Kultura. Wymiary różnic 

kulturowych

Definicje kultury

• kultura  colere (to, co pielęgnujemy, uprawiamy)

• Jerzy Kmita: kultura to respektowane przez daną 

zbiorowość przekonania normatywne i przekonania 

dyrektywalne, które w trybie subiektywno-

racjonalnym regulują praktykę społeczną;

•  Stanisław Ossowski: kultura to wzory zachowania i 

myślenia i ich materialne odzwierciedlenie;

• Gerd Hofstede: kultura to kolektywne 

zaprogramowanie  („software”) umysłu, wzorzec 

myślenia, odczuwania i zachowania, które odróżnia 

członków różnych społeczności, np. pozdrawianie się, 

okazywanie lub skrywanie uczuć, jedzenie, 

zachowywanie fizycznej odległości w kontaktach z 

innymi, sposoby uprawiania miłości, dbałość o 

higienę, etc. 

Definicje kultury

• Ruth Benedict: Nawet bardzo prymitywne narody 

mają często znacznie większą świadomość 

relatywizmu cech kulturowych niż biali Europejczycy, 

ponieważ miały więcej okazji do zetknięcia się z 

odmiennością kulturową;

• Stefan Czarnowski: kultura to byt oparty na postępie, 

rozwoju, linearny – twórczość genialnych jednostek 

pomnaża to, co było, zmienia stan zastany;

• Bronisław Malinowski: kultura bierze się z faktu, że 

człowiek żyje w środowisku, które nie jest jego 

najlepszym przyjacielem, bywa niebezpiecznym 

wrogiem, ciało człowieka ulega różnym organicznym 

potrzebom;

• Edward Hall: kultura jest komunikacją, komunikacja 

jest kulturą.  

Trzy poziomy ludzkiego 

zaprogramowania umysłu 

(Hofstede)

Osobowość

Kultura

Natura ludzka

Trzy poziomy zaprogramowania 

umysłowego (Hofstede)

• Natura ludzka („system operacyjny”) – element 

wspólny wszystkim istotom ludzkim, przekazywana 

razem z  genami, określa nasze podstawowe emocje 

i zachowania (zdolność do odczuwania miłości, 

radości, złości, potrzeba przynależności do grupy, 

jest dziedziczona i uniwersalna;

• Osobowość – zbiór wyjątkowych cech właściwych 

tylko dla jednostki, jej elementy dziedziczymy razem 

z genami, jest  jednocześnie dziedziczona i nabyta;

• Kultura – nabyta, relatywna (nie jest dziedziczona, 

jak postulowali  np. nazistowscy teoretycy rasy) – np. 

umiejętność radzenia sobie z uczuciami, sposoby 

wyrażania złości, radości, strachu, etc. Kultura to 

zbiór prawdopodobnych zachowań ludzi o tym 

samym zaprogramowaniu umysłowym. 

Czym różnią się między sobą 

kultury?

• Najstarsze, najbardziej uniwersalne 

zachowania kulturowe: animizm, 

ezgogamiczne ograniczenia małżeńskie;

• Poczucie identyfikacji z grupą to jeden z 

najbardziej pierwotnych, ludzkich 

instynktów, od czasów nowoczesnych 

wsparty argumentem o ciągłości 

historycznej;

• Kultury różnią się między sobą symbolami, 

wartościami, rytuałami i wartościami.

Diagram cebuli

Wartości w kulturze

• Symbole: słowa, gesty, obrazy lub przedmioty o 

szczególnej wartości dla danej kultury (puszka Coca-Coli, 

flaga, język, sposób ubierania się);

• Bohaterowie: realne lub fikcyjne, współczesne lub 

historyczne postaci, które ucieleśniają cechy szczególnie 

cenione w danej kulturze (Batman, Rejtan, Prometeusz);

• Rytuały: działania postrzegane w danej kulturze jako 

społecznie niezbędne;

• Wartości: jądro kultury, skłonności do dokonywania 

określonego wyboru, pierwsze elementy kulturowe, jakich 

uczą się dzieci – nieświadomie i nie wprost, najgłębiej 

zakorzenione „wektory uczuć ze znakiem negatywnym lub 

dodatnim” (dobry-zły, piękny-brzydki);

• Relatywizm kulturowy: C. Lévi-Strauss: żadna 

kultura nie może sobie przyznawać prawa do 

wyższości 

Różnice kulturowe

• Religijne, etniczne, regionalne: przekraczają 

granice państwowe, podlegają procesom 

asymilacyjnym (melting pot) oraz 

separatystycznym;

• Odmienność płci: w obrębie każdego 

społeczeństwa istnieje kultura męska, różna od 

kobiecej. Nasze uczucia wywołane kontaktem z 

płcią przeciwną są podobne do tych 

wywołanych kontaktami z kulturą obcą;

• Różnice pokoleniowe: problem znany od 

tysięcy lat, mają charakter cykliczny;

• Klasy społeczne różnią się kulturowo również w 

tzw. społeczeństwach „bezklasowych”. 

