1

EKONOMIA

ROZWOJU

2

Ekonomia rozwoju – Cele

wykładów

Celem wykładów z EKONOMII ROZWOJU jest

przede wszystkim:

•

przedstawienie głównych kierunków i wyników

dyskusji, prowadzonych przez zagranicznych i

polskich ekonomistów, na temat teoretycznych

koncepcji przezwyciężania zacofania i ubóstwa w

krajach słabo rozwiniętych (tj. prezentacja

różnych paradygmatów rozwoju i dorobku

najważniejszych „szkół myślenia”),

•

analiza praktycznych doświadczeń ubogich

krajów Afryki, Azji, Ameryki Łacińskiej, Karaibów

i Pacyfiku w zakresie przyspieszania rozwoju

gospodarczo-społecznego i ograniczania

rozmiarów biedy,

•

omówienie szans i globalnych uwarunkowań

likwidacji ubóstwa w krajach słabo rozwiniętych

(KSR).

3

Ekonomia rozwoju – program

zajęć

I.

EKONOMIA ROZWOJU JAKO ODRĘBNY WYKŁAD

AKADEMICKI I CZĘŚĆ WSPÓŁCZESNEJ

EKONOMII:

Zakres pojęciowy ekonomii rozwoju, teorii

rozwoju i studiów nad rozwojem; przyczyny powstania,

kierunki ewolucji i nowe tendencje w światowej ekonomii

rozwoju; pojęcie, klasyfikacja i zmiany paradygmatów

development economics; analiza porównawcza zasięgu

tematycznego i programów wykładów z ekonomii rozwoju

na uczelniach krajów Zachodu; zmiana podejścia do

ekonomii rozwoju w Polsce.

II.

WZROST, ROZWÓJ, ZACOFANIE I UBÓSTWO

– PRZEJAWY I MIERNIKI:

Systematyzacja głównych

pojęć używanych w ekonomii rozwoju; wyniki debaty w

światowej i polskiej literaturze nad istotą wzrostu i

rozwoju ekonomiczno-społecznego; czynniki, warunki i

bariery rozwoju; pojęcie i symptomy zacofania

(niedorozwoju); dochód narodowy per capita jako

popularny miernik poziomu rozwoju (lub zacofania);

indeks rozwoju społecznego (HDI); istota ubóstwa, sposoby

jego mierzenia i zasięg tego zjawiska we współczesnym

świecie.

4

Ekonomia rozwoju – program

zajęć

III.

JEDNOŚĆ I ZRÓŻNICOWANIE GRUPY KRAJÓW

SŁABO ROZWINIĘTYCH:

Kontrowersje wokół pojęcia

krajów słabo rozwiniętych (KSR) i terminów pokrewnych;

cechy charakterystyczne KSR; analiza kwestii dywersyfikacji i

podobieństwa krajów słabo rozwiniętych pod względem

potencjału ekonomicznego, dynamiki rozwoju, zmian

struktur gospodarczych, długości życia, stopnia

analfabetyzmu, społecznego podziału dochodów ludności, jak

też pozycji w światowym eksporcie (na podstawie dostępnych

danych empirycznych).

IV.

TRADYCYJNE TEORIE ZACOFANIA
GOSPODARCZO-SPOŁECZNEGO KSR:

Koncepcje

błędnych kół ubóstwa
R. Nurksego, B.Knalla i E. Gannage; teoria systemu quasi-

stałej równowagi H. Leibensteina; koncepcja zacofania i

niedorozwoju
M. Todoro; ogólna charakterystyka teorii gospodarki

dualnej; kontrowersyjny charakter tezy o podobieństwie

poziomu rozwoju KSR i Polski.

5

Ekonomia rozwoju – program

zajęć

V.

TEORIE OSZCZĘDNOŚCI I INWESTYCJI W KSR

A ORTODOKSYJNE MODELE WZROSTU:

Założenia i

ocena przydatności modelu Harroda-Domara; neoklasyczna

funkcja produkcji Cobba-Douglasa; koncepcja kluczowej roli

kapitału w procesie wzrostu KSR (według podejścia W. Rostowa i

P. Rosensteina-Rodana); luka akumulacji i luka handlu

zagranicznego; niska zdolność KSR do absorpcji środków

kapitałowych; źródła oszczędności i sposoby ich mobilizacji na

cele inwestycyjne; kierunki reform systemów finansowych;

znaczenie paradygmatu oszczędności i inwestycji.

VI.

OD STRUKTURALNYCH MODELI WZROSTU

I STRATEGII ROZWOJU KSR DO PARADYGMATU

RYNKOWEGO:

Charakterystyka podejścia strukturalnego do

rozwoju KSR i cech strukturalizmu; modele rozwoju gospodarki

dualnej; teorie zrównoważonego i niezrównoważonego wzrostu

KSR; debata nad kryteriami alokacji inwestycji i analiza

projektów rozwojowych; kwestia wyboru technik produkcji;

współzależności handlu zagranicznego i procesu rozwoju

gospodarczego; modele uprzemysłowienia KSR; społeczny podział

dochodów a wzrost ekonomiczny; ewolucja strategii walki z

ubóstwem lansowanej przez Bank Światowy; upowszechnienie

programów stabilizacyjno-dostosowawczych i paradygmatu

rynkowego; główne elementy konsensusu waszyngtońskiego;
w kierunku konsensusu postwaszyngtońskiego.

