1

Teoria zachowań

konsumenta

WYKŁAD 6

2

Użyteczność dóbr i usług



Podstawowym celem działalności konsumenta
jest maksymalne zaspokojenie potrzeb.



Miarą stopnia zaspokojenia potrzeb jest
użyteczność dóbr i usług, czyli subiektywna
przyjemność wynikająca z ich konsumowania.



Użyteczność jest zatem sumą zadowolenia
(satysfakcji), jaką czerpie indywidualny
konsument z konsumowania lub posiadania
danego dobra.



Niemiecki ekonomista H.H. Gossen sformułował
podstawowe zasady teorii użyteczności

3

Użyteczność całkowita
i krańcowa



Użyteczność całkowita jest sumą

satysfakcji (zadowolenia) osiągniętej

dzięki zakupowi n jednostek dobra y

i.



Możemy także analizować dodatkową

użyteczność, będącą efektem konsumpcji

dodatkowej (krańcowej) jednostki dobra y

i.



Użyteczność krańcowa oznacza zmianę

użyteczności całkowitej, spowodowaną

zmianą ilości konsumowanego dobra o

jednostkę.

4

Użyteczność krańcową
można wyrazić
następująco:

UK = dU/dy

i

gdzie:
UK — użyteczność krańcowa,
dU — zmiana użyteczności całkowitej

(pochodna) spowodowana zmianą ilości
konsumowanego dobra,

dy

i

, — zmiana ilości konsumowanego

dobra y

i

.

5

Prawo malejącej
użyteczności krańcowej



Wraz ze wzrostem konsumowanej ilości
dobra, jego krańcowa użyteczność ma
tendencję do zmniejszania się. Z reguły
bowiem konsumpcja pierwszej jednostki
danego dobra dostarcza największej
satysfakcji.



Paradoks wody i diamentów



Użyteczność krańcowa znajduje swoje
odzwierciedlenie w cenie danego dobra.

6



Użyteczność a) całkowita; b) krańcowa

Źródło: P.A. Samuelson, W.D. Nordhaus, Ekonomia, t. 1, Warszawa 1995, s. 618.

7

Możliwości konsumenta



Linia ograniczenia budżetowego
pokazuje najlepsze (największe) koszyki
dóbr, które może nabyć konsument,
rozporządzający określonym dochodem.

To, ile dóbr Y
uzyskamy w zamian
za rezygnację z
jednej jednostki
dobra X, zależy od
kąta nachylenia linii
ograniczenia
budżetowego. Miarą
tego nachylenia jest:
tgα =P

x

/P

y

8

Przesunięcia i zmiany
nachylenia linii ograniczenia
budżetowego



Wzrost dochodu przesuwa linię ograniczenia

budżetowego równolegle w prawo i w górę



Jeśli cena któregoś dobra wzrośnie, linia ograniczenia

budżetowego ponownie zmieni położenie. Dobro

stanie się trudniej dostępne (przy stałym dochodzie

oraz stałej cenie i ilości drugiego dobra konsument

będzie go mógł kupić mniej).



Na przykład, jeśli cena dobra (X) wzrośnie, to linia

ograniczenia budżetowego obróci się wokół punktu

przecięcia z osią pionową i stanie się bardziej

stroma.



Pewne koszyki dóbr znów staną się dla konsumenta

niedostępne

9

Przesunięcie i zmiana
nachylenia linii ograniczenia
budżetowego

10

Równanie linii
ograniczenia
budżetowego

P

x

*X+P

y

*Y=I

lub po przekształceniu:



Współczynnik kierunkowy tej linii prostej,
a, jest równy stosunkowi cen -P

x

/P

y



wyraz wolny, b, jest równy I/P

y

y

y

x

P

I

X

P

P

Y

/

*







11

Nietypowe linie
ograniczenia
budżetowego



Linie ograniczenia

budżetowego mogą

przybierać kształt inny

niż prosta. Powiedzmy,

że aby robić zakupy,

trzeba mieć zarówno

pieniądze, jak i bony.



W takiej sytuacji linia

ograniczenia

budżetowego

konsumenta zwykle

składa się z części

„pieniężnej" i z części

„bonowej".