Kultury organizacyjne

• Inna nazwa: kultury korporacyjne;
• Odmienne od kultur narodowych, 

ponieważ uczestnictwo w nich jest 
kwestią wyboru, ma określony 
wymiar czasowy, można z niego 
zrezygnować. 

Czterowymiarowy model 

różnic kulturowych

Hofstede przeprowadził badania należących 

50 kultur pracowników korporacji IBM, które 

pozwoliły na określanie różnic kulturowych z 

punktu widzenia przynależności narodowej:

• Dystans władzy;

• Kolektywizm i indywidualizm;

• Kobiecość i męskość;

• Unikanie niepewności (kontrola agresji i 

wyrażanie emocji);

• Później wyodrębniono jeszcze jeden 

element: orientacja długo- i 

krótkoterminowa. 

Dystans władzy

• W każdym społeczeństwie istnieją nierówności 

społeczne (hierarchia, podział władzy), 

poczynając od struktur zbieracko-łowieckich;

• Dystans władzy to emocjonalna przestrzeń 

oddzielająca ludzi sprawujących władzę od 

podwładnych;

• Badania wskaźnika dystansu władzy (PDI), 

pytania ankietowe: Czy w Twojej kulturze 

podwładni często przeciwstawiają się 

przełożonym?; Jak określiłbyś styl podejmowania 

decyzji charakterystyczny dla Twojego 

przełożonego (od autokratycznego do 

konsultacyjnego)?; Jaki styl podejmowania decyzji 

odpowiada Tobie najbardziej?

Wnioski

• Duży dystans władzy w krajach o rodowodzie 

łacińskim (Francja, Hiszpania), krajach Ameryki 

Łacińskiej, krajach afrykańskich i azjatyckich;

• Mały dystans władzy: Stany Zjednoczone, 

Wielka Brytania i jej byłe dominium;

• Dystans władzy objawia się w takich sytuacjach 

społecznych jak: relacja między uczniem a 

nauczycielem, dzieckiem a rodzicem, 

podwładnym i władzą;

• W badaniu nie ujęto krajów Europy Środkowej i 

Wschodniej, należy przypuszczać, że sowiecka 

„kultura urzędnicza” pozostawiła tam ślad w 

postaci dużego dystansu władzy. 

Wnioski

• W krajach o dużym dystansie władzy preferowany 

jest autorytarny model zarządzania i popularność 

zdobywają partie autokratyczne;

• Istnieje korelacja między językiem a dystansem 

władzy: kraje, w których mówi się językami 

romańskimi charakteryzuje większy dystans 

władzy niż kraje z obowiązującym językiem 

germańskim (dziedzictwo Imperium Rzymskiego 

vs. spadek po mozaice wieloplemiennej?);

• Kraje Europy Środkowej nie mieszczą się w 

zachodnich statystykach: dystans władzy jest tu 

zróżnicowany; w polityce obserwuje się powrót 

popularności dużego dystansu władzy, w edukacji 

i rodzinie dystans władzy ulega zmniejszeniu.

Zależności

• Im większa szerokość geograficzna, 

tym niższy PDI;

• Im większa liczba ludności, tym 

wyższy PDI;

• Im większa zamożność kraju, tym 

niższy PDI;

• Wyjątek – Izrael. 

Kultury indywidualne i 

kolektywne

• Większość ludzi żyje w społeczeństwach 

kolektywistycznych, w których dobro 

grupy jest przedkładane nad dobro 

jednostki;

• W społeczeństwach indywidualistycznych 

spotyka się głównie rodziny nuklearne (w 

odróżnieniu od kolektywistycznych 

wielopokoleniowych) i dzieci są w nich 

uczone myślenia w kategoriach „ja”;

 

Preferencje w kulturach 

indywidualistycznych i 

kolektywistycznych

KULTURY 

INDYWIDUALISTYCZNE

KULTURY KOLEKTYWISTYCZNE

Czas wolny od pracy – dużo 

swobody na zajęcie się sprawami 

rodzinnymi i osobistymi;

Szkolenia – praca zapewniająca 

możliwość podniesienia 

kwalifikacji;

Wolność – swoboda w wyborze 

określonego stylu pracy;

Dobre warunki w miejscu pracy;

Wyzwanie – praca przynosząca 

satysfakcję. 

Pełne wykorzystanie potencjału 

pracowników. 

Wnioski

• Duży indywidualizm w krajach zamożnych 

(najwyższy w USA, Australii i Wielkiej Brytanii) i 

kolektywizm krajów ubogich (Gwatemala, 

Ekwador, Panama);

• Zasada kolektywizmu jest światową regułą – 

indywidualizm to odstępstwo od niej;

• Większość krajów o wysokim dystansie władzy 

ma niski wskaźnik indywidualizmu i odwrotnie; 

• Oba wymiary kultur narodowych są silnie 

związane z sytuacją gospodarczą danego kraju;

• Kultury winy (indywidualistyczne) vs. kultury 

wstydu (kolektywistyczne).

Wnioski

• W społeczeństwach kolektywistycznych stałe 

kontakty z innymi wytwarzają potrzebę 

zachowania harmonii w środowisku społecznym 

– bezpośrednia konfrontacja jest przejawem 

złego wychowania, podobnie jak twarda 

odmowa = „tak” nie musi oznaczać aprobaty;

• W społeczeństwach indywidualistycznych 

bezpośrednie wyrażanie opinii jest cnotą, nie 

należy obawiać się konfrontacji;

• Spoiwem społeczeństw kolektywistycznych jest 

lojalność jej członków wobec grupy (wspólnota 

wszystkich dóbr, zobowiązania finansowe, 

rytuały: śluby, chrzciny, a zwłaszcza pogrzeby).

Wnioski

• W kulturze kolektywistycznej za niemoralne 

uważa się traktowanie obcych na takich 

samych warunkach, jak swoich;

• Największym upokorzeniem w 

społeczeństwach kolektywistycznych jest 

„utrata twarzy” w oczach członków grupy;

• W kulturach kolektywistycznych osobiste 

relacje są ważniejsze od osiągnięcia celu!

• Modernizacja (urbanizacja) wiąże się ze 

wzrostem indywidualizmu (wyjątek: Japonia, 

Tajwan, etc.);

• Indywidualizm jest produktem nowoczesności. 

Kultury kobiece i męskie

• Każde społeczeństwo określa pewne 

zachowania spoza sfery prokreacji 
jako bardziej odpowiednie dla kobiet i 
mężczyzn;

 

CZYNNIKI MĘSKIE

CZYNNIKI KOBIECE

Zarobki

Relacje z przełożonym

Uznanie

Praca z ludźmi 

nastawionymi na 

współpracę

Awans

Praca dająca gwarancję 

mieszkania w miejscu 

odpowiednim dla 

pracownika i jego 

rodziny

Wyzwanie

Bezpieczeństwo 

związane ze stałym 

zatrudnieniem

Kobiecość i męskość jako 

wymiar kultur narodowych

• Kultury męskie klarownie oddzielają od siebie 

role płci: od mężczyzn oczekuje się 

asertywności, twardości i nastawienia na 

sukces materialny, a od kobiet skromności, 

czułości, troskliwości;

• Kultury kobiece to społeczeństwa, w których 

role płci wzajemnie się przenikają;

• Najbardziej kobiece kraje: Szwecja, Norwegia, 

Holandia, Dania i niektóre kraje łacińskie;

• Kraje najbardziej męskie: Japonia, Austria, 

Włochy, Szwajcaria, Niemcy niektóre kraje 

latynoamerykańskie. 

Wnioski

• W krajach „męskich” uczy się chłopców i 

dziewczynki, że mają być nastawieni na rywalizację 

z innymi (choć dziewczynki mają raczej wspierać 

potrzebę rywalizacji u mężczyzn), bohaterami są 

ucieleśnienia siły (Batman, Rambo);

• W krajach „kobiecych” chłopcy i dziewczynki są 

uczeni pokory i hamowania własnych ambicji 

(asertywność można łatwo ośmieszyć), bohaterami 

są nieudacznicy (solidarność ze słabymi);

• W krajach męskich – kult prymusów, w krajach 

żeńskich – niepowodzenia w szkole/w pracy są 

mało istotne;

• Segregacja płciowa jest największa w krajach 

bogatych i męskich. 

Męskość i kobiecość w 

polityce

• Wybór między wzrostem gospodarczym 

(kultura męska) a ochroną środowiska (kultura 
kobieca);

• Wybór pomiędzy zbrojeniem (kultura męska) a 

pomocą udzielaną krajom rozwijającym się 
(kultura kobieca);

• Rozwój technologiczny nasila potrzebę wartości 

kobiecych, ponieważ zadania związane z 
wydajnością łatwiej zautomatyzować niż te 
wymagające czułości i troskliwości. 

Unikanie niepewności

• Stopień zagrożenia odczuwany przez członków danej 

kultury w obliczu sytuacji nowych, nieznanych, 

niepewnych;

• Najwyższy wskaźnik unikania niepewności: kraje 

śródziemnomorskie (największy w Grecji), kraje Europy 

łacińskiej i Ameryki Łacińskiej;

• Niski wskaźnik jest typowy dla krajów azjatyckich, 

afrykańskich, krajów anglosaskich, nordyckich i 

Holandii;

• Z wysokim wskaźnikiem unikania niepewności wiążą 

się: wysokie wskaźniki samobójstw, zwiększona liczba 

spożywanych używek i kalorii, wskaźnik zgonów w 

wypadkach, chorób krążenia, chronicznych psychoz;

• Kultury o wyższym poziomie niepokoju są bardziej 

ekspresyjne.

Neurotyczne kraje

• W krajach o wysokim poziomie unikania 

niepewności ludzie robią wrażenie wiecznie 

zajętych, nerwowych, nadpobudliwych;

• Są mniej tolerancyjne, gdy wzrasta 

niepewność, tolerują zachowania 

agresywne;

• Pochwalają dominację, aprobują okazywanie 

emocji, kultywują zasadę czas = pieniądz;

• Nie tolerują dwuznaczności, wierzą w 

istnienie absolutnej prawdy. 

Nietolerancja a samoobrona

• Kultury o wysokim stopniu unikania 

niepewności potrzebują kategoryzacji innych, 

by przyjąć wobec nich postawę obronną;

• Ostry podział na to, co dobre i złe, czyste i 

brudne;

• Absolutna lojalność wobec przełożonych jest 

cnotą, edukacja powinna powielać schemat 

zero-jedynkowy (jedna prawidłowa odpowiedź);

• Mnożenie nieefektywnych, niepotrzebnych 

przepisów, które zaspokajają u obywateli 

potrzebę struktury formalnej (zakaz wyrzucania 

butelek w weekendy w Niemczech), 

zamiłowanie do precyzji, obsesja punktualności. 

Środkowoeuropejskie 

wysokie unikanie 

niepewności

• Owocuje dużym zamiłowaniem do 

teorii;

• W połączeniu z anglosaską potrzebą 

empiryzmu (wyrosłą z słabego poczucia 
niepewności) jest środowiskiem 
przyjaznym geniuszom: Albert Einstein, 
Zygmunt Freud, Teodor Adorno, Karl 
Popper rozwinęli się przebywając na 
emigracji z nazistowskich Niemiec. 

Semantyka 

międzykulturowa

• Nauka zajmująca się problemem 

porządkowania świata w różnych językach;

• Determinizm językowy zakłada, że nasze 

myślenie jest uwarunkowane językiem, 
jakiego używamy;

• Uniwersalizm językowy zakłada, że wszyscy 

ludzie na świecie myślą tak samo, ponieważ 
wszystkie języki są do siebie podobne (60 
pojęć uniwersalnych, które występują we 
wszystkich językach)

Hipoteza Sapira-Whorfa

• Badania nad językiem Indian Hopi (kategoria 

czasu: zamiast Kamień spada w dół – Kamieniuje 

w dół – podmiot nie istnieje, bo jest bytem 

nieustannie zmieniającym się w czasie);

• Wniosek: języki indoeuropejskie mają 

zakodowane istnienie skończonych obiektów;

• Różne kategorie gramatyczne w różnych językach 

zmuszają osoby nimi mówiące do widzenia świata 

w specyficzny sposób;

• W języku chińskim nie istnieje słowo „osobowość” 

w zachodnim sensie – przypisanym jednostce. W 

chińskim słowo „ren” oznacza też środowisko 

społeczne i kulturowe, w jakim żyje jednostka.