6

Ekonomia rozwoju – program

zajęć

VII. ANALIZA PARADYGMATU ZALEŻNOŚCI KRAJÓW

PERYFERII OD CENTRUM GOSPODARKI

ŚWIATOWEJ:

Geneza, główni przedstawiciele (A.G. Frank, S.

Amin, T. Dos Santos, A. Emmanuel, I. Wallenstein), najważniejsze

nurty i kierunki dyskusji w ramach Szkoły Zależności;

zasadnicze tezy „dependystów” i krytyczna ocena ich stanowiska;

poglądy zwolenników paradygmatu zależności w kwestii

ekonomicznej roli państwa.

VIII. MIĘDZYNARODOWY ŁAD EKONOMICZN,

NEGOCJACJE PÓŁNOC-POŁUDNIE I MILENIJNE

CELE ROZWOJU:

Pojęcie i typy międzynarodowego ładu

ekonomicznego (MŁE); współistnienie rynkowo-

interwencjonistycznego MŁE z etatystycznym w latach 1945-

1972; nieudane próby narzucenia radykalnego nowego MŁE w

okresie 1973-1975 r.; interwencjonistyczno-rynkowa wersja MŁE

w latach 1975-1985; kierunki negocjacji Północ-Południe w

okresie 1986+2007 w kontekście urynkowienia MŁE; analiza

perspektyw ograniczenia rozmiarów ubóstwa w KSR w

kontekście realizacji Milenijnych Celów Rozwoju.

7

Ekonomia rozwoju – program

zajęć

IX.

WKŁAD POLSKICH EKONOMISTÓW
W BADANIA NAD KSR:

Próba periodyzacji

prowadzonych w Polsce w latach 1955-2008

badań nad problematyką gospodarczo-

społeczną krajów ubogich Afryki, Azji i

Pacyfiku, Ameryki Łacińskiej i Karaibów;

powstanie i upadek Polskiej Szkoły Rozwoju

(lata 60.); od przejściowego osłabienia do

intensyfikacji badań w latach 1968-1990;

załamanie się polskich badań nad KSR w

okresie transformacji; konieczność i szanse

„reaktywacji” badań nad krajami ubogimi (w

kontekście członkostwa Polski w UE i OECD).

8

Literatura

•

J. STIGLITZ, A. Charlton, Fair trade. Szansa dla wszystkich, PWN,

Warszawa 2007.

•

J. SACHS, Koniec z nędzą – Zadanie dla naszego pokolenia, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa 2006

•

Z. KOZAK: Ekonomia zacofania i rozwoju, w serii: „Monografie i

Opracowania”, nr 471, SGH, Warszawa 2001.

•

R. PIASECKI: Ewolucja teorii rozwoju gospodarczego krajów biednych, w:

Ekonomia rozwoju (praca zbiorowa pod red. R. Piaseckiego), PWE,

Warszawa 2007

•

M. SZOSTAK: Ewolucja międzynarodowego ładu ekonomicznego a

meandry negocjacji Północ-Południe, „ZESZYTY NAUKOWE” (Kolegium

Gospodarki Światowej SGH), 2003, nr 14.

•

M. SZOSTAK: Zapomniana Polska Szkoła Rozwoju, „GAZETA SGH”, Nr

04/07 (233), Czerwiec 2007 r.

•

K. CZAPLICKA: Wzrost i rozwój gospodarczy w krajach rozwijających się,

w: Ekonomia rozwoju (pod red. R. Piaseckiego).

9

EKONOMIA

ROZWOJU

JAKO CZĘŚĆ

WSPÓŁCZESNEJ

EKONOMII

10

1. EKONOMIA ROZWOJU

A TEORIA ROZWOJU

• Polska nazwa ekonomii rozwoju jako odrębnego

przedmiotu akademickiego i dyscypliny badawczej

współczesnych nauk ekonomicznych jest odpowiednikiem

dwu angielskojęzycznych terminów: development

economics i economics of development
(z których pierwszy jest popularnie stosowany, natomiast

drugi używany bardzo rzadko).

• Za pełne synonimy wyrażenia ekonomia rozwoju trzeba

uznać takie - używane w przeszłości w polskiej literaturze -

określenia jak:
-- ekonomia polityczna zacofania gospodarczego (T.

Szentes),
-- ekonomia polityczna krajów rozwijających się (S.

Tiulpanow),
-- makroekonomia krajów mniej zaawansowanych (J.

Nowicki).

• Z. Kozak preferuje relatywnie najbardziej chyba trafną

nazwę ekonomia zacofania i rozwoju.

11

Teoria rozwoju integralną

częścią ekonomii rozwoju

• Teoria rozwoju obejmuje swym zasięgiem różne teoretyczne

koncepcje rozwoju ekonomiczno-społecznego (stąd czasami

mowa o teoriach rozwoju).

• Niekiedy teoria rozwoju pojmowana bywa w sensie

uniwersalnym, dotycząc wszystkich krajów świata,

niezależnie od poziomu ich zaawansowania gospodarczego

(z najwyżej rozwiniętymi włącznie).

• Ale zazwyczaj zakres badawczy teorii rozwoju odnoszony

jest jedynie do krajów zacofanych i ubogich. Wówczas jest

to pojęcie węższe od ekonomii rozwoju, ponieważ stanowi

integralną i zasadniczą część tej drugiej.

• Obok aspektów teoