniu  niepodległości  1918  stan  ubezpieczeń  na  ziemiach
pol.  był  b.  zróżnicowany.  W  byłym  zaborze  prus.  i austr.  funkcjonował
najlepiej  wówczas  w Europie  rozwinięty  system  ubezpieczenia  społ.,
natomiast  na  ziemiach  dawnego  zaboru  ros.  brak  było  jakiejkolwiek  jego
formy.  W  1920  ustawa  stworzyła  b.  nowocz.  system  ubezpieczenia
chorobowego oparty na przymusie, powszechności (nie objęto nim jedynie
niektórych

kategorii

robotników

rolnych),

podziale

terytorialnym

i samorządności.  Jednostkami  organiz.  tego  ubezpieczenia  były  kasy
chorych.  Składka  wynosiła  6,5%  zarobku,  płatna  w 2/5  przez  pracownika
i 3/5  przez  pracodawcę.  Świadczenia  obejmowały  pomoc  lekarską  i zasiłek
przez okres 26 tygodni,  a w razie  choroby spowodowanej wypadkiem przy
pracy aż do wyzdrowienia. Zasiłek chorobowy wynosił 60% zarobku. W razie
urodzenia  dziecka  pracownicom,  oprócz  pomocy  lekarskiej,  przysługiwał
zasiłek  w wys.  100%  zarobku  przez  okres  8  tygodni.  Wprowadzono  także
zasiłek  pogrzebowy.  W  1924  wprowadzono  ubezpieczenie  od  bezrobocia,
a 1927  —  jednolite  ubezpieczenie  pracowników  umysłowych.  W  1933
przyjęto  ustawę  o ubezpieczeniu  społ.  ujednolicającą  przepisy  prawne  na
terytorium całego kraju.

ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE

• W 1935 powołano Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Zniesiono

ubezpieczenia  robotników  rolnych  i zastępczo  do  opieki
i świadczeń  zobowiązano  właścicieli  ziemskich.  Stworzono
jednolitą  administrację  ubezpieczeniową  pod  nadzorem  rządu.
Poza  nią  pozostawał  Fundusz  Bezrobocia,  przekształcony
w Fundusz  Pracy.  Ubezpieczeniem  społ.  nie  byli  objęci
funkcjonariusze  administracji  państw.,  nauczyciele,  wojskowi,
pracownicy  kolei  i poczty,  monopoli  państw.,  a także  samorządu
terytorialnego,  którzy  korzystali  ze  świadczeń  regulowanych
przepisami  służbowymi.  Niezależnie  od  ubezpieczenia  społ.
wypłacano  renty  dla  inwalidów  wojennych  bezpośrednio
z budżetu  państwa.  Po  II  wojnie  świat.  nastąpił  rozwój  systemu
zabezpieczenia społ.: ubezpieczeniem społ. objęto kolejne grupy
ludności, wprowadzono nowe rodzaje świadczeń itp.

ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE

• Obecnie do ubezpieczeń społ. należą świadczenia na rzecz rodziny, ludzi

starych,  niezdolnych  do  pracy,  świadczenia  w przypadku  choroby,
wypadku  przy  pracy.  Świadczenia  z ubezpieczenia  społ.  związane
z macierzyństwem i opieką nad dzieckiem obejmują: zasiłek macierzyński
w czasie  urlopu  macierzyńskiego,  trwającego  16  tyg.  po  urodzeniu
pierwszego  dziecka,  18  tyg.  po  urodzeniu  następnych  dzieci  oraz  26  tyg.
po porodzie mnogim; zasiłek porodowy na każde urodzone dziecko; zasiłek
wychowawczy  (od  1981)  wypłacany  przez  2  lata  w czasie  urlopu
wychowawczego (przez 3 lata matkom samotnym); zasiłki rodzinne, zasiłki
opiekuńcze  płatne  w czasie  sprawowania  przez  matkę  opieki  nad  chorym
dzieckiem;  zasiłki  na  dzieci  kalekie.  Świadczeniami  dla  ludzi  starych
i niezdolnych  do  pracy  są:  emerytury,  renty  inwalidzkie,  renty  rodzinne,
świadczenia  dla  kombatantów  i inwalidów  wojennych.  W  1977
wprowadzono

emerytury

i renty

dla

rolników

przekazujących

gospodarstwa  również  następcom,  a nie  tylko  państwu.  Świadczeniami
emerytalno-rentowymi  są  objęte  wszystkie  grupy  ludności,  jednak
uprawnienia emerytalno-rentowe są różnie uregulowane dla różnych grup
zawodowych.  Pracujący  w szczególnie  trudnych  warunkach  oraz  osoby
o dłuższym  stażu  pracy mają  prawo  do  wcześniejszego  przechodzenia  na
emeryturę  (kobiety  w wieku  55  lat,  mężczyźni  —  60).  Specjalne
uprawnienia i ulgi przysługują kombatantom oraz inwalidom wojennym.

ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE

• Organem administrującym ubezpieczeniami społ. jest Zakład

Ubezpieczeń Społ., który ustala prawa do świadczeń i je wypłaca.

Środki finansowe na świadczenia z ubezpieczeń społ. pochodzą ze

składek, które nie są płacone bezpośrednio przez pracowników,

lecz odprowadzane do ZUS przez zakłady pracy w formie

procentu od funduszu płac. W 1980 składka wynosiła 20%

funduszu płac, 1995 — 45%. Rzemieślnicy, twórcy, osoby

pracujące na własny rachunek, rolnicy opłacają składki

bezpośrednio. W 1995 działało w Polsce, poza ZUS, kilka firm

ubezpieczeniowych, koncesjonowanych przez Minist. Finansów,

oferujących zawarcie indywidualnego ubezpieczenia na życie,

w ramach którego można sobie zapewnić dodatek do emerytury

(świadczenia tego nie można nazwać emeryturą, ponieważ jest to

nazwa

zastrzeżona

dla

ubezpieczeń

społecznych).

Przygotowywana jest reforma systemu ubezpieczeń społ., mająca

stworzyć

system

wyraźnie

oddzielający

świadczenie

o charakterze ubezpieczeniowym od socjalnych. Bez zmian ma

pozostać zasada o obowiązkowości i powszechności ubezpieczeń.

OCHRONA ZDROWIA

• W okresie międzywojennym opieka zdrowotna opierała się gł.

na pracy lekarzy prowadzących tzw. wolną praktykę.

Powołanie 1920 Kasy Chorych pozwoliło na objęcie

ubezpieczeniem społ. na wypadek choroby zaledwie ok. 14%

ludności: przekształcenie 1934 Kas Chorych w Ubezpieczalnię

Społ.

pozbawiło

prawa

ubezpieczenia

większość

robotników rolnych. Wysoce niezadowalający był stan zdrowia

ludności, złe były również warunki sanitarno-higieniczne kraju.

W następstwie tego wskaźnik umieralności był wysoki

i wynosił 13,9 na 1000 ludności, a niemowląt aż 139,2 na

1000 żywych urodzeń. W okresie II wojny świat. większość

obiektów leczn. i przemysłu farm. uległa zniszczeniu, duże

straty poniósł personel med. (np. z ok. 13 tys. lekarzy 1938 po

wojnie pozostało ok. 5 tys.); ludność nękały m.in. epidemie

gruźlicy, duru brzusznego i plamistego, czerwonki, zimnicy,

które zostały jednak w ciągu kilku lat powojennych

opanowane,

gł.

dzięki

akcji

Nacz.

Nadzwyczajnego

Komisariatu do Walki z Epidemiami, powołanego 1944.

OCHRONA ZDROWIA

• W PRL państwo przejęło obowiązek zapewnienia opieki

zdrowotnej, pomocy med. i opieki społ. całej ludności; ponadto

do jego zadań włączono kształtowanie właściwych warunków

zdrowotnych środowiska człowieka. Prawo obywateli do ochrony

zdrowia oraz pomocy w razie choroby lub niezdolności do pracy

zostało

w Konstytucji

PRL

1952

zaliczone

praw

obywatelskich; istotne z punktu widzenia ochrony zdrowia było

wyrównanie 1970–75 uprawnień pracowników fiz. i umysłowych

do zasiłków chorobowych, opieki nad chorym dzieckiem, objęcie

ubezpieczeniem społ. ludności wiejskiej, rozszerzenie uprawnień

kobiet do płatnego i bezpłatnego urlopu macierzyńskiego. Z

finansowanej przez budżet państwa opieki zdrowotnej mogą

korzystać wszyscy objęci ubezpieczeniem społ. oraz inne osoby,

np. dzieci i młodzież ucząca się, żołnierze zasadniczej służby

wojsk., osoby leczone z powodu gruźlicy i chorób wenerycznych;

bezpłatnie są wydawane leki w lecznictwie zamkniętym, a także

podstawowe

przeciwgruźlicze,

przeciwnowotworowe

oraz

niektóre stosowane w chorobach psych. i niektórych chorobach

przewlekłych; ponadto bezpłatne leki przysługują inwalidom

wojennym i wojskowym.

OCHRONA ZDROWIA

• Tworzony po wojnie system organiz. opieki zdrowotnej (ZOZ)

obejmował opieką 30–150 tys. osób; podstawowym ogniwem
lecznictwa

ambulatoryjnego

są

przychodnie

rejonowe

w miastach  oraz  wiejskie  i gminne  ośr.  zdrowia;  leczenie
stacjonarne zapewnia system szpitali ZOZ, szpitali wojew. oraz
klinik akad. med., instytutów nauk.-badawczych i in. W zakresie
profilaktyki  działają  wszystkie  ogniwa  służby  zdrowia,
szczególne  jednak  obowiązki  spoczywają  na  Państwowej
Inspekcji Sanitarnej (PIS), utworzonej 1954, dysponującej siecią
384  stacji  sanitarno-epidemiologicznych,  oraz  na  przem.
i szkolnej służbie zdrowia. System społ. służby zdrowia od końca
lat  60.  nie  miał  możliwości  rozwojowych;  niedoinwestowanie
państw. służby zdrowia, pogorszenie się warunków zdrowotnych
i socjalnych

społeczeństwa

spowodowały

w latach

90.

załamanie się istniejącego systemu opieki zdrowotnej.

OCHRONA ZDROWIA

• Od początku lat 80. podejmowano próby reformy polityki

zdrowotnej państwa, lecz żadna z koncepcji nie zdołała uzyskać
środowiskowej  i społ.  aprobaty;  powstają  liczne  projekty  ustaw
(rządowe  i poselskie),  m.in.  ustawa  o zapobieganiu  narkomanii,
świadczeniach  zdrowotnych  gwarantowanych  przez  państwo,
o powszechnym  ubezpieczeniu  zdrowotnym;  1995  weszła
w życie  ustawa  o ochronie  zdrowia  psych.  (regulująca  m.in.
postępowanie  przymusowe  w psychiatrii).  Wdrażane  elementy
reformy  obejmują:  dopuszczenie  wszystkich  podmiotów  do
zakładania i prowadzenia, na równych prawach, zakładów opieki
zdrowotnej,  zmianę  zasad  płatności  za  leki,  wprowadzenie
modelu lekarza rodzinnego, zwiększenie znaczenia samorządów
zaw. lekarzy i pielęgniarek. Naczelnym organem koordynującym
działania  w zakresie  opieki  zdrowotnej  jest  Minist.  Zdrowia
i Opieki Społecznej.

OCHRONA ZDROWIA

• W Polsce opanowano wiele chorób zakaźnych, ale problemem

o znaczeniu społ. nadal są: gruźlica, wirusowe zapalenie

wątroby, zatrucia pokarmowe, choroby przenoszone drogą

płciową; gł. przyczynami zgonów są choroby układu krążenia

i choroby

nowotworowe,

występuje

zjawisko

znacznej

nadumieralności mężczyzn; 1991 współczynnik umieralności

ogółem wynosił 10,6 na 1000 ludności, a umieralności

niemowląt 15,6 na 1000 urodzeń żywych; współczynniki

należały do jednych z najwyższych w Europie. W 1991 było (na

10 000 ludności) 217 tys. (56,8) łóżek szpitalnych, 82,9 tys.

(21,6) lekarzy, 17,5 tys. (4,6) dentystów, 16,1 tys. (4,2)

farmaceutów, 207,7 tys. (54,4) pielęgniarek, 24 tys. (6,2)

położnych; działało 6306 przychodni, 3311 wiejskich

i gminnych ośr. zdrowia, 4690 aptek i 391 punktów

aptecznych. Centralną instytucją ubezpieczeniową jest Zakład

Ubezpieczeń Społecznych (ZUS), ustalający prawa do

świadczeń i je realizujący.

POMOC SPOŁECZNA

• W okresie międzywojennym obowiązek pomocy społ. spoczywał,

zgodnie z ustawą z VIII 1923, na związkach samorządu

terytorialnego. Ponadto kwestią tą zajmowały się parafie

i organizacje charytatywne. Po II wojnie świat. podstawę prawną

w zakresie pomocy społ. stanowiła nadal ustawa z 1923

(obowiązywała do 1990). W 1945–49 pomoc społ. sprowadzała

się do działań o charakterze ratowniczym, polegających na

udzielaniu doraźnego wsparcia sierotom, dożywianiu ludności,

zaopatrywaniu jej w odzież, organizowaniu domów noclegowych,

schronisk itp. W 1949–57 pomoc ograniczała się do zapewnienia

podstawowych

środków

utrzymania

ludziom

starym

i niepełnosprawnym (ustrój socjalist., zapewniając wszystkim

prawo do pracy, miał automatycznie likwidować ubóstwo

i nędzę). W 1958 powołano Polski Komitet Pomocy Społecznej,

który wraz z Polskim Czerwonym Krzyżem i innymi organizacjami

społ. i kośc. realizował pomoc społeczną. Nowe regulacje prawne

w tym zakresie zostały wprowadzone XI 1990 ustawą o pomocy

społ. (ze zmianami z VIII 1992), która zastąpiła akt prawny

z 1923.

POMOC SPOŁECZNA

• Zgodnie z ustawą pomoc społ. organizują organy administracji państw.

i samorządowej, współpracujące w tym zakresie z organizacjami społ., jak

Pol. Czerwony Krzyż, Pol. Kom. Pomocy Społ., związki wyznaniowe,

stowarzyszenia charytatywne, fundacje itp. Ciężar obowiązków związanych

z pomocą społ. został przeniesiony z administracji rządowej na gminy, choć

udział państwa pozostał nadal decydujący. Wyodrębniono zadania własne

(finansowane z funduszy gminnych) i zlecone (opłacane przez państwo).

Pracownicy zatrudnieni w ośrodkach pomocy społecznej stali się

pracownikami samorządowymi. Koordynacją ich działalności i nadzorem

zajmują się powołane przez wojewodów Wojew. Zespoły Pomocy Społ.,

z ramienia rządu zaś za tę dziedzinę polityki społ. jest odpowiedzialny min.

pracy i polityki socjalnej (do 1990 — min. zdrowia i opieki społ.). W każdej

gminie powołano ośr. pomocy społ.; obecnie w Polsce działa ok. 2,5 tys.

takich ośr., zatrudniających ok. 19 tys. osób. Urynkowienie i prywatyzacja

gospodarki spowodowały, że działalność socjalna przeniosła się z zakładów

pracy do miejsca zamieszkania. W prywatnych zakładach działalność

socjalna jest albo ograniczona, albo nie ma jej wcale. W myśl niepisanej

umowy pracownicy rezygnują z roszczeń socjalnych, a pracodawca

rekompensuje to wzrostem płac. Podobna tendencja występuje w państw.

zakładach, gdzie za cenę podwyżek płac bądź tylko utrzymania płynności

wypłat wynagrodzeń załogi godzą się na likwidację i wyprzedaż bazy

socjalnej oraz ograniczenie funduszu socjalnego.

POMOC SPOŁECZNA

• W wyniku urynkowienia gospodarki i prywatyzacji

nastąpiła radykalna zmiana struktury podopiecznych

pomocy społecznej. Do końca lat 80. byli to przede

wszystkim ludzie starzy, niepełnosprawni, rodziny

wielodzietne, rodziny alkoholików oraz sieroty

z domów

małego

dziecka.

Obecnie

wśród

podopiecznych

przeważają

osoby

w wieku

produkcyjnym, z reguły zdrowe, ale z powodu niskich

płac lub bezrobocia nie dysponujące wystarczającymi

środkami na utrzymanie. Według szacunkowych

obliczeń w poł. 1993 bezrobotni stanowili 2/3

korzystających z zasiłków pomocy społecznej.

POMOC SPOŁECZNA

• Zakres pomocy społ. w Polsce obejmuje świadczenia

środowiskowe

i instytucjonalne.

świadczeń

środowiskowych zalicza się m.in.: zasiłki pieniężne stałe,

okresowe i celowe, pomoc rzeczową, np. w postaci

żywności, odzieży, opału, świadczenie usług opiekuńczych

w miejscu zamieszkania, poradnictwo psychol. i prawne,

sprawianie pogrzebu. W razie niemożności zapewnienia

usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania, osoba

potrzebująca opieki może uzyskać pomoc instytucjonalną

w formie pobytu w domu pomocy społ. lub w zakładzie

opiekuńczym. W 1993 było 765 domów i zakładów pomocy

społ. dysponujących 75,4 tys. miejsc, a z pomocy społ.,

niezależnie od formy i rodzaju świadczeń, skorzystało

ponad 3 mln osób. Wydatki gmin na te cele wyniosły prawie

1,3 bln zł, zaś wydatki budżetu centr. — prawie 4,8 bln zł.

POMOC SPOŁECZNA

• Fundusze pomocy społ. są przeznaczone na 3 grupy

wydatków:

zindywidualizowane

świadczenia

uznaniowe  wymagające  diagnozy  w formie  wywiadu
środowiskowego  (m.in.  zasiłki  celowe,  usługi  domowe,
pożyczki na usamodzielnienie ekon.); 2) znormalizowane
świadczenia,  do  których  uprawnienia  łatwo  ustalić  (np.
pomoc  mieszkaniowa);  3)  świadczenia  dostępne  dla
wszystkich, którzy spełniają określone wymogi formalne
(np.  zasiłki  stałe  dla  osób,  które  stały  się  inwalidami
przed  18  rokiem  życia).  Od  1  I  1999  rozpoczęto
wdrażanie

reformy

systemu

opieki

zdrowotnej

i ubezpieczeń społecznych.

Document Outline