NARZĄDY ZMYSŁÓW

Narządy zmysłów

• Narządy przystosowane do odbioru podniet
• Podniety mogą być odbierane ze środowiska 

zewnętrznego (eksteroreceptory) lub z wewnątrz 
ustroju (interoreceptory)

• Najważniejszy składnik to komórki zmysłowe, 

odbierające podniety

• Podniety mogą mieć naturę fizyczną ( ciśnienie, 

temperatura, światło) lub chemiczną (cząsteczki 
gazowe w narządzie powonienia lub cząsteczki 
rozpuszczone w wydzielinie narządu smaku)

• Narządy zmysłów to: narządy wzroku, słuchu, smaku, 

powonienia oraz czucia głębokiego

Narząd smaku

• Wyposażony w powierzchownie położone 

komórki odbiorcze, które za pośrednictwem 
wypustek są w bezpośredniej styczności z 
substancjami bodźcowymi

• Narządy smaku znajdują się u wejścia do 

przewodu pokarmowego i obejmują go, 
tworząc pierścień

• Zmysł smaku związany z językiem, a jego 

narządami są kubki smakowe 
(chemoreceptory)

Kubki smakowe

• Umieszczone głownie w ścianach bocznych brodawek okolonych i 

liściastych ( u dzieci również na nagłośni, wierzchołku chrząstek 
nalewkowatych, podniebieniu i brodawkach języka, gardle, 
przełyku i krtani)

• Pojawiają się na grzbiecie języka już u 17 mm zarodka
• Mają podłużno-owalny kształt, są wpuklone w nabłonek błony 

śluzowej

• Górny koniec kubka posiada otworek smakowy; kubek zbudowany z 

komórek nabłonkowych, które zakończone są małym włoskiem-
pręcikiem smakowym, sięgającym do otworka

• Liczba kubków na jednej brodawce 100-150
• Najliczniejsze na brodawkach okolonych, następnie na liściastych; 

nieliczne na grzybowatych 

• Ogólna liczba u człowieka to 2000, w starości redukująca się do 1/3

Narząd powonienia

• Różny stopień rozwoju decyduje o podziale ssaków na 3 

grupy:o silnym, o słabym lub o braku rozwoju zmysłu 
powonienia (makrosmatyczne,mikrosmatyczne i 
anosmatyczne)- człowiek należy do ssaków mikrosmatycznych

• Często notowane przypadki ludzi o silnym rozwoju zmysłu 

powonienia ( do tego stopnia, że po zapachu rozpoznają 
znajomych)

• W porównaniu z większością ssaków u człowieka wyraźne 

uwstecznienie narządu powonienia (powód: pionowa postawa 
i uniesienie głowy z podłoża)

• Okolica węchowa u człowieka ogranicza się do małżowiny 

nosowej górnej i najwyższej wraz z ich przewodami i 
przeciwległą częścią przegrody nosa (4-6 cm3)

Narząd powonienia

• W życiu zarodkowym okolica węchowa większa
• Nos zewnętrzny- narządem pomocniczym zmysłu 

powonienia

• Gołym okiem ciężka do wyróżnienia (pośmiertnie czasami 

w postaci żółtego pola)

• Budowa: w okolicy węchowej brak nabłonka migawkowego 

i komórek kubkowych; nabłonek wyższy niż w 
okol.oddechowej; komórki zmysłowe- długie, cienkie, 
dwubiegunowe komórki nerwowe położone 
powierzchownie w nabłonku

• Rozpuszczanie substancji wonnych i szybkie zmywanie 

powierzchni nabłonka węchowego wykonuje płynna 
wydzielina gruczołów węchowych

Narząd przedsionkowo-

ślimakowy

• Obejmuje dwa narządy: ślimakowy ( narząd słuchu) i przedsionkowy 

(związany ze stanem równowagi)

• Wyróżniamy 3 części: ucho zewnętrzne, ucho środkowe i ucho 

wewnętrzne

• Narząd słuchu: fale dźwiękowe przyjmowane przez małżowinę 

uszną,następnie kierowane przez przewód słuchowy zewnętrzny na 
błonę bębenkową, która wprawiana jest w drganie; drganie przenosi 
się na błędnik (ucho wewnętrzne) przez łańcuch trzech kosteczek 
słuchowych położonych w uchu środkowym;ruchy kosteczek 
wpływają na przychłonkę ( ciecz zawartą w błędniku kostnym), a jej 
ruchy na śródchłonkę (ciecz wypełniająca błędnik błoniasty); te 
ruchy pobudzają komórki zmysłowe znajdujące się w ślimaku

• Narząd przedsionkowy:ma w błędniku kilka pól, których komórki 

zmysłowe są drażnione poruszaniem się śródchłonki pod wpływem 
ruchów głowy

Narząd przedsionkowo-

ślimakowy: ucho 

zewnętrzne

• Składa się z małżowiny usznej oraz przewodu słuchowego 

zewnętrznego; 

• Małżowina uszna jest fałdem skórnym, wspartym 

szkieletem chrzęstnym (tylko płatek w miejscu chrząstki 
ma tkankę tłuszczową); zbudowana ze skóry, chrząstki 
(chrząstka małżowiny usznej i chrząstki przewodu 
słuchowego), więzadeł i kilku szczątkowych mięśni

• Przewód słuchowy zewnętrzny:ok. 3,5 cm; składa się z 

części chrzęstnej i kostnej (kostna dłuższa; utworzona 
przez bębenkową i łuskową k.skroniowej); esowato 
wygięty w przebiegu; kończy się bruzdą bębenkową, w 
której umocowana jest błona bębenkowa; wysłany skórą 
zaopatrzoną we włosy oraz gruczoły łojowe i woskowinowe

Ucho środkowe

• Składa się z: błony bębenkowej, jamy bębenkowej, kosteczek 

słuchowych (znajdujących się w jamie), trąbki słuchowej, jamy sutkowej 
i innych przestrzeni powietrznych

• Błona bębenkowa:owalny kształt; stanowi granicę pomiędzy uchem 

środkowym i zewnętrznym; wrasta w nią rękojeść młoteczka; pochylona 
ku tołowi i do przodu; składa się z trzech warstw: zewnetrznej cienkiej 
warstwy skórnej, wewnętrznej warstwy śluzoweji blaszki właściwej

• Jama bębenkowa: szczelinowata przestrzeń powietrzna, leżąca w części 

skalistej k.skroniowej, wysłana błoną śluzową; leżą w niej kosteczki 
słuchowe

• Trąbka słuchowa:przewód długości 3-4 cm, łączący jamę bębenkową z 

gardłem; zaczyna się w przedniej ścianie jamy bębenkowej, a kończy w 
nosowej części gardła; składa się z części chrzęstnej i krótszej części 
kostnej; błona śluzowa zaopatrzona w nabłonek migawkowy z licznymi 
komórkami kubkowymi;w części chrzęstnej światło trąbki otwarte nie 
na całej długości

Kosteczki słuchowe

• Leżą w górnej części jamy bębenkowej i łączą błonę bębenkową 

ze ścianą błędnikową jamy bębenkowej

• Młoteczek: kształtu zgiętej maczugi; na górnym końcu głowa z 

powierzchnią stawową dla trzonu kowadełka; w łańcuchu tworzy 
człon zewnętrzny- jest częściowo zrośnięty z błoną bębenkową

• Kowadełko: przypomina kształtem ząb trzonowy z dwoma 

korzeniami; jego trzon leży za głową młoteczka i łączy się z nią 
stawowo; odnoga długa kończy się wyrostkiem soczewkowatym 
(łączącym się stawowo z głową strzemiączka); odnoga krótka 
przymocowana do tylnej ściany jamy bębenkowej

• Strzemiączko:składa się z głowy, dwóch odnóg i podstawy; głowa 

łączy się z wyrostkiem soczewkowatym kowadełka; podstawa 
strzemiączka ma kształt nerkowaty, przystosowany do kształtu 
okienka przedsionka

Ucho wewnętrzne-błędnik

• Zawiera nabłonki zmysłowe dla narządu przedsionkowego, 

czynnościowo związanego ze stanem równowagi

• Zlokalizowane w części skalistej kości skroniowej
• Odróżniamy w nim ścianę kostną-błędnik kostny oraz jego 

zawartość-błędnik błoniasty

• Błędnik kostny: składa się z przedsionka, ślimaka (zawierającego 

narząd słuchu) oraz kanałów półkolistych (wraz z przedsionkiem 
służą do zachowania równowagi)

