Rząd w systemie parlamentarnym

Kształtowanie się systemów

parlamentarnych

• Jako pierwszy uległ wykształceniu angielski (brytyjski) system

parlamentarny,

• Niezwykle ważnym czynnikiem jego kształtowania się był czas – proces

ten bowiem rozpoczął się w XIII w. (Magna Charta Libertatum – 1215 r.;
model parliament – 1295 r.) i trwa do dziś (np. Fixed – term Parliament
Act z 2011 r.),

• Czas ten pozwalał na stopniowe utrwalanie się rozwiązań, uważanych

współcześnie za kluczowe dla parlamentarnych systemów rządów,

• W istocie więc rozwiązania prawno – ustrojowe dostosowały się do

zmieniających  się  okoliczności  społeczno  –  politycznych,  będąc  raczej
potwierdzeniem dokonujących się zmian (np. słabnąca polityczna pozycja
monarchy  a  jednocześnie  wzrost  znaczenia  ekonomicznego  i
politycznego  grup  społecznych  [np.  burżuazji]  znajdowały  wyraz  w
ograniczaniu  roli  ustrojowej  monarchy  a  zwiększaniu  wpływów
reprezentacji  parlamentarnej);  w  tym  znaczeniu  rozwiązania  prawno  –
ustrojowe  miały  charakter  naturalny,  nie  były  narzucone  sztucznie,  z
intencją

wymuszenia

zmian

społecznych

poprzez

rozwiązania

konstytucyjno – prawne.

• Stąd ocena systemu parlamentarnego jako pragmatycznego (K.

Loewenstein)

Kształtowanie się systemów

parlamentarnych

• parlament angielski w XIV w. uzyskuje uprawnienia do nakładania danin

oraz  wpływ  na  ustawodawstwo,    od  XV  w.  wpływ  monarchy  na
ustawodawstwo    ogranicza  się  do  prawa  inicjatywy  ustawodawczej  i
prawa  sankcji,  w  XIV  w.  po  raz  pierwszy  zastosowano  procedurę
impeachmentu,

• w XIII w. pojawia się w doktrynie prawa (H. Bracton) propozycja

podziału

władzy

monarszej

gubernaculum

(wykonywanej

samodzielnie) oraz iurisdictio (wykonywanej we współdziałaniu
monarchy i przedstawicieli zasiadających w parlamencie);

• w I połowie XVII w. (rządy pierwszych Stuartów) okazało się, że

monarsze  próby  rządzenia  bez  parlamentu  poniosły  fiasko,  a  w  II  poł.
XVII w. przyjęte zostały akty prawne wyraźnie już ograniczające władzę
monarchy  (Habeas  Corpus  Act  z  1679  r.  –  samowolne  uwięzienie  bez
wyroku  sądowego  jest  niemożliwe;  Bill  of  Rights  z  1689  r.  –  zakaz
suspensy  i  ograniczenie  dyspensy,  zakaz  stanowienia  podatków  bez
zgody parlamentu, nakaz częstego zwoływania parlamentu)

• Z końcem XVII w. utrwala się zasada przejmowania odpowiedzialności

za monarchę (który nie może czynić źle), czego materialnym wyrazem
jest kontrasygnata aktów monarchy dokonywana przez ministra

Kształtowanie się systemów

parlamentarnych

• Na początku XVIII w. uchwalono Act of Settlement (1701 r.) co

prowadziło  do  uniezależnienia  sędziów  od  monarchów  oraz
ograniczyło  możliwość  vetowania  ustaw,  potwierdzenie  prawa
impeachmentu  wraz  z  zakazem  ułaskawienia  przez  monarchę
osoby skazanej w tym trybie impeachment,

• Z początkiem XVIII w. utrwaliła się zasada powoływania gabinetu

z pośród posłów dominującego z Izbie Gmin ugrupowania (miało
to na celu zapewnienie spoistości działania gabinetu oraz dobrej
komunikacji monarchy (via gabinet) z parlamentem),

• W efekcie dochodzi do autonomizacji gabinetu wobec monarchy,

a kontrasygnata zmienia swój charakter, gdyż autorem aktów
formalnie monarszych staje się gabinet.

• W XVIII w. pojawia się także zasada solidarnej odpowiedzialności

gabinetu  (początkowo  ujawniony  w  konflikcie  z  monarchą  );  w
1782  r.  pojawia  się  ustąpienie  całego  rządu  jako  wyraz
solidarnego działania wobec Izby Gmin a dwa lata później po raz
zastosowano  instytucję  rozwiązania  Izby  Gmin  jako  formę
poszukiwania większości dla nowego gabinetu.

Kształtowanie się systemów

parlamentarnych

• W efekcie tych przekształceń doszło do sformowania brytyjskiego

modelu parlamentaryzmu (zwany niekiedy „klasycznym” systemem

parlamentarno – gabinetowym, obecnie często używa się określenia

„model westminsterski”), na który składają się następujące cechy:

a) powierzenie władzy wykonawczej monarsze (który nie ponosi

odpowiedzialności – „monarcha nie może czynić źle”) oraz

powołanym przez niego ministrom,

b) władza ustawodawcza skupiona w dwuizbowym parlamencie,
c) ministrowie tworzą łącznie kolegium (gabinet),formalnym udziałem

monarchy,

d) solidarna odpowiedzialność ministrów przed parlamentem (od

1839r. wyłącznie przed Izbą Gmin) za działalność własną i monarchy

(czego wyrazem jest kontrasygnata),

e) rząd (formalnie monarcha) dysponuje instrumentami równoważącymi

ewentualną przewagę parlamentu poprzez możliwość rozwiązania

Izby Gmin i zarządzenia wyborów, a także (co było jeszcze

istotnym instrumentem w XIX wieku) powołania takiej liczby

członków Izby Lordów, która przesądziłaby decyzje tej izby na

korzyść rządu.

Wszystkie te elementy znajdowały swój wyraz prawny w Wielkiej

Brytanii głównie w konwenansach konstytucyjnych, w innych

państwach w konstytucjach.

Klasyczny system

parlamentarno - gabinetowy i

jego przekształcenie

• System ten nazywany był często systemem

równowagi

względu

podwójną

odpowiedzialność  ministrów:  przed  monarchą
(który  swobodnie  dobierał  sobie  ministrów)  oraz
parlamentem,  który  posiadał  prawo  pociągania  do
odpowiedzialności  ministrów,  początkowo  prawnej
(impeachment,  act  of  attainder),  a  później
politycznej.

• Stąd nazwa parlamentaryzmu dualistycznego,

w którym rząd uzależniony jest od dwóch ośrodków
(we Francji w I połowie XIX w. nazywany
orleańskim)

Klasyczny system parlamentarno -

gabinetowy i jego przekształcenie

• W trakcie XIX wieku zachodzą w Wielkiej Brytanii dwa

powiązane ze sobą procesy:

- upowszechnienie prawa wyborczego (czego skutkiem

jest  wzrost  reprezentatywności,  a  tym  samym
znaczenia  izby  niżej  parlamentu,  co  wyraża  się  m.in.
wzrostem  kompetencji  izby  niższej  oraz  spadkiem
znaczenia izby wyższej – która nie pochodzi z wyborów)

- rozwój partii politycznych, co marginalizuje rolę

indywidualnych

członków

parlamentu,

mimo

utrzymywania

się

większościowego

systemu

wyborczego

operującego

jednomandatowych

okręgach wyborczych.

Klasyczny system parlamentarno -

gabinetowy i jego przekształcenie

• W efekcie wytwarza się stabilna większość parlamentarna,

która gotowa jest poprzeć jedynie tych ministrów, do
których ma zaufanie,

• Dotychczas wykształcona zasada, zgodnie z którą, aby

zostać ministrem należy cieszyć się zaufaniem parlamentu,
zostaje doprecyzowana w ten sposób, że to większość
parlamentarna staje się źródłem władzy gabinetu,

• Minister kontrasygnuje jedynie te akty monarchy, które

zgodne są z wolą większości parlamentarnej,

• Monarcha zostaje „skazany” na współpracę jedynie z tymi

ministrami, którzy cieszą się zaufaniem parlamentu.
Przestaje być inicjatorem polityki rządu, a nawet aktywnym
uczestnikiem polityki, a pozostaje jedynie „statystą”,

• Gabinet uzyskuje odrębną, autonomiczną pozycję

względem monarchy , działając od niego niezależnie

Klasyczny system

parlamentarno - gabinetowy i

jego przekształcenie

• W efekcie, równowaga charakterystyczna

dla parlamentaryzmu klasycznego została

zastąpiona przez przewagę parlamentu nad

rządem (monarcha/głowa państwa przestała

się liczyć w tym układzie, pozostała

symbolem ciągłości historycznej, państwowej

etc.) czego dobitnym wyrazem stało się

parlamentarne votum nieufności jako siła

sprawcza

ustąpienia

rządu

–

parlamentaryzm monistyczny

• Dla zrównoważenia tej przewagi należało

utrzymać/przywrócić/ustanowić prawo rządu

do rozwiązania parlamentu i zarządzenia

przedterminowych wyborów.

Próba recepcji brytyjskiego

parlamentaryzmu w Europie

kontynentalnej

• Pierwsze próby przeniesienia brytyjskiego systemu rządów na

grunt  europejski  znajdujemy  we  Francji.  Pomijając  okres  licznych
eksperymentów  ustrojowych  okresu  Rewolucji  Francuskiej,  w
trakcie  których  nawiązywanie  do  rozwiązań  brytyjskich  miało
charakter szczątkowy warto zwrócić uwagę na Kartę Konstytucyjną
oktrojowaną  przez  Ludwika  XVIII  z  1814r.  i  postępującą  jej
ewolucję  do  1848r.  (G.  Burdeau  stwierdza  wręcz,  że    był  to  akt,
który  „importował” parlamentaryzm angielski),

• Karta w swej pierwotnej wersji opierała się na zasadzie

suwerenności monarchy, lecz w wyniku nowelizacji z 1830r.
wprowadzona została w jej miejsce zasada suwerenności narodu.

• monarcha stał na czele państwa, powoływał ministrów tworzących

Radę Ministrów, przed nim odpowiadających i kontrasygnujących
jego akty, przez co przenosili na siebie odpowiedzialność z
monarchy.

Karta

konstytucyjna

przewidywała

wprost

odpowiedzialność konstytucyjną ministrów egzekwowaną przed
parlamentem, jednak w drodze praktyki ustrojowej wytworzyła się
także odpowiedzialność parlamentarna.

Próba recepcji brytyjskiego

parlamentaryzmu w Europie

kontynentalnej

• dwuizbowy parlament składał się z Izby Parów, mianowanej

przez monarchę oraz Izby Deputowanych, wybieranej w
wysoce cenzusowych wyborach.

• monarcha posiadał prawo zwoływania i rozwiązywania

parlamentu oraz wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej,
a także prawo sankcji i ogłaszania ustaw.

• monarcha

posiadał

prawo

wydawania

ordonansów

niezbędnych dla bezpieczeństwa państwa. Jak widać Karta
Konstytucyjna odrzucała zasadę podziału władzy, sytuując
monarchę ponad parlamentem, ale także ponad rządem.

• mimo braku deklaracji konstytucyjnej praktyką ustrojową

było uznanie zasady odpowiedzialności parlamentarnej
ministrów i rządów parlamentarnych,

Próba recepcji brytyjskiego

parlamentaryzmu w Europie

kontynentalnej

• pozycja monarchy jako organu nie uwikłanego w bezpośredni

proces  rządzenia  lecz  ingerującego  w  przypadku    konfliktu
między  władzami  i  wyposażonego  w  odpowiednie  narzędzia  do
przeprowadzenia  swojej  woli  -  określenie  monarchy  jako
najwyższego  zwierzchnika  państwa  i  konsekwentne  unikanie
określeń,  które  mogłyby  wprost  lub  pośrednio  pozwolić  zamknąć
monarchę w obrębie władzy wykonawczej; pojawiła się koncepcja
monarchy jako władzy neutralnej (pouvoir neutre)

• Cechami władzy neutralnej były: a) władza neutralna jest

nadrzędna  nad  innymi  organami,  co  wyraża  się:  aa)  w  jej
nieodpowiedzialności lub wyraźnie mniejszej odpowiedzialności niż
innych  organów,  bb)  możliwości  zawieszania  postanowień  innych
organów  (np.  veto  zawieszające,  rozwiązanie  parlamentu)  i
zażądania  ponownej  decyzji  parlamentu  lub  wyborców  b)  władza
neutralna nie rządzi bezpośrednio lecz przez rząd odpowiedzialny
w  pewnym  stopniu  przed  parlamentem,  c)  w  okresach
wyjątkowych  ma  szersze,  przechodzące  w  rodzaj  dyktatury
kompetencje.

Próba recepcji brytyjskiego

parlamentaryzmu w Europie kontynentalnej

• W wyniku francuskiej rewolucji lipcowej 1830r. nowa karta

konstytucyjna z 14 sierpnia 1830r. potrzymała kształtującą
się już wcześniej zasadę podwójnej odpowiedzialności
politycznej ministrów – przed monarchą i przed parlamentem
(tzw. system orleański).

• Utrzymano także zasadę dwuizbowości parlamentu, przy

czym zniesiono zasadę dziedzicznego członkostwa w Izbie
Parów.

• Obie izby otrzymały także prawo inicjatywy ustawodawczej, z

której zresztą zbyt ochoczo nie korzystały.

• Ewolucja francuskiej formy ustrojowej okazała się na tyle

atrakcyjna,  że  formująca  się  w  1830r.  w    wyniku
niepodległościowego  zrywu  Belgia  „zaimportowała”  szereg
tych rozwiązań,  a następnie Holandia i Luksemburg w 1848r.

Drogi rozwoju systemu

parlamentarnego.

• Wykształcony model brytyjski został przyjęty w 1875r. we Francji i

poprzez to rozwiązanie przeniesiony na grunt licznych państw
europejskich po I wojnie światowej,

• W odróżnieniu od licznych wcześniejszych konstytucji francuskich

(począwszy  od  1791r.),  konstytucja  III  Republiki  składała  się  z
trzech  bardzo  ogólnych  i  niesystematycznych  ustaw  (ustawa  o
organizacji  Senatu,  ustawa  o  organizacji  władz  publicznych,
ustawa

konstytucyjna

stosunkach

między

władzami

publicznymi), co przypominało z kolei rozwiązania brytyjskie
(pomniki prawa, konwenanse i zwyczaje parlamentarne),

• Zwięzły charakter wspomnianych ustaw (szczególnie uderzający

na tle wcześniejszych konstytucji francuskich, szczególnie okresu
rewolucyjnego) stanowił wyraźne zaproszenie do jej uzupełniania,
także w drodze praktyki politycznej i zwyczaju konstytucyjnego,

• Konstytucja III Republiki miała charakter pragmatyczny a nie

dogmatyczny, nie opierając się na żadnej jednolitej doktrynie
ustrojowej, co także nadawało jej elastyczność.

• władza

ustawodawcza

przekazana

została

dwuizbowemu  parlamentowi:  pochodzącej  z  wyborów
powszechnych  (jednak  bez  pozbawionych  praw  wyborczych
kobiet)  i  liczącej  600  deputowanych  Izbie  Deputowanych
oraz  Senatowi  składającemu  się  300  senatorów,  częściowo
wybieranych  przez  zgromadzenia  wyborcze,  a  częściowo
dożywotnich;  Izba  Deputowanych  była  jedynym  organem
państwowym  pochodzącym  z  wyborów  bezpośrednich,  co  w
znacznym  stopniu  określało  jej  pozycję  polityczną,  ale  też
ustrojową w III Republice

• Obie izby pracowały w trybie sesyjnym; początek i koniec

sesji obu izb miał przypadać w tym samym dniu.

• Prezydent mógł odroczyć sesję, jednak na czas nie dłuższy

niż 1 miesiąc i nie częściej niż dwa razy w ciągu sesji.

• Prezydent miał także prawo zwoływania sesji

nadzwyczajnej  izb,  a  obowiązek  zwołania    na  wniosek
absolutnej  większości  deputowanych.  Ponadto  Prezydent
zamykał sesję, a  po uzyskaniu zgodnej opinii Senatu miał
prawo  rozwiązać  Izbę  Deputowanych  i  zarządzić
przedterminowe wybory.

• Obie izby były równoprawne gdy chodzi o ich udział w

ustawodawstwie,    choć  ustawy  finansowe  mogły    być
inicjowane  wyłącznie  w  Izbie  Deputowanych;  konstytucja  III
Republiki  nie  przewidywała  przy  tym  żadnych  ograniczeń
przedmiotowych dla regulacji prawnych w formie ustawy.

• Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługiwało członkom

obu  izb,  a  także  prezydentowi  w  formie  orędzia,  które
jednak  poprzez  obowiązek  kontrasygnowania  go  przez
premiera,  stawało  się  faktycznie  kompetencją  rządu.
Równoprawność obu izb wymagała, aby teksty uchwalonych w
obu  izbach  ustaw  były  zgodne.  W  przypadku  odmienności
tekstów  ustawy  uchwalonych    w  obu  izbach  formą  ustalenia
jednolitego    tekstu  były  prace  komisji  porozumiewawczej  obu
izb,

które

mogły

doprowadzić

kompromisu

ustawodawczego. W przypadku definitywnych różnic w obu
uchwalonych tekstach, ustawa nie dochodziła do skutku.

• Ustawa przyjęta w obu izbach przesyłana była następnie do

Prezydenta, który mógł zastosować veto zawieszające w
postaci wniosku o ponowne jej rozpatrzenie (w dziejach III
Republiki nie skorzystał z tego prawa)

• Zgodnie z zaczerpniętą z monarchistycznego parlamentaryzmu zasadą

dualizmu egzekutywy, władzę wykonawczą skonstruowano z
Prezydenta i ministrów.

• Prezydent był wybierany na 7 lat przez Izbę Deputowanych i Senat

połączone w Zgromadzenie Narodowe, absolutną większością głosów.

• Prezydent nie ponosił odpowiedzialności politycznej przed żadną z izb,

a odpowiedzialność konstytucyjna egzekwowana przez Senat na
wniosek Izby Deputowanych dotyczyła jedynie – skąd inąd nigdzie nie
zdefiniowanej – zdrady głównej.

• poza prawem inicjatywy ustawodawczej i vetem zawieszającym,

prezydent    czuwał  nad  wykonaniem  ustaw  i  zapewniał  ich
wykonanie,    dysponował  siłami  zbrojnymi,  posiadał  istotne
kompetencje w polityce zagranicznej oraz dysponował prawem łaski.

• wszystkie akty prezydenta, zarówno pisemne jak i faktyczne

wymagały kontrasygnaty premiera lub właściwego ministra.

• ministrowie byli powoływani i odwoływani przez Prezydenta formalnie

swobodnie,  przy  czym  żadna  z  ustaw  tworzących  konstytucję  III
Republiki nie określała odrębnego stanowiska prawnego ministrów i ich
kompetencji, podobnie jak  i Rady Ministrów, co  stwarzało podstawy
do    uznania  ministrów  za  pomocników    Prezydenta,  a  tego
ostatniego  za      organ  wiodący  i  określający  pracę  ministrów  i  ich
kolegium

• ministrowie ponosili odpowiedzialność solidarną i

indywidualną przed obiema izbami oraz konstytucyjną w
trybie podobnym jak prezydent,

• Instytucja premiera, która uległa w drodze praktyki ustrojowej

wykształceniu, nie występowała w żadnej z ustaw stanowiących
konstytucję III Republiki,

• Intencją twórców konstytucji III Republiki było zbudowanie

normatywnych podstaw parlamentarnego systemu rządów,
którego immanentnymi składowymi były:

 wyraźne ukształtowanie organów ustawodawczych i

wykonawczych,

 powierzenie im odrębnych funkcji oraz
 oparcie relacji między nimi na zasadzie równowagi,

wynikającej  z  mechanizmu    wzajemnego  hamowania,  a  nawet
pewnej  przewagi  egzekutywy  (bikameralizm  zrównoważony
mógł  wikłać  obie  izb  w  konflikt,  wzmacniając  pozycję  rządu,
niekongruentny  bikameralizm  mógł  być  wygrywany  przez
prezydenta  w  konflikcie  z  izbą  niższą,  podobnie  sesyjny  tryb
pracy obu izb, realne atrybuty władzy – obrona, bezpieczeństwo,
administracja – były po stronie prezydenta).

Drogi rozwoju systemu

parlamentarnego.

• Istotą konstytucji III Republiki była próba (jak się miało

okazać – nieudana) zaszczepienia na gruncie

francuskim

klasycznego

parlamentaryzmu

brytyjskiego, z okresu przed jego przekształceniami.

szczególności

prezydent

republiki

został

potraktowany jako republikański monarcha czyli w

zgodzie z regułami

parlamentaryzmu dualistycznego

• Tymczasem na skutek kolejnych klęsk politycznych

(marszałka MacMahon’a) doszło do zarzucenia i

wygaśnięcia,

atrofii

(desuetudo)

uprawnienia

prezydenta do rozwiązania Izby Deputowanych (Senat

jest nierozwiązywalny), prawa do odwołania rządu

cieszącego się zaufaniem parlamentu, prawa veta

zawieszającego w stosunku do ustaw.

Drogi rozwoju systemu

parlamentarnego.

• Po upadku prezydentury MacMahon’a, jego następca

Prezydent  J.  Grevy  stwierdził,  że  „poddaje  się  z  całą
szczerością wielkiemu prawu rządów parlamentarnych”
i że „nigdy nie wejdzie w konflikt z wolą ludu, wyrażoną
przez  jego  organy  konstytucyjne”  –  tzw.  konstytucja  J.
Grevy’go    (1879r.),  która  podporządkowała  (wbrew
pierwotnym założeniom) prezydenturę regułom rządów
parlamentarnych;  tak  więc  uzależniony  od  większości
parlamentarnej  był  rząd  (co  było  po  części  naturalne)
ale także prezydent,

• ministrowie zostali całkowicie poddani woli parlamentu,

ponosili  odpowiedzialność  solidarną  i  indywidualną  za
działania  własne  i  prezydenta,  odpowiedzialność
konstytucyjna  została  praktycznie  wyparta  przez
odpowiedzialność polityczną.

Drogi rozwoju systemu

parlamentarnego.

• Odpowiedzialność

polityczna

charakter

nieuporządkowany,  brak  jakichkolwiek  procedur  jej
stosowania, wręcz dochodzi do domniemania braku
zaufania  na  skutek  nie  przyjęcia  odpowiedzi  na
interpelację  lub  złożenie  krytycznego  wniosku  do
ministra przez komisję parlamentarną,

• Zapoczątkowana została praktyka stawiania kwestii

zaufania przez rząd, w powiązaniu np. z
głosowaniem istotnej ustawy,

• Odpowiedzialność polityczna rządu dokonuje się

wobec obu izb, choć konstytucja wyraźnie nie
wspomina o odpowiedzialnością przed izbą wyższą,

• Pozycja ministrów jest równorzędna, ujawniająca się

osoba premiera ma charakter zwyczajowy i bardziej
zależny od jego osobowości niż odrębności prawnej.

Podsumowanie

parlamentaryzmu III

Republiki

• Decydujący wpływ praktyki politycznej i zwyczajów

parlamentarnych przy marginalizacji roli i znaczenia
aktów normatywnych (przede wszystkim konstytucji),

• Utrwalony

zostaje

pogląd

szczególnej,

demokratycznej

legitymacji

parlamentu

jako

wybranego  w  wolnych  i  powszechnych  wyborach
reprezentanta  suwerena  –  dla  kontrastu  takiej
legitymacji  nie  posiada  ani  prezydent  (wybierany
przez Zgromadzenie Narodowe) ani rząd,

• Supremacja parlamentu, jego zdolność i gotowość do

ingerowania w proces rządzenia stawia pytanie o
zachowanie zasady podziału władz, zdaniem Carré
de

Malberga

parlament

sprawuje

władzę

ustawodawczą i wykonawczą (przez powolnych mu
ministrów).

Podsumowanie parlamentaryzmu III

Republiki

• Duża zmienność rządów (w okresie 1870 – 1936

funkcjonowało 100 rządów), trwałość rządów wynosiła ok.
6 miesięcy gdy w Wlk. Brytanii w tym czasie ok. 4 lat,
jednocześnie

same

osoby

wielokrotnie

były

premierami i ministrami (ok. 175 osób zasiadało
pięciokrotnie w różnych gabinetach),

• Rządy raczej administrują, niż są źródłem inicjatyw

politycznych,

• Ujawnienie się ogromnego znaczenia partii politycznych,

raczej destrukcyjnego niż konstruktywnego,

• Zróżnicowane opinie co do kondycji państwa pod rządami

konstytucji III Republiki (umiejętność pokonania
kryzysów politycznych MacMahona, Dreyfusa, I wojny
św. , a z drugiej dramatyczny upadek w 1940r.)

Racjonalizacja

parlamentaryzmu

• Zjawisko racjonalizacji parlamentaryzmu

zostało po raz pierwszy opisane/nazwane

przez francuskiego uczonego Borisa Mirkine

–

Guetzevitch’a

jako

charakterystyka

tendencji

konstytucjonalizmie

europejskim

wojnie

światowej,

polegającej na próbie skodyfikowania (ścisłej

reglamentacji) w konstytucjach procedur

właściwych

systemom

parlamentarnych

(głównie III Republiki), a poprzez to nadanie

im porządkujących ram prawnych.

Racjonalizacja

parlamentaryzmu

• Po II wojnie światowej podjęto wysiłek na rzecz

racjonalizacji  parlamentaryzmu  idący  w  kierunku
przywrócenia  równowagi  między  legislatywą  a
egzekutywą,  tworząc  w  konstytucjach  rozwiązania
działające  na  rzecz  tej  równowagi  i  eliminacji
konfliktów lub tzw. „patów parlamentarnych”:

• Jako wzory tych rozwiązań powołuje się:

włoską

Konstytucję (1947 r.),

niemiecką Ustawę Zasadniczą

(1949 r.) oraz niekiedy francuską konstytucję (z 1958
r.).

Racjonalizacja

parlamentaryzmu

• Art. 72 Konstytucji Włoch

• Regulamin może też ustalić, w jakich sytuacjach i formach

rozpatrzenie  i  uchwalenie  projektów  ustaw  jest  przekazywane
komisjom,  również  stałym,  utworzonym  w  sposób  umożliwiający
odzwierciedlenie proporcji grup parlamentarnych. Również w takich
sytuacjach  aż  do  chwili  jego  ostatecznego  uchwalenia,  projekt
ustawy  odsyła  się  do  izby,  jeśli  Rząd  albo  jedna  dziesiąta  część
składu  izby  lub  jedna  piąta  składu  komisji  zażądają,  żeby  projekt
był  dyskutowany  i  głosowany  przez  samą  izbę  albo  żeby  był  jej
przedstawiony dla jego uchwalenia końcowego wyłącznie w drodze
głosowania. Regulamin określa formy publikacji prac komisji.

• Procedura zwykła rozpatrywania i uchwalania bezpośrednio przez

izbę jest zawsze stosowana wobec projektów ustaw w sprawach
konstytucyjnych i wyborczych oraz wobec projektów ustaw
dotyczących

delegacji

ustawodawczej,

projektów

ustaw

zawierających

upoważnienia

ratyfikowania

traktatów

międzynarodowych, uchwalania budżetu i rozliczenia jego
wykonania.

• Art. 75 Konstytucji Włoch

• Jeżeli zażąda tego

pięćset tysięcy wyborców

albo pięć rad

regionalnych w celu rozstrzygnięcia o całkowitym lub
częściowym uchyleniu ustawy albo aktu o mocy ustawy
przeprowadza się referendum ludowe.

• Art. 94 Konstytucji Włoch

• Rząd musi mieć zaufanie obu izb.
• Każda izba udziela lub odmawia zaufania w drodze

głosowania imiennego

nad umotywowanym wnioskiem.

• W ciągu dziesięciu dni

od utworzenia rząd zwraca się do izb

o udzielenie mu zaufania.

• Głosowanie przeciwko przedłożeniu rządowemu w jednej

lub w obu izbach nie nakłada na rząd obowiązku podania się
do dymisji.

• Wniosek o wotum nieufności musi być

podpisany przez co

najmniej jedną dziesiątą część członków izby

i nie może być

poddany pod dyskusję

przed upływem trzech dni od jego

złożenia

Racjonalizacja

parlamentaryzmu

• Art. 67 niemieckiej Ustawy Zasadniczej

• (1) Bundestag może wyrazić Kanclerzowi Federalnemu wotum

nieufności

tylko w ten sposób, że głosami większości swoich

członków dokona wyboru jego następcy

i zwróci się do

Prezydenta Federalnego z wnioskiem o odwołanie Kanclerza
Federalnego. Prezydent Federalny musi przychylić się do
wniosku i mianować wybranego.

• (2) Między przedstawieniem wniosku a głosowaniem

musi

upłynąć czterdzieści osiem godzin.

• Art. 68 niemieckiej Ustawy Zasadniczej

• (1) Jeżeli wniosek Kanclerza Federalnego o wyrażenie mu

wotum zaufania

nie uzyska poparcia większości członków

Bundestagu,  wówczas  Prezydent  Federalny  może  na  wniosek
Kanclerza Federalnego rozwiązać Bundestag w ciągu dwudziestu
jeden  dni.  Prawo  rozwiązania  Bundestagu  wygasa,  jeżeli
Bundestag  większością  głosów  wybierze  innego  Kanclerza
Federalnego.

• (2) Między przedstawieniem wniosku a głosowaniem musi

upłynąć czterdzieści osiem godzin.

• Art. 81 niemieckiej Ustawy Zasadniczej:

(1) Jeżeli w przypadku przewidzianym w art. 68 Bundestag nie zostanie

rozwiązany, Prezydent Federalny może, na wniosek Rządu Federalnego
za zgodą Bundesratu, ogłosić

stan wyższej konieczności ustawodawczej

dla  projektu  ustawy  odrzuconego  przez  Bundestag,  mimo  że  Rząd
Federalny  określił  dany  projekt  jako  pilny.  To  samo  dotyczy  projektu
ustawy,  który  został  odrzucony,  mimo  że  Kanclerz  Federalny  połączył  z
nim wniosek przewidziany w art. 68.

(2) Jeżeli Bundestag po ogłoszeniu stanu wyższej konieczności

ustawodawczej ponownie odrzuci projekt ustawy albo przyjmie projekt w
brzmieniu,  który  dla  Rządu  Federalnego  jest  nie  do  przyjęcia,  ustawę
uważa  się  za  uchwaloną,  o  ile  uzyska  on  zgodę  Bundesratu.  To  samo
dotyczy  przypadku,  w  którym  projekt  w  ciągu  czterech  tygodni  po  jego
ponownym wniesieniu nie zostanie uchwalony przez Bundestag.

(3) W okresie kadencji Kanclerza Federalnego każdy inny projekt ustawy

odrzucony przez Bundestag może na podstawie ust. 1 i 2 zostać
uchwalony w ciągu sześciu miesięcy od pierwszego ogłoszenia stanu
wyższej konieczności ustawodawczej. Po upływie tego terminu ponowne
ogłoszenie stanu wyższej konieczności ustawodawczej w czasie kadencji
tego samego Kanclerza Federalnego jest niedopuszczalne.

Racjonalizacja

parlamentaryzmu

•

Przykłady racjonalizacji parlamentaryzmu we
współczesnym konstytucjonalizmie:

ustalenie  kworum  niezbędnego  do  podejmowania
decyzji  parlamentarnych  o  kluczowym  znaczeniu  dla
rządu  (np.  art.  84  ust.  6  Konstytucji  Grecji:  Żaden
wniosek o wotum zaufania nie może być przyjęty, jeżeli
nie  zostanie  przegłosowany  bezwględną  większością
głosów  deputowanych,  obecnych  w  trakcie  głosowania;
większość  ta  nie  może  być  jednak  mniejsza  od  dwóch
piątych ogólnej liczby deputowanych)

Art. 111 Konstytucji Słowenii: Premiera wybiera
Zgromadzenie

Państwowe

większością

głosów

wszystkich posłów (…)

Racjonalizacja

parlamentaryzmu

•

bezwzględnej większości wymaganej do uchwalenia
wniosku o votum nieufności (np. art. 72 Konstytucji
Czech: Do uchwalenia wniosku potrzeba zgody większości
wszystkich posłów),

•

określenia  liczby  parlamentarzystów  wymaganych  do
złożenia  wniosku  (np.  art.  194  Konstytucji  Portugalii:
Zgromadzenie Republiki może uchwalić wotum nieufności
dla  Rządu  (…)  z  inicjatywy  jednej  czwartej  ogólnej  liczby
deputowanych

lub

jakiegokolwiek

klubu

parlamentarnego),

•

określenia  czasu  wymaganego  od  wpłynięcia  wniosku  o
wotum  nieufności    do  jego  głosowania  (np.  art.  94
Konstytucji Włoch: Wniosek o votum nieufności (…) nie
może  być  poddany  pod  dyskusję  przed  upływem  trzech
dni od jego złożenia.

Racjonalizacja

parlamentaryzmu

• zakaz ponowienia wniosku o votum nieufności w

przypadku fiaska poprzedniego wniosku (np. art. 113 ust. 4
Konstytucji Hiszpanii: Jeżeli wniosek o wyrażenie wotum
nieufności nie został przyjęty przez Kongres, jego
sygnatariusze nie mogą wystąpić z nowym wnioskiem
podczas tej samej sesji.

• tzw. konstruktywne votum nieufności art. 67 niemieckiej

Ustawy Zasadniczej Parlament Federalny może wyrazić
Kanclerzowi  Federalnemu  wotum  nieufności  tylko  w  ten
sposób,  że  większością  swoich  członków  wybierze
następcę  oraz  zwróci  się  do  Prezydenta  Federalnego  o
zwolnienie  Kanclerza  Federalnego.  Prezydent  Federalny
zobowiązany  jest  przychylić  się  do  wniosku  i  mianować
elekta

- podobne rozwiązania w konstytucjach Hiszpanii, Belgii,

Węgier

Racjonalizacja

parlamentaryzmu

• Konstruktywne wotum nieufności prowadzi do pytania o

przekształcenia w ramach rządu i wzmocnienia pozycji
szefa rządu, a może nawet jego autonomizacji,

• Nurt brytyjski, czerpie wzmocnienie pozycji szefa rządu

z przywództwa partii i przywództwa parlamentarnego
oraz

naśladownictwa

wzorca

amerykańskiej

prezydentury i roli premiera w Radzie Europejskiej,

• Nurt niemiecki opiera wzmocnienie roli szefa rządu na

skupieniu w jego osobie odpowiedzialności politycznej
za cały rząd i jednocześnie podporządkowanie
odpowiedzialności

politycznej

członków

rządu

kanclerzowi,

Racjonalizacja

parlamentaryzmu

• W tej części rozwiązań ustrojowych

racjonalizacja  prowadzi  do  wzmocnienia
pozycji szefa rządu, wychodząc z założenia,
że  na    „rozchwianie”  parlamentaryzmu
wpływ  ma  nie  tylko  nadmierna  przewaga
parlamentu,  lecz  także  traktowanie  rządu
(szczególnie

przypadku

rządów

koalicyjnych) jako areny publicznej dla
kreowania pozycji społecznej, politycznej,
medialnej przez członków rządu.

CECHY SYSTEMU „CZYSTEGO”

PARLAMENTARNEGO

(wg. Matthew Shugarta)

• Władza wykonawcza, składająca z

szefa rządu i gabinetu, pochodzi od
parlamentu;

• Władza wykonawcza w każdej chwili

może zostać zdymisjonowana - na
drodze votum nieufności - przez
parlament.

CECHY SYSTEMU PARLAMENTARNEGO

(WG. S.GEBETHNERA)

egzekutywa dualistyczna, w której głowa

państwa (prezydent, monarcha) nie ponosi

odpowiedzialności politycznej przed

parlamentem i pozostaje poza bieżącym

procesem rządzenia

; przykładowo:

o prezydent Czech, Austrii, Irlandii, Włoch,

Islandii,

o monarcha belgijski, duński, holenderski.

proces rządzenia skupiony jest w drugim

ogniwie egzekutywy (rząd)

Przykładowe zestawienie tekstów konstytucji.

Konstytucja Czech z 16 grudnia 1992r.
•art. 54 ust. 1 „Prezydent jest głową
państwa”
ust. 3 „Prezydent Republiki nie ponosi
odpowiedzialności za wykonywanie
swej funkcji”
•art. 67 ust. 1 „Rząd jest

naczelnym

organem

władzy wykonawczej”

Przykładowe zestawienia tekstów konstytucji
Konstytucja Hiszpanii z 27 grudnia 1978r.:
art. 56 „Król jest Szefem Państwa, symbolem

jego jedności i trwałości, sprawuje arbitraż

i moderuje normalne funkcjonowanie

instytucji,

urzeczywistnia

najwyższą

reprezentację Państwa Hiszpańskiego w

stosunkach

międzynarodowych,

szczególnie z narodami związanymi z nim

historyczną wspólnotą oraz wykonuje

funkcje, które wyraźnie przyznaje mu

Konstytucja i ustawy”

• art. 97 „Rząd

kieruje

polityką

wewnętrzną

zewnętrzną,

administracją cywilną i wojskową
oraz obroną Państwa. Sprawuje

funkcję

wykonawczą

władzę

reglamentacyjną

zgodnie

Konstytucją i ustawami”

 Ministrowie (członkowie rządu) ponoszą

odpowiedzialność polityczną (indywidualną

i solidarną) wyłącznie przed parlamentem;

 przed jedną izbą parlamentu dwuizbowego,

np. w Hiszpanii (Kongres Deputowanych),

Belgii (Izba Reprezentantów),Holandii (Izba

Druga

Stanów

Generalnych),

Wielkiej

Brytanii (Izba Gmin), Francja (Zgromadzenie

Narodowe), Irlandii (Izba Reprezentantów)

 przed obiema izbami parlamentu np.

Włochy (Izba Deputowanych, Senat),

 przed parlamentem jednoizbowym np.

Dania (Folketing), Finlandii (Eduskunta),

Estonia (Zgromadzenie Państwowe), Islandii

(Althing)

Występują mechanizmy zapewniające

równowagę między parlamentem a rządem;

rozwiązanie parlamentu (np. Francja, Belgia,
Niemcy, Hiszpania, Włochy, Irlandia,

Portugalia),

odroczenie sesji parlamentu przez głowę

państwa na wniosek rządu (np. Francja),

możliwość wystąpienia z wnioskiem o votum

zaufania (np. Hiszpania, Finlandia)

„konstruktywne votum nieufności” ( np.

Niemcy,

Belgia, Hiszpania, Węgry)

CECHY SYSTEMU

PARLAMENTARNEGO

WG. A.PUŁŁO

 ZASADA RÓWNOWAŻENIA WŁADZ

(egzekwowaniu

odpowiedzialności politycznej rządu i ministrów
odpowiada prawo egzekutywy do rozwiązania
parlamentu)

 POWOŁYWANY PRZEZ GŁOWĘ PAŃSTWA RZĄD MUSI

CIESZYĆ SIĘ ZAUFANIEM PARLAMENTU

(ale znane są

przypadki, kiedy to nie głowa państwa powołuje
premiera – np. Szwecja)

 MINISTROWIE MOGĄ ZASIADAĆ W PARLAMENCIE, A

RZĄD MA PRAWO INICJATYWY USTAWODAWCZEJ

(ale

np. Belgia i Holandia wyklucza uczestnictwo
członków rządu w parlamencie)

 RZĄDOWI PRZEWODNICZY PREMIER A NIE

PREZYDENT

(ale są liczne przykłady udziału

głowy państwa w posiedzeniach rządu, np.
Norwegia, Dania, Finlandia)

 GŁOWA PAŃSTWA JEST POLITYCZNIE

NIEODPOWIEDZIALNA I NIEMAL NIEDYSPONUJE
ZAKRESEM WŁADZY DYSKRECJONALNEJ

(ale

może istnieć instytucja arbitrażu głowy państwa),

 AKTY URZĘDOWE PREZYDENTA WYMAGAJA

KONTRASYGNATY PREMIERA LUB INNEGO
CZŁONKA RZĄDU,

 ZASADA PODZIAŁU WŁADZY NIE JEST

PRZYJMOWANA.

SYSTEM PREZYDENCKI:

 monokratyczna egzekutywa;

prezydent

dysponuje

pełnym

zakresem

władzy

wykonawczej,  pełniąc  jednocześnie  funkcję
głowy  państwa  (np.  Stany  Zjednoczone
Ameryki,  Brazylia);  urzędy  o  charakterze
wykonawczym  jak  i  ich  funkcjonariusze
podlegają  prezydentowi  lub  pozostają  w
sferze  jego  wpływów;  przykładowo  status
departamentów

amerykańskiej

administracji

prezydenckiej

czy

niezależnych agencji i komisji regulujących,

Egzekutywa i legislatywa pochodzą z

wyborów powszechnych

co wyposaża

obie

władze

identyczną,

demokratyczną legitymację,

Prezydent nie ponosi odpowiedzialności

politycznej

przed

parlamentem;

podobnie funkcjonariusze egzekutywy
ponoszą odpowiedzialność polityczną
wyłącznie przed prezydentem,

Mieszane systemy polityczne

M. Duverger - systemy

semiprezydenckie,

M. Shugart & J. Carey – systemy

prezydencko – parlamentarne

A.Przeworski & M. Alvarez – system

prezydencko – premierowski

Dualistyczna egzekutywa, kompetencje w

sferze wykonawczej posiada głowa
państwa i rząd

, co może rodzić

wewnętrzną konkurencję między nimi (np.
we Francji i w Portugalii).

Prezydent i parlament pochodzą z

wyborów powszechnych

, co wzmacnia

pozycję prezydenta wobec rządu (np.
Portugalia, Francja, Rosja, Litwa, Ukraina)

 Prezydent nie ponosi

odpowiedzialności politycznej
przed parlamentem

(np.

Portugalia, Francja, Rosja) co
rodzi pytanie o zakres
prerogatyw głowy państwa

 Rząd jest zależny od zaufania i

poparcia zarówno prezydenta jak
i parlamentu

(Portugalia,

Francja, Rosja)

 Prezydent posiada instrumenty

arbitrażu

• dyskrecjonalne uprawnienie do

rozwiązania parlamentu,

• samodzielne prawo do zarządzenia

referendum,

• prawo veta ustawodawczego,

• odesłanie projektu do sądu

konstytucyjnego

Przykład portugalski

• Art. 120 Konstytucji Portugalii z

1976r.

• „Prezydent reprezentuje Republikę

Portugalską, gwarantuje
niepodległość narodową, jedność
państwa i

prawidłowe

funkcjonowanie instytucji
demokratycznych

i jest z urzędu

Najwyższym Dowódcą Sił Zbrojnych”

•

Art. 133 ust. 1. Do kompetencji Prezydenta

Republiki w stosunku do innych organów należy:

a) Przewodniczenie Radzie Państwa

;

b) Wyznaczanie zgodnie z ustawą wyborczą daty

wyborów

: Prezydenta Republiki, deputowanych do

Zgromadzenia Republiki, deputowanych do

Parlamentu Europejskiego oraz deputowanych do

Regionalnych Zgromadzeń Ustawodawczych;

c) Zwoływanie Zgromadzenia Republiki w trybie

nadzwyczajnym

;

d) Zwracanie się z orędziem

do Zgromadzenia

Republiki i Regionalnych Zgromadzeń

Ustawodawczych;

Rozwiązanie Zgromadzenia Republiki

, po

zasięgnięciu opinii partii politycznych w nim

reprezentowanych oraz Rady Państwa;
(art. 172. 1 Zgromadzenie Republiki nie może

zostać rozwiązane w ciągu pierwszych 6

miesięcy po jego wyborze, w ostatnim półroczu

kadencji Prezydenta, ani w czasie trwania

stanu wojennego lub stanu wyjątkowego)

Powoływanie Premiera

(art.187 ust1. Premiera powołuje Prezydent

Republiki, po zasięgnięciu opinii partii

politycznych reprezentowanych w

Zgromadzeniu Republiki i przy uwzględnieniu

wyników wyborów)

g) dymisjonowanie Rządu oraz odwoływanie

Premiera

(art. 195 ust. 2 Prezydent może odwołać Rząd

jedynie wtedy, gdy okazuje się to konieczne

dla

zapewnienia prawidłowego działania instytucji

demokratycznych

, po zasięgnięciu opinii Rady

Państwa.

) powoływanie i odwoływanie członków

Rządu na

wniosek Premiera,

i) przewodniczenie Radzie Ministrów, jeżeli

Premier o to wystąpi

;

j) rozwiązanie organów władzy regionów

autonomicznych z własnej inicjatywy

lub

na wniosek

Rządu

, po zasięgnięciu opinii Zgromadzenia

Republiki i Rady Państwa;

k) ...

l) powołanie i odwołanie, na wniosek Rządu,

przewodniczącego Trybunału Obrachunkowego i

Prokuratora Generalnego

;

powołanie pięciu członków Rady Państwa i dwóch

członków Najwyższej Rady Sądownictwa

;

przewodniczenie Najwyższej Radzie Obrony

Narodowej,

)

powoływanie i odwoływanie na wniosek Rządu

: Szefa

Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych, zastępcy Szefa

Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych oraz szefów

sztabów generalnych trzech rodzajów sił zbrojnych

(...)

Art. 134 ust. 1. Do kompetencji własnych Prezydenta

Republiki należy:

(...)

b) (...) podpisywanie dekretów rządu,

poddawanie pod referendum spraw o znaczeniu

ogólnonarodowym

d) (...)

wypowiadanie się na temat wszelkich sytuacji

zagrażających istnieniu Republiki

• Artykuł 115 Konstytucji Portugalii z 1976r.
• (Referendum)
• 1. Obywatele posiadający prawo wybierania, ujęci

w spisie wyborców na terytorium państwowym,
mogą zostać wezwani do wypowiedzenia się
bezpośrednio, ze skutkiem wiążącym, poprzez
referendum, którego

przeprowadzenie zarządza

Prezydent Republiki na wniosek Zgromadzenia
Republiki lub Rządu

, w sprawach dotyczących

kompetencji tych organów, w przypadkach
przewidzianych w Konstytucji i w ustawie i na
zasadach w nich określonych

Przykład portugalski

• Artykuł 163 Konstytucji Portugalii z

1976r.

• Do kompetencji Zgromadzenia Republiki

w stosunku do innych organów, należy:

• (…)
• d) ocena programu Rządu;
• e) uchwalanie wotum zaufania i wotum

nieufności dla Rządu;

Przykład portugalski

•

Art. 190 Konstytucji Portugalii z 1976r.

•

Rząd ponosi odpowiedzialność przed Prezydentem
Republiki oraz przed Zgromadzeniem Republiki

•

Art. 191

•

(Odpowiedzialność członków Rządu)

•

Premier ponosi odpowiedzialność przed Prezydentem

Republiki

oraz,

w zakresie odpowiedzialności politycznej

Rządu, przed Zgromadzeniem Republiki

•

2. Wicepremierzy i ministrowie ponoszą odpowiedzialność
przed Premierem oraz, w zakresie odpowiedzialności
politycznej Rządu, przed Zgromadzeniem Republiki.

•

3. Sekretarze i podsekretarze stanu ponoszą
odpowiedzialność przed Premierem i właściwym
ministrem.

Przykład portugalski

• Artykuł 192 Konstytucji Portugalii
• (Ocena programu Rządu)
• 1.

Program Rządu

, przedstawiony w postaci oświadczenia

Premiera,

jest poddawany pod ocenę Zgromadzenia

Republiki

, w terminie nie dłuższym niż dziesięć dni po jego

powołaniu.

• Debata nie może przekroczyć trzech dni i do chwili jej

zamknięcia

każdy klub parlamentarny może wystąpić z

propozycją odrzucenia programu

a Rząd może wystąpić z

wnioskiem o uchwalenie wotum zaufania.

• 4.

Odrzucenie programu

Rządu wymaga bezwzględnej

większości ogólnej liczby deputowanych

•

Przykład portugalski

• Artykuł 195
• (Dymisja Rządu)
• 1. Dymisję Rządu powoduje:
• b) przyjęcie przez Prezydenta Republiki prośby o

dymisję przedstawionej przez Premiera;

• d) odrzucenie programu Rządu;
• e) nieprzyjęcie wniosku o uchwalenie wotum zaufania;
• f) przyjęcie wniosku o uchwalenie wotum nieufności

bezwzględną większością ogólnej liczby

deputowanych.

• 2.

Prezydent Republiki może odwołać Rząd

jedynie

wtedy, gdy okazuje się to

konieczne dla zapewnienia

prawidłowego działania instytucji demokratycznych

po zasięgnięciu opinii Rady Państwa.

Przykład francuski

• Artykuł 5 Konstytucji V Republiki z 1958r.
• Prezydent Republiki czuwa nad przestrzeganiem

Konstytucji.

Zapewnia przez swój arbitraż właściwe

funkcjonowanie władz publicznych, jak również ciągłość
państwa

Jest

gwarantem

niepodległości

narodowej,

integralności terytorialnej i przestrzegania traktatów

• Artykuł 7

• Prezydent Republiki jest wybierany bezwzględną

większością ważnie oddanych głosów. (…)

• Artykuł 8

• Prezydent Republiki powołuje premiera. Decyzję o

odwołaniu go z funkcji podejmuje w wyniku złożenia
przez premiera dymisji rządu.

(kompetencja zwolniona

z kontrasygnaty)

Na wniosek premiera powołuje innych członków rządu i
ich odwołuje

Przykład francuski

• Artykuł 9 Konstytucji V Republiki z 1958r.

• Prezydent Republiki przewodniczy Radzie Ministrów.

• Artykuł 11

• Prezydent Republiki

na wniosek rządu przedstawiony w

okresie trwania sesji lub na łączny wniosek obydwu izb
ogłoszony w "Journal Officiel"

może poddać referendum

każdy projekt ustawy dotyczący organizacji władz
publicznych, reform w zakresie polityki ekonomicznej lub
społecznej Narodu i służb publicznych, które w tym
uczestniczą, lub upoważniającej do ratyfikacji traktatu,
który nie będąc sprzeczny z Konstytucją, wywierałby
wpływ na funkcjonowanie instytucji.

(kompetencja

zwolniona z kontrasygnaty)

Przykład francuski

• Artykuł 12 Konstytucji V Republiki z

1958r.

• Prezydent Republiki

może

, po zasięgnięciu

opinii premiera i przewodniczących izb,

zarządzić rozwiązanie Zgromadzenia

Narodowego. (…)

Ponowne rozwiązanie

Zgromadzenia nie może być zarządzone przed

upływem roku, następującego po wyborach.

(kompetencja zwolniona z kontrasygnaty

Przykład francuski

• Artykuł 16 Konstytucji V Republiki z 1958r.
• Jeżeli instytucje Republiki, niepodległość państwa, integralność

jego

terytorium

bądź

wykonywanie

zobowiązań

międzynarodowych są zagrożone w sposób poważny i
bezpośredni oraz gdy regularne funkcjonowanie określonych w
Konstytucji władz publicznych zostało przerwane,

Prezydent

Republiki podejmuje środki, jakich wymagają okoliczności po
oficjalnej konsultacji premiera, przewodniczących izb i Rady
Konstytucyjnej.

Informuje on o tym Naród w drodze orędzia.

Środki te powinny wynikać z woli zapewnienia konstytucyjnym
władzom publicznym w jak najkrótszym czasie wypełnianie ich
zadań

. Rada Konstytucyjna wyraża w tej sprawie swoją opinię.

Parlament zbiera się z mocy prawa. Zgromadzenie Narodowe
nie może być rozwiązane w okresie, gdy wykonywane są
uprawnienia

wyjątkowe.

(kompetencja

zwolniona

kontrasygnaty

Przykład francuski

• Artykuł 18 Konstytucji V Republiki z

1958r.

• Prezydent Republiki komunikuje się z

obiema izbami parlamentu

za pomocą

orędzi

, których odczytanie zarządza i

nad

którymi nie przeprowadza się debaty

W okresie między sesjami parlament
zbiera się specjalnie w tym celu.

(kompetencja zwolniona z kontrasygnaty

Przykład francuski

• Artykuł 20 Konstytucji V Republiki z 1958r.

• Rząd określa i prowadzi politykę Narodu

Dysponuje administracją i siłami zbrojnymi.

Jest odpowiedzialny przed parlamentem na
warunkach i zgodnie z postępowaniem
przewidzianym

w art. 49 i art. 50.

Przykład francuski

• Artykuł 49

• Premier

, po obradach Rady Ministrów,

stawia

przed

Zgromadzeniem Narodowym

wniosek o udzielenie rządowi

wotum zaufania

w związku z programem rządu lub

ewentualnie w związku z deklaracją dotyczącą ogólnej
polityki.

Zgromadzenie Narodowe pociąga rząd do odpowiedzialności
w drodze uchwalenia wotum nieufności

. Wniosek taki jest

dopuszczalny tylko, jeżeli został podpisany przez co
najmniej jedną dziesiątą członków Zgromadzenia
Narodowego. Głosowanie nie może się odbyć przed
upływem 48 godzin od momentu złożenia wniosku. Oblicza
się jedynie głosy popierające wniosek o wotum nieufności,
który to wniosek może być przyjęty tylko większością
głosów członków tworzących Zgromadzenie.

Przykład francuski

• Cd. art.49 Konstytucji V Republiki

•

Premier może

, po obradach Rady Ministrów,

postawić

wobec Zgromadzenia Narodowego

wniosek o wotum

zaufania w związku z głosowaniem nad określonym
tekstem

. W takim przypadku tekst uważa się za

przyjęty, chyba że w ciągu 24 godzin po postawieniu
kwestii zaufania, zostanie złożony wniosek o udzielenie
wotum nieufności i wniosek ten zostanie uchwalony w
sposób

przewidziany

ustępie

poprzednim.

Premier może zwrócić się do Senatu o aprobatę

rządowej deklaracji dotyczącej ogólnej polityki

• Artykuł 50
• W przypadku

gdy Zgromadzenie Narodowe uchwali

wotum nieufności bądź odrzuci rządowy program lub
deklarację

dotyczącą ogólnej polityki,

premier składa

Prezydentowi Republiki dymisję rządu.

Przykład francuski

• Artykuł 21 Konstytucji V Republiki z 1958r.

• Premier kieruje działalnością rządu

. Ponosi

odpowiedzialność za obronę narodową. Zapewnia
wykonanie ustaw. Z zastrzeżeniem postanowień art. 13
sprawuje władzę reglamentacyjną

i obsadza

stanowiska cywilne i wojskowe.
Niektóre swoje uprawnienia może przekazać ministrom.
Zastępuje, w określonych przypadkach, Prezydenta
Republiki w przewodniczeniu radom i komitetom
przewidzianym w art. 15.
W drodze wyjątku, może przewodniczyć w zastępstwie
Prezydenta Republiki Radzie Ministrów, na podstawie
wyraźnego upoważnienia i przy określonym porządku
dziennym.

Przykład rosyjski

• Artykuł 80 Konstytucji Rosji z 1993r.

• 1. Prezydent Federacji Rosyjskiej jest głową państwa.
• 2. Prezydent Federacji Rosyjskiej jest gwarantem

Konstytucji Federacji Rosyjskiej, praw i wolności

człowieka i obywatela. W trybie określonym przez

Konstytucję Federacji Rosyjskiej

podejmuje kroki

mające na celu ochronę suwerenności Federacji

Rosyjskiej, jej niepodległości i integralności

państwowej, zapewnia harmonijne funkcjonowanie i

współdziałanie organów władzy państwowej

• 3. Prezydent Federacji Rosyjskiej, zgodnie z

Konstytucją Federacji Rosyjskiej i ustawami

federalnymi,

określa podstawowe kierunki

wewnętrznej i zagranicznej polityki państwa.

Przykład rosyjski

• Artykuł 83 Konstytucji Rosji z 1993r.
• 1. Prezydent Federacji Rosyjskiej:
• a)

powołuje za zgodą Dumy Państwowej

Przewodniczącego Rządu

Federacji Rosyjskiej;

• b)

ma prawo przewodniczyć

na posiedzeniach

Rządu Federacji Rosyjskiej;

• c)

podejmuje decyzję w sprawie dymisji

Rządu

Federacji Rosyjskiej

;

• e)

na wniosek Przewodniczącego Rządu

Federacji

Rosyjskiej

powołuje na stanowisko i odwołuje ze

stanowiska zastępców Przewodniczącego Rządu

Federacji Rosyjskiej oraz

ministrów federalnych;

Przykład rosyjski

• Art. 84 Konstytucji Rosji z 1993r.
• Prezydent Federacji Rosyjskiej:
• b)

rozwiązuje Dumę Państwową w przypadkach i w

trybie przewidzianych przez Konstytucję

Federacji

Rosyjskiej;

• c)

zarządza referendum

w trybie określonym przez

federalną ustawę konstytucyjną;

• (…)
• Artykuł 85
• 2.

Prezydent Federacji Rosyjskiej ma prawo zawieszać

obowiązywanie aktów organów władzy wykonawczej

podmiotów Federacji Rosyjskiej w przypadku, gdy akty
te są sprzeczne z Konstytucją Federacji Rosyjskiej,
ustawami federalnymi i międzynarodowymi
zobowiązaniami Federacji Rosyjskiej lub naruszają
prawa i wolności człowieka i obywatela, do czasu
rozstrzygnięcia sprawy przez właściwy sąd.

Przykład rosyjski

• Artykuł 88 Konstytucji Rosji z 1993r.

• Prezydent

Federacji

Rosyjskiej

okolicznościach

trybie

przewidzianych przez federalną ustawą
konstytucyjną

wprowadza na terytorium

Federacji

Rosyjskiej

lub

jej

poszczególnych

częściach

stan

wyjątkowy, niezwłocznie powiadamiając
o tym Radę Federacji i Dumę Państwową

Przykład rosyjski

• Artykuł 110 Konstytucji Rosji z 1993r.
• 1.

Władzę wykonawczą w Federacji Rosyjskiej sprawuje

Rząd Federacji Rosyjskiej

• Artykuł 117
• 1.

Rząd Federacji Rosyjskiej może podać się do dymisji,

którą przyjmuje lub której nie przyjmuje Prezydent
Federacji Rosyjskiej.

• 2.

Prezydent Federacji Rosyjskiej może zdymisjonować

Rząd Federacji Rosyjskiej

• 3. Duma Państwowa może wyrazić Rządowi Federacji

Rosyjskiej wotum nieufności Uchwała o wyrażeniu
wotum nieufności dla Rządu Federacji Rosyjskiej
podejmowana jest większością głosów ogólnej liczby
deputowanych do Dumy Państwowej.

Przykład rosyjski

• Po wyrażeniu przez Dumę Państwową wotum

nieufności dla Rządu Federacji Rosyjskiej,

Prezydent

Federacji Rosyjskiej

ma prawo

zdymisjonować Rząd Federacji Rosyjskiej lub

nie zgodzić się z decyzją Dumy Państwowej

W przypadku gdy Duma Państwowa w ciągu
trzech  miesięcy  powtórnie  wyrazi  wotum
nieufności  Rządowi  Federacji  Rosyjskiej,
Prezydent  Federacji  Rosyjskiej  dymisjonuje
Rząd  Federacji  Rosyjskiej  albo  rozwiązuje
Dumę Państwową.

Szczególny przypadek systemu

mieszanego – system ustrojowy

Republiki Weimarskiej

Elementy systemu parlamentarnego:



dwuizbowy parlament

: Sejm Rzeszy

(Reichstag)

oraz

Rada

Rzeszy

(Reichstag)

oraz

Rada

Rzeszy

(Reichsrat);

dwuizbowość

(Reichsrat);

dwuizbowość

nierównorzędna,

przewaga

nierównorzędna,

przewaga

Reichstagu i jego uprawnienie do

egzekwowania

odpowiedzialności

egzekwowania

odpowiedzialności

politycznej rządu (votum zaufania,

votum nieufności)

 Władza wykonawcza dwuczłonowa (

dualizm

egzekutywy

): prezydent Rzeszy i rząd.

 Prezydent wybierany w wyborach powszechnych

 możliwość odwołania w drodze referendum

zarządzonego przez Reichstag; w przypadku

fiaska referendum Reichstag ulegał rozwiązaniu

 Prezydent

powoływał i odwoływał kanclerza

, a na

jego wniosek ministrów,

 Prezydent miał

dyskrecjonalne prawo

rozwiązania parlamentu

 Prezydent mógł

zarządzać referendum

Prezydent

miał

prawo

wydawać

rozporządzenia z mocą ustawy

„w

przypadku naruszenia lub zagrożenia

bezpieczeństwa publicznego i porządku w

państwie”

Kontrasygnata udzielana przez kanclerza

lub ministra; stanowi jednak słaby

element ograniczający prezydenta ze

względu na uzależnienie członków rządu

od prezydenta w sytuacji coraz bardziej

niestabilnego Reichstagu.

 Rząd Rzeszy tworzyli kanclerz i ministrowie,
 Rząd

powinien posiadać zaufanie

Reichstagu

 Rząd przy powołaniu

nie musiał występować o

zaufanie Reichstagu

, istniało

domniemanie posiadania

zaufania

tak długo jak Reichstag nie odmówił zaufania

rządowi.

 Rząd musiał się legitymować

zaufaniem zarówno

prezydenta jak i Reichstagu

, lecz z praktycznego

punktu widzenia istotniejsze było zaufanie prezydenta,

 Odpowiedzialność polityczną

przed Reichstagiem

ponosił rząd, kanclerz i poszczególni ministrowie

 Kanclerz przedstawiał prezydentowi wnioski w

sprawie powołania i odwołania ministrów,
przewodniczył obradom rządu, kierował jego
działalnością, ustalał ministrom wytyczne polityki

System ustrojowy Republiki Weimarskiej

zakładał

współdziałanie

prezydenta

Reichstagu

przypadku

braku

współdziałania można było sięgnąć po dwa
środki:

rozwiązanie przez prezydenta Reichstagu i

zarządzenie wyborów,

zarządzenie przez Reichstag referendum w

sprawie odwołania prezydenta, jednak jego
fiasko oznaczało automatyczne rozwiązanie
Reichstagu i przedterminowe wybory.

System kanclerski -

narodziny

• efekt doświadczeń totalitarnych (deficyt demokracji

w  sferze  praw  jednostki  i  w  sferze  proceduralnej  –
pozostawienie  zbyt  szerokiego  zakresu  kompetencji
władczych  przy  prezydencie,  znajdującym  się  poza
faktyczną  kontrolą)  oraz  doświadczeń  Republiki
Weimarskiej w funkcjonowaniu parlamentaryzmu,

• twórcy Ustawy Zasadniczej z 1949r. uważali, że

źródłem

fiaska

systemu

weimarskiego

były

niewłaściwe

relacje

między

prezydentem,

parlamentem i rządem (forma rządów) oraz wadliwy
system

wyborczy

(proporcjonalny),

także

pozostawienie partii poza kontrolą demokratyczną.

System kanclerski - cechy

• Mieszany system wyborczy do

Bundestagu,

połowa miejsc obsadzana jest w

wyborach proporcjonalnych,
stworzenie 5% progu wyborczego,

druga połowa miejsc obsadzana jest

w trybie wyborów większościowych,
wg. reguły większości zwykłej

System kanclerski - cechy

• Dominująca pozycja kanclerza w rządzie

 Bundestag powołuje kanclerza, a nie rząd,
 członkowie rządu powoływani są przez prezydenta

na wniosek kanclerza,

 odpowiedzialność polityczną przed Bundestagiem

ponosi wyłącznie kanclerz,

 nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed

Bundestagiem ani rząd in gremio, ani poszczególni
ministrowie,

 członkowie rządu ponoszą odpowiedzialność

polityczną przed kanclerzem

System kanclerski - cechy

 zasada politycznego kierownictwa

przez

kanclerza

(Kanzlerprinzip),

prawo

kanclerza

określania

wytycznych polityki (Richtlinien der
Politik)
art. 65 niemieckiej Ustawy
Zasadniczej: Kanclerz Federalny
określa wytyczne polityki oraz ponosi
za to odpowiedzialność

System kanclerski - cechy

Zasada

ograniczonej

kolegialności

(Kollegialprinzip)
Art.  65  UZ  W  razie  różnic  poglądów
między ministrami federalnymi decyzje
podejmuje  Rząd  Federalny.  Kanclerz
kieruje  pracami  Rządu  Federalnego
zgodnie  z  regulaminem  uchwalonym
przez  Rząd  Federalny  i  zatwierdzonym
przez Prezydenta Federalnego.

• Szczególny sposób tworzenia rządu

 Prezydent przedstawia Bundestagowi kandydaturę

kanclerza;

 Kandydatura głosowana jest bez wcześniejszej

debaty, w głosowaniu tajnym; kanclerz musi uzyskać
bezwzględną większość głosów;

 Jeżeli kandydat nie zostanie wybrany, Bundestag w

ciągu 14 dni przeprowadza kolejne głosowanie, z
inicjatywy co najmniej ¼ ogółu deputowanych do
Bundestagu – wymagania formalne identyczne jak
poprzednio;

 Jeżeli Bundestagowi nie uda się wybrać kanclerza,

niezwłocznie przeprowadza się trzecie głosowanie, w
którym wybranym zostaje ten, kto uzyska największą
liczbę głosów; pozostałe wymagania formalne z
pierwszych dwóch tur głosowania zachowują
aktualność;

 jeżeli kanclerz zostanie wybrany bezwzględną

większością głosów, wówczas prezydent w

ciągu 7 dni powołuje go obligatoryjnie na

stanowisko,

 Jeżeli kanclerz wybrany został zwykłą

większością głosów, prezydent w ciągu 7 dni

może go powołać na stanowisko lub rozwiązać

Bundestag i zarządzić przedterminowe wybory,

 ministrów powołuje prezydent na wniosek

kanclerza,

 procedura powołania kanclerza nadaje

jednocześnie kanclerzowi inwestyturę

parlamentarną, nie ma więc możliwości

odwołania się do głosowania votum zaufania;

• Stan wyższej konieczności

ustawodawczej



w przypadku, gdy w głosowaniu nad votum

zaufania kanclerz nie uzyska większości,
możliwe są dwa alternatywne rozwiązania:

1. przedstawienie prezydentowi wniosku o

rozwiązanie Bundestagu i zarządzenie
przedterminowych wyborów lub

2. podjęcie próby rządzenia w warunkach

mniejszościowych;  instrumentem  prawnym
pozwalającym  rządzić  kanclerzowi  w  tych
warunkach  jest  stan  wyższej  konieczności
ustawodawczej.

Stan

wyższej

konieczności

ustawodawczej (Gesetzgebungsnotstand)

ogłasza prezydent na wniosek kanclerza i

za zgodą Budestratu,
W tej sytuacji projekt ustawy uznany

przez rząd za pilny lub z którym kanclerz

powiązał wniosek o votum zaufania, po

jego odrzuceniu przez Bundestag uważa

się za uchwalony, gdy uzyska akceptację

Bundesratu,
Stan ten może być ogłoszony na okres

do 6 miesięcy.

Założenia ustrojowe określające

pozycję rządu

• Założenia normatywne

• zasada podziału władzy - metoda wyodrębnienia

organizacyjnego, funkcjonalnego, kompetencyjnego
władzy wykonawczej;

• wypełnienie relacji między władzami procedurami

równowagi i hamowania; przykłady votum zaufania i
votum

nieufności

równoważone

możliwością

rozwiązania parlamentu, władza ustalania budżetu
równoważona ścisłą kontrolą wydatkowania środków;

• struktura władzy wykonawczej: rząd, członkowie

rządu, szef rządu, inne podmioty (np. tzw. niezależne
organy regulujące; bank centralny, regulatory
mediów

• Zasada państwa prawnego,

• Założenia polityczne

• rola

partii

politycznych

jako

organizatora

życia

parlamentarnego:

- ośrodek centralizacji zachowań parlamentarnych,
- ośrodek koordynacji działań rządu i parlamentu,
- centrum programowania i innowacji politycznych
• relacje większość - mniejszość, zakres podmiotowy działania

relacji większość – mniejszość (opozycja parlamentarna,
opozycja pozaparlamentarna, opozycja systemowa)

• zasada większość jako sprawiedliwa i akceptowalna reguła

wyznaczająca

ośrodek

uprawniony

podejmowania

rozstrzygnięć w życiu publicznym,

• opozycja jako realizacja prawa mniejszości do wykonywania

swoich praw politycznych,

• spór o prawa opozycji – czy opozycja staje się podmiotem praw

dopiero z momentem przeistoczenia się w większość?

• prawo opozycji do informacji, prawo opozycji do kontroli i wyraz

tego w prawie parlamentarnym,

• spór o prawo opozycji do partycypacji w rządzeniu.

Pozycja ustrojowa rządu w świetle

zasady podziału władzy-

• Konstytucja Norwegii z 17

maja 1814r.

§ 3 Władza wykonawcza należy

do Króla (...)

§ 5 Osoba Króla jest święta; nie

może być potępiony ani

oskarżony.Odpowiedzialność

spoczywa na jego Radzie.

§ 12 Król osobiście wybiera

Radę spośród obywateli

norweskich posiadających

prawa wyborcze. (...) Król

rozdziela zadania między

członków Rady według

swego uznania.

• Konstytucja Danii z 5

czerwca 1953r.

§ 12 W granicach określonych w

Konstytucji Król posiada
władzę najwyższą we
wszystkich sprawach
Królestwa i sprawuje tę
władzę za pośrednictwem
ministrów.

§ 13 Król nie odpowiada za swe

poczynania; osoba Króla jest
nietykalna. Za realizację
władzy wykonawczej
odpowiadają ministrowie (...).

• Konstytucja

Hiszpanii z 27
grudnia 1978r.

Art. 97 Rząd kieruje

polityką wewnętrzną i
zewnętrzną,
administracją cywilną i
wojskową oraz obroną
Państwa. Sprawuje
funkcję wykonawczą i
władzę
reglamentacyjną
zgodnie z Konstytucją i
ustawami.

• Konstytucja Grecji z 9

lipca 1975r.

Art. 82 ust. 1. Rząd

określa i kieruje ogólną
polityką kraju, zgodnie z
postanowieniami
Konstytucji i ustaw.

Ust. 2 Premier zapewnia

jedność rządu i kieruje
działalnością rządu oraz
służb publicznych,
generalnie mając na
celu realizację polityki
rządu w ramach prawa.

• Konstytucja Ukrainy

z 28 czerwca 1996r.

Art. 113 Gabinet

Ministrów Ukrainy jest

najwyższym organem

w systemie organów

władzy wykonawczej.

Gabinet Ministrów

Ukrainy jest

odpowiedzialny przed

Prezydentem Ukrainy

oraz podlega kontroli i

zdaje sprawę Radzie

Najwyższej Ukrainy

(...).

• Konstytucja

Republiki
Czeskiej z 16
grudnia 1992r.

Art. 67 ust. 1 Rząd

jest naczelnym
organem władzy
wykonawczej.

Przykłady kontekstu

politycznego działania

rządu

• Art. 49 Konstytucji Włoch
• Wszyscy obywatele mają prawo swobodnego zrzeszania

się w partie w celu wpływania w sposób demokratyczny

na kształtowanie polityki narodowej.

• Republika Federalna Niemiec, Ustawa Zasadnicza z

1949r.

Art.20 ust. 2 UZ Wszelka władza państwowa pochodzi od

narodu. Naród sprawuje ją poprzez wybory,

głosowania

oraz

poprzez

specjalne

organy

ustawodawstwa, władzy wykonawczej i wymiaru

sprawiedliwości.

Art.21 UZ Partie współdziałają w kształtowaniu woli

politycznej narodu (...)

Konstytucja Hiszpanii

Art. 23. Obywatele mają prawo do udziału
w sprawach publicznych bezpośrednio lub
poprzez

reprezentantów

swobodnie

wybieranych w głosowaniu powszechnym w
okresowo

przeprowadzanych

wyborach.

Art. 6. Partie polityczne wyrażają pluralizm
polityczny; współdziałają w kształtowaniu i
manifestowaniu woli ludu i są podstawowym
instrumentem uczestnictwa politycznego.
(...).

Art. 114 Konstytucji Portugalii

Ust. 1 Partie polityczne są reprezentowane

w organach pochodzących z wyborów

powszechnych i bezpośrednich, stosownie

do swej siły wyborczej.

Ust. 2 Uznaje się prawo mniejszości do opozycji

demokratycznej, na zasadach przewidzianych

w Konstytucji i ustawie.

Ust. 3 Partie polityczne reprezentowane w

Zgromadzeniu Republiki, które nie wchodzą w

skład Rządu, korzystają w szczególności z

prawa

uzyskiwania

regularnie

bezpośrednio od Rządu informacji o rozwoju

spraw o znaczeniu publicznym (...)

Pojęcie rządu (government,

Regierung, gouvernement)

 system ustrojowy danego państwa,

stąd  często  używane  określenia
„system  rządowy”  albo  wręcz  „rząd”
np.  rząd  Stanów  Zjednoczonych
(government  of  the  United  States),
albo  tytuł  Konstytucji  3  maja  –
Ustawa Rządowa.

określenie

segmentu

władzy

publicznej w systemach ustrojowych
bazujących na

zasadzie podziału

władzy

; w tym znaczeniu „rząd” to

synonim

„władzy

wykonawczej”,

obejmujący

całość (ogół)

organów

mieszczących się w sferze władzy
wykonawczej.

Jest

pojęcie

stosowane z reguły w dawnej
literaturze naukowej, współcześnie
rzadziej w aktach prawnych.

• rozdział III Konstytucji Austrii z 1

października 1920r. zatytułowany
jest „Wykonawstwo federacji” a w
jego

ramach

zawarte

są

postanowienia

dotyczące

m.in.