Rzeczywistą linią ograniczenia budżetowego jest w tej

sytuacji linia łamana ABC

12

Przykład



Paweł dysponuje dochodem w wysokości 20 jednostek

pieniądza. Dobro X kosztuje 2, a dobro Y - 4.



Paweł ma też 20 bonów.



obowiązuje zasada: 2 bony za jednostkę dobra Y i 4 bony za

jednostkę dobra X.



Ile jednostek X i Y może kupić?



Możemy zapisać jego „pieniężne" ograniczenie budżetowe

jako:



2x+4y=20



gdzie x oraz y to ilości dobra X i Y kupowane przez Pawła za

20 jednostek pieniądza po cenach: 2 jednostki za sztukę

dobra X oraz 4 jednostki za sztukę dobra Y.



Paweł ma 20 bonów, warunkiem zaś kupna dobra X jest

oddanie 4 bonów, a dobra Y - 2 bonów, „bonowa" linia

ograniczenia budżetowego jest wyrażona wzorem:



4x+2y=20

13

Preferencje konsumenta



Funkcja użyteczności jest to reguła, która koszykom

dóbr przyporządkowuje tym większe liczby (wskaźniki

użyteczności), im wyżej ocenia je konsument.



Na przykład, funkcję użyteczności można wyrazić

wzorem:

U(x, y)=x+y, gdzie x, y to ilości nabywanych

dóbr.



Jeśli koszyk składałby się z 5 jednostek dobra X i 8

jednostek dobra Y, osiągnąłby użyteczność U(5, 8) = 5+8

= 13.



Natomiast koszykowi składającemu się wyłącznie z 14

jednostek dobra X odpowiada wskaźnik użyteczności

U(14, 0) = 14 + 0= 14.



Konsument wybrałby koszyk drugi (wskaźnik użyteczności

14 jest większy od wskaźnika 13).

14

„Mapa" gustów
konsumenta



„Mapa" gustów konsumenta składa się z krzywych

obojętności.



Na krzywej obojętności leżą punkty odpowiadające

koszykom dóbr o takiej samej użyteczności.



Krzywe te można bez trudu wyprowadzić z funkcji

użyteczności.



Np. funkcja użyteczności to U(x, y) = x+y.



Powiedzmy, że chcemy znaleźć krzywą obojętności, czyli

zbiór koszyków (x, y) o wskaźniku użyteczności równym

U(x, y)=3. Oznacza to, że liczby x i y, opisujące ilości

dobra X i dobra Y w tych koszykach, muszą spełniać

równanie:

U(x,y) = 3=x+y,



Czyli równanie szukanej krzywej obojętności to

y= - x+3.

15

Krzywe obojętności



Krzywe obojętności są

nachylone ujemnie.



Wzrost ilości jednego z

dóbr w jego koszyku

sprawia, że ocena tego

koszyka wzrasta.



Gdy wzrasta ilość jednego

dobra to ilość drugiego

musi się zmniejszyć.



Krzywej obojętności U

3

odpowiada wyższy

wskaźnik użyteczności niż

linii U

2



Krzywe obojętności nie mogą się przecinać

16

Krańcowa stopa
substytucji



Krańcowa stopa
substytucji dobra Y
dobrem X jest to ilość
dobra Y z jakiej musi
zrezygnować konsument,
jeżeli chce zwiększyć o
jednostkę ilość dobra X,
nie zmieniając łącznej
użyteczności.



Krańcowa stopa substytucji ma charakter
malejący, gdy dodatkowe jednostki jednego
dobra można pozyskiwać kosztem coraz
mniejszych ilości drugiego dobra.

17

Przykład



W zależności od upodobań konsumenta, czyli

kształtu jego krzywych obojętności, taka sama

porcja dobra Y (książek) równa ΔY jest tu warta

różne ilości dobra X (piwa), czyli ΔX

1

lub ΔX

2

.

18

Optymalny koszyk dóbr



Optymalny koszyk dóbr odpowiada takiemu
punktowi na linii ograniczenia budżetowego,
w którym jest ona styczna do krzywej
obojętności.

Na rysunku najlepszą
z kombinacji dóbr
dostępnych dla
konsumenta jest
koszyk E. Krzywa b
jest dlań „najwyższą"
osiągalną krzywą
obojętności.

Punkt równowagi konsumenta

19

Konsument a zmiany
dochodu

20



Łącząc punkty równowagi konsumenta odpowiadające

różnym poziomom jego dochodu, otrzymamy ścieżkę

wzrostu dochodu



Z jej kształtu można odczytać, do jakich kategorii

zaliczają się dobra nabywane przez konsumenta.



Gdy oba są dobrami normalnymi, ścieżka wzrostu

dochodu wznosi się skośnie w prawo.



Jeśli jedno z nich jest dobrem niższego rzędu, to coraz

bardziej zbliża się ona do osi układu współrzędnych,

na której zaznaczono ilość dobra normalnego.

21

Punkt równowagi a
zmiany cen



Wzrost ceny dobra X powoduje obrót linii ograniczenia

budżetowego z położenia AB do AC (rys. a). Popyt

konsumenta na drożejące dobro zmniejsza się o ΔX.



Rys b. przykład dóbr Giffena (wzrost ceny powoduje wzrost

zapotrzebowania)

Wzrost ceny a wielkość zakupów

22

Efekt substytucyjny i
efekt dochodowy



Wzrost ceny jednego z dóbr powoduje tzw. efekt

substytucyjny i dochodowy.



Efekt substytucyjny polega na tym, że zmiana

ceny danego dobra zmienia jego relację do cen

pozostałych dóbr, które wówczas relatywnie

tanieją, co wywołuje substytucję dóbr, które

podrożały. Rośnie popyt na dobra substytucyjne,

których cena jest relatywnie niższa



Efekt dochodowy polega na tym, że zmiana

ceny wpływa na zmianę dochodów realnych.

Wzrost ceny powoduje spadek realnych

dochodów, wobec czego konsumenci mogą

kupić mniej tego dobra.

23

Efekt substytucyjny i
efekt dochodowy



pod wpływem wzrostu ceny

dobra X linia ograniczenia

budżetowego zmienia

nachylenie. Jej położenie

zmienia się z a na b.



efekt substytucyjny powoduje

zmniejszenie zapotrzebowania

na dobro, którego cena rośnie.



Wzrost ceny dobra powoduje

zastępowanie go innymi

dobrami i spadek popytu.



Jednocześnie wzrost ten osłabia

siłę nabywczą konsumenta, co

dodatkowo zmniejsza popyt na

dobro X (efekt dochodowy)

24

Przykład

1.

Jeden z 10 „nowych” krajów członkowskich UE otrzymał

pewną kwotę Euro z Funduszu Spójności na rozwój

infrastruktury

2.

Rząd podjął decyzję o wykorzystaniu tych środków na

budowę autostrad i modernizację transportu kolejowego

3.

Wykorzystując narzędzia teorii wyboru konsumenta,

przyjmujemy, że dobro Y to kilometry autostrady, a

dobro X to kilometry nowoczesnych torów kolejowych

4.

Koszty budowy dróg i torów traktujemy jako ich ceny

5.

Wielkością maksymalizowaną jest zdolność przewozowa

sieci transportowej w kraju

6.

Punkty położone na tej samej krzywej obojętności

dostarczają jednakową ilość usług transportowych

25

7.

Celem rządu jest znalezienie się na jak najwyższej krzywej

8.

Położenie linii ograniczenia budżetowego wyznaczone jest ilością

środków z budżetu UE i budżetu krajowego oraz kosztów budowy

1 km autostrady i 1 km torów

9.

Wybrana przez rząd kombinacja ilości km autostrad i torów jest

optymalna, jeżeli wybór dokonany był w warunkach możliwie

pełnej (doskonałej) informacji odnośnie: wpływu rozbudowy sieci

transportowej na wielkość przewozów (kształt krzywych

obojętności), kompletności i jakości rachunku kosztów, spełnienia

wymogów korzystania ze środków europejskich

10.

Koszty budowy powinny uwzględniać również koszty pośrednie w

postaci na przykład zanieczyszczenia środowiska, koszty wykupu

gruntów w przypadku autostrad (przypadek budowy drogi na

lotnisko w Pyrzycach)

11.

Im niższa jakość informacji tym większe ryzyko, że wybór

dokonany przez rząd będzie odbiegał od optimum

26

Punkt równowagi rządu

km

a

u

to

st

ra

d

y

km torów kolejowych