• Przedsionek tworzy środkowy odcinek błędnika kostnego; w jego 

bocznej ścianie znajduje się okienko przedsionka, zakryte przez 
podstawę strzemiączka oraz okienko ślimaka zamknięte błoną 
bębenkową wtórną; kanały półkoliste wychodzą z przedsionka i po 
łukowatym przebiegu znowu do niego wracają

• Ślimak tworzy przednią część błędnika kostnego; odróżniamy w nim 

podstawę i wierzchołek (osklepek ślimaka)

Błędnik błoniasty

• Objęty błędnikiem kostnym; stanowi zamkniety układ połączonych ze sobą 

przewodów wypełnionych cieczą wodnistą- śródchłonką

• Przestrzeń między ścianą błędnika kostnego a błędnikiem błoniastym 

wypełniona przez przychłonkę (przestrzeń ta łączy się z jama 
podpajęczynówkową)

• Składa się z:łagiewki, woreczka, trzech przewodów półkolistych, przewodu 

ślimakowego oraz przewodu śródchłonki z workiem śródchłonki

• Łagiewka i woreczek połączone przewodem łagiewkowo-woreczkowym i 

przewodem śródchłonki; z przewodem ślimakowym woreczek łaczy się 
przewodem łaczącym

• W łagiewce tak, jak w przedsionku kostnym 5 otworów dla trzech 

przewodów półkolistych ( te leżą w jednoimiennych kanałach błędnika 
kostnego)

• Przewód ślimakowy zajmuje środkową część kanału spiralnego ślimaka 

kostnego; na jego ścianie bębenkowej znajduje się narząd odbiorczy słuchu- 
zwany narządem spiralnym (zbudowany z komórek zmysłowych 
włoskowatych)

Narząd wzroku

• Składa się z oka oraz narządów dodatkowych
• Oko obejmuje gałkę oczną i nerw wzrokowy łaczący 

ją z mózgiem

• Narządy pomocnicze to: urządzenia kierunkowe 

(mm.gałki ocznej) i urządzenia ochronne (powięzie 
oczodołowe, powieki, spojówka, narząd łzowy)

• Cały narząd wzroku mieści się w oczodole
• Gałka oczna otoczona tłuszczem, powięziami i 

mięśniami

• Pod względem budowy w gałce ocznej wyróżniamy: 

zawartość gałki ocznej oraz jej ścianę

Ściana gałki ocznej

1.Budują ją trzy błony:
2.zewnętrzna- błona włóknista; tworzy 

zrąb, do którego przyczepiają się 
mięśnie i pełni funkcje ochronne

3. środkowa- błona naczyniowa 
4. wewnętrzna- tworzy siatkówkę; 

utworzona z włókien nerwu wzrokowego 
i elementów światłoczułych-czopków i 
pręcików

Błona włóknista

• Składa się w 5/6 z nie przezroczystej części tylnej – 

twardówki (na żywym oku barwa biaława), a w 1/6 z 
rogówki- części przedniej, przezroczystej

• Rogówka ma większą krzywiznę od twardówki, oglądana 

od przodu kształtu elipsy; przez nią zobaczymy źrenicę i 
barwną tęczówkę; funkcje: nadanie kształtu gałce ocznej, 
przepuszczanie i załamywanie promieni świetlnych

• Twardówka- przeważnie biała, o kształcie kuli;słabo 

unaczyniona; wrażliwa na ból tylko w swej przedniej 
części) jej przedni odcinek ukazuje się jako białko oka ( u 
dzieci niebieskawa, u starców żółtawa); na jej tylnym 
biegunie otwór dla wyjścia nerwu wzrokowego

Błona naczyniowa

• Składa się z 3 części: naczyniówka (największa, tylna część), ciało 

rzęskowe (część środkowa) i tęczówka ( z źrenicą; część przednia)

• Naczyniówka- tylny, największy odcinek błony naczyniowej; wyścieła od 

wewnątrz twardówkę; służy do odżywiania wewnętrznych warstw 
siatkówki

• Ciało rzęskowe- część środkowa błony naczyniowej; postać czarnego 

pierścienia

• Tęczówka- najbardziej ku przodowi połóżona część błony naczyniowej; 

błona w kształcie krążka; po  środku zaopatrzona w źrenicę ( otwór o 
zmiennym świetle); jej brzeg źreniczny opiera się na soczewce, a 
zewnętrzny na ciele rzęskowym; dzieli ona przestrzeń zawartą 
pomiędzy rogówką a soczewką na przednią i tylną komorę oka, które 
łączą się ze sobą przez otwór źreniczny; na przedniej powierzchni 
widoczne trabekule i krypty; jej barwa zależy od ilości barwnika w 
przedniej warstwie jej zrębu (w oczach niebieskich brak barwnika, 
prześwieca tylko tylna powierzchnia barwnikowa)-przy całkowitym 
barku barwnika-bielactwo-źrenica czerwona;przez źrenicę wpadaja 
promienie świetlne, a jej szerokość kontrolowana jest przez mięsień 
zwieracz i rozwieracz źrenicy

Błona wewnętrzna-

siatkówka

• Składa się z 2 części: cz.ślepej siatkówki (przednia, mniejsza, 

niewrażliwa na światło)  i cz.wzrokowej (tylna, większa, światłoczuła)

• Część ślepa pokrywa ciało rzęskowe i tylną powierzchnię tęczówki, a 

wzrokowa wyściela więcej niż połowę gałki ocznej

• Na tylnym odcinku siatkówki małe pole-tarcza nerwu wzrokowego, a 

w jej sąsiedztwie plamka żółta; w części środkowej plamki żółtej 
małe zagłębienie-dołek środkowy, najwrażliwsze miejsce siatkówki, 
na które pada osiowy promień światła; w dołku środkowym 
rozsunięte wszystkie warstwy siatkóki-pozostają jedynie czopki 
(najlepsze warunki do odbioru bodźców świetlnych)

• Wzajemny stosunek pręcików i czopków różny w różnych częściach 

siatkówki; im dalej od dołka środkowego, tym wiecej pręcikó;

• Czynność czopków polega na wyraźnym odbiorze wrażeń kształtu i 

barw przedmiotu w jasnym świetle, a czynność pręcików na 
przystosowywaniu oka do słabych oświetleń 

Zawartość gałki ocznej

• Nim promień światła osiągnie światłoczułą warstwę oka-siatkówkę, 

przenika przez ścianę gałki ocznej w obrębie rogówki; wewnątrz gałki 
przechodzi przez 3 położone po sobie narządy: ciecz wodnistą, soczewkę i 
ciało szkliste

• Ciecz wodnista-wypełnia przednią i tylną komorę gałki ocznej; składa się 

z wody 98,1%, białka i chlorku sodowego

• Komora przednia gałki ocznej- z przodu ograniczona tylną powierzchnią 

rogówki i niewielką częścią twardówki, a z tyłu tęczówką

• Komora tylna-przednią granicę stanowi tylna powierzchnia teczówki,a 

tylną ciało szkliste

• Komora tylna łączy się z przednią poprzez źrenicę
• Soczewka- twór przezroczysty, dwuwypukły, silnie łamiący światło; 

położona pomiędzy tęczówką ,a ciałem szklistym; wzrasta w ciągu całego 
życia; ; z wiekiem zmienia się jej kształt –od kulistego do spłaszczonego

• Ciało szkliste- przezroczysta galaretowata masa, stanowiąca aż 4/5 

zawartości gałki ocznej; przylega do siatkówki i jest luźno z nią złączone

Narządy dodatkowe oka

• Powieki- ruchome fałdy twarzy, które przykrywają 

gałkę oczną od przodu, stanowiąc jej ochronę;granicę 
powieki górnej stanowi brew, a dolnej dolny brzeg 
oczodołu; powieki łaczą się ze sobą w katach oka; 
przyśrodkowy zawiera mięsko łzowe

• Spojówka- delikatna błona śluzowa, wyściełająca 

tylna powierzchnię powiek i przednią gałki ocznej; w 
obrębie gałki ocznej pokrywa przedni odcinek 
twardówki; jest przezroczysta, wilgotna i połyskująca

• Narząd łzowy- składa się z gruczołu łzowego oraz 

dróg odprowadzających; gruczoł łzowy zlokalizowany 
w górno-bocznej okolicy oczodołu