Prezydenta

Federalnego,

Rządu

Federalnego, federalnych organów
bezpieczeństwa, federalnych sił
zbrojnych etc.

Oznaczenie używane dla kolegialnego,

najczęściej  naczelnego  organu  państwa,
mieszczącego  się  w  sferze  władzy
wykonawczej.  W  tym  znaczeniu  pojęcie
„rządu” używane jest często zamiennie z
nazwami  własnymi  tych  organów  w
poszczególnych  państwach  np.

Rada

Ministrów

(Polska,

Włochy),

Rada

Państwa

(Norwegia, Dania),

Gabinet

Ministrów

(Łotwa, Ukraina),

Gabinet

(Wielka

Brytania,

Malta)

Rada

Gabinetowa, Rada Ministrów

(Francja).

• Niekiedy pojęcie rządu odrywane jest od

zasady podziału władzy, na przykład w

Szwajcarii, pojęcie rządu odnoszone jest

do Rady Federalnej.

• Dzieje się tak mimo, że system ustrojowy

Szwajcarii

nie

jest

klasycznym

przykładem zastosowania zasady podziału

władz (w nauce trwa dyskusja, czy jest to

odmiana systemu rządów zgromadzenia,

traktującego

rząd

jako

komitet

wykonawczy parlamentu, czy też jakaś

forma pośrednia, etap w przechodzeniu

do zasady podziału władz).

Współczesne modele władzy

wykonawczej

I.  Model  monokratyczny  –  pełnia  władzy  wykonawczej
powierzona  jest  jednoosobowemu,  naczelnemu  organowi
państwowemu;  ze  względów  organizacyjnych  nie  jest
oczywiście możliwe osobiste kierowanie wszystkimi zadaniami,
jednak  pozostali  funkcjonariusze  egzekutywy  (ministrowie,
sekretarze  stanu)  nie  posiadają  samodzielności  polityczno  –
prawnej,  posiadają  status  pomocniczy  względem  dzierżyciela
pełni

władzy

wykonawczej

(prezydent,

monarcha);

współcześnie  w  tym  modelu  mieści  się  egzekutywa  USA,
niektóre państwa Ameryki  Łacińskiej i afrykańskie).
•Z  formalnoprawnego    punktu  widzenia  pełnia  władzy
wykonawczej    podlega  często    ograniczeniu  przez
wyodrębnianie  pewnych  segmentów  egzekutywy,  poza
organem

monokratycznym

(tzw.

samodzielne

organy

regulacyjne). Ponadto niekiedy parlament uzyskuje niekiedy
pośredni wpływ na obsadę stanowisk w obrębie władzy
wykonawczej.

Współczesne modele władzy

wykonawczej

II.  Model  dualistyczny  –  w  obrębie  władzy
wykonawczej  funkcjonują  dwa  naczelne  organy
władzy  wykonawczej:  głowa  państwa  (monarcha,
prezydent) oraz rząd (organ kolegialny).
•Model

dualistyczny

władzy

wykonawczej

przyjmuje następujące formy:
a) model gabinetowy,
b) model resortowy,
c) model kanclerski,
d) model prezydencjalny.

Współczesne modele władzy

wykonawczej

a) Model gabinetowy – w ramach władzy wykonawczej
koegzystują

głowa

państwa

(praktycznie

pozbawiona

efektywnego  udziału  w  rządzeniu,  choć  formalnie  np.
uczestniczy  w  powołaniu  szefa  rządu  lub  rządu)  oraz  gabinet
(dysponujący realnymi instrumentami rządzenia).
•Gabinet  tworzą  ministrowie  posiadający  duży  zakres
samodzielności zarówno względem siebie jak i premiera (choć
niekiedy  premier  wyraźnie  dominuje  –  np.  Wlk.  Brytania),
kierujący  działami  administracji  (choć  niekiedy  znani  są  tzw.
ministrowie „bez teki”).
•Członkowie rządu ponoszą odpowiedzialność polityczną przed
parlamentem;  głowa  państwa  jest  od  niej  uwolniona;  może
niekiedy spełniać rolę mediatora między siłami politycznymi.
•Model ten znany jest m.in. w Belgii, Luksemburgu, Norwegii,
Danii.

Współczesne modele władzy

wykonawczej

b) Model resortowy –

skrajna odmiana

systemu gabinetowego, w której ministrowie niemal
samodzielnie kierują własnymi resortami, szef rządu
jest  traktowany  jako  postać  równorzędna  wobec
ministrów,  spory  w  ramach  rządu  lub  między
ministrami rozstrzygane są przez cały gabinet.
•Głowa państwa  z reguły zajmuje pozycję podobną
do tej jaką posiada w systemie gabinetowym.
•Współcześnie  rozwiązanie  takie  znane  jest
Holandii, Czechom i Austrii.

Współczesne modele władzy

wykonawczej

c) Model kanclerski – podobnie jak w systemie
gabinetowym, egzekutywa składa się z politycznie
nieodpowiedzialnej

głowy

państwa,

pozbawionej

samodzielności  działania  oraz  kolegialnego  rządu
dysponującego  ogółem  kompetencji  wykonawczych,
jednak  z  silnie  zaznaczoną  dominacją  szefa  rządu  –
kanclerza. Źródłem dominacji jest:
-sposób  powoływania  rządu,  dla  którego  kluczowe  jest
powołanie kanclerza,
-zdolność  odwołania  kanclerza  a  tym  samym  rządu
jedynie  w  sytuacji  wyboru  nowego  kanclerza  wyraźną
większością głosów,
-skupienie  parlamentarnej  odpowiedzialności  politycznej
wyłącznie na osobie kanclerza,
-pełne  formalnoprawne  uzależnienie  powołania  i
odwołania ministra od decyzji kanclerza.

Współczesne modele władzy

wykonawczej

d)  Model  prezydencjalny-  podobnie  jak  model  kanclerski
wychodzi  z  założenia,  iż  należy  wzmocnić  czynnik
jednoosobowy  w  egzekutywie,  lecz  jednocześnie  łączy
jednoosobowość  z  rozluźnieniem  związku  tego  organu  z
parlamentem; w efekcie:

czynnik jednoosobowości w rządzeniu zostaje ulokowany w

prezydencie, pochodzącym z bezpośrednich wyborów,

prezydent

dysponuje

własnymi,

samodzielnymi

kompetencjami

sferze

egzekutywy,

także

równoważącymi oddziaływanie parlamentu (rozwiązanie
parlamentu, stanowienie aktów prawnych o mocy ustawy,
możliwość zawetowania ustawy)

Rząd jest odpowiedzialny politycznie przed parlamentem

ale także przed prezydentem,

Prezydent ma bezpośredni wpływ na działanie rządu i

określa jego zadania,

Współczesne modele władzy

wykonawczej

III.  Model  departamentalny  –  współcześnie  znany
jedynie Szwajcarii, w systemie ustrojowym znajdującym
się  w  fazie  stopniowego  przechodzenia  od  modelu
rządów zgromadzenia do modelu opartego na zasadzie
podziału władzy;
-zasadą jest monokratyczność egzekutywy, skupionej w
kolegialnym  organie  (Rada  Federalna)  i  jednocześnie
brak głowy państwa,
-egzekutywę  tworzą  na  zasadzie  równorzędności
radcowie

(ministrowie)

będący

zwierzchnikami

departamentów (superministerstw, na które składa się
kilka resortów w rozumieniu europejskim),
-Rada Federalna wybierana jest w głosowaniu przez
parlament (Zgromadzenie Federalne)

Współczesne modele władzy

wykonawczej

- brak szefa rządu; osoby przewodnicząca (Prezydent

Federalny)  obradom  Rady  Federalnej  podlegają  corocznej
rotacji  na  tym  stanowisku  spośród  członków  Rady
Federalnej  i  nie  mają  możliwości  ingerencji  w  zakres
działania  pozostałych  członków  Rady  ani  rozstrzygania
sporów między nimi,

- Rada Federalna podejmuje jedynie decyzje w tych

sprawach, które przekraczają zakres działania jednego
radcy, przy czym uchwały w tych sprawach są wcześniej
przygotowane przez właściwych radców,

- silna

supremacja

parlamentu,

brak

hamulców

równoważących wpływy parlamentu i rządu, lecz z drugiej
strony brak odpowiedzialności politycznej rządu przed
parlamentem; z drugiej strony parlament ma uprawnienia
nadzorcze wobec Rady Federalnej (np. wydawanie zaleceń,
zatwierdzanie rozporządzeń rządowych przez parlament).

Współczesne modele władzy

wykonawczej

Podobne  rozwiązanie  próbowano  zaszczepić  w  Urugwaju
w latach 1952 – 67 w postaci tzw. colegiado (9 członków –
6  z  partii  rządzącej,  3  z  partii  opozycyjnej  ,
przewodniczący  rotacyjny  wyłącznie  spośród  członków
wywodzących się z partii rządzącej).
IV.  Model  dyrektorialny  –  występował  w  oparciu  o
konstytucję  francuską  z  1795  r.  (trwał  do  przewrotu  18
brumairea roku VIII /9 listopada 1799).
-  w  obrębie  egzekutywy  doszło  do  wyraźnego
wyodrębnienia  organizacyjnego  (dwa  odrębne  organy)
funkcji politycznych (dualizm egzekutywy);
-Dyrektoriat,  składający  się  z 5  dyrektorów   wybieranych
przez  parlament  ,  skład  Dyrektoriatu  był  odnawiany
corocznie    poprzez    ustąpienie    i  wybór  w  to  miejsce
jednego dyrektora,

Współczesne modele władzy

wykonawczej

- Dyrektoriat określał cele i zadania  aparatu administracyjnego
w zakresie bezpieczeństwa i porządku publicznego, obronności,
jednak bez bezpośredniego  kierowania działami administracji i
bez  specjalizacji  w  określonych  dziedzinach,  nie  mógł
podejmować żadnych decyzji zarządczych (administracyjnych);
-na czele Dyrektoriatu stał jeden z dyrektorów, który wykonywał
wyłącznie  funkcje  porządkowe  i  reprezentacyjne,  nie  mając
żadnych kierowniczych uprawnień;
-ministrowie  (6  –  8)  byli  powoływani  i  odwoływani  przez
Dyrektoriat, nie tworzyli jednak rady;
-ministrowie

kierowali

poszczególnymi

działami

administracyjnymi,  znajdując  się  pod  nadzorem  dyrektoriatu,
jako  organu  kolegialnego  (a  więc  nie  byli  podporządkowani
poszczególnym dyrektorom);
-odpowiadali  zarówno  za  wykonywanie  ustaw  jak  i  ustaleń
Dyrektoriatu.

Document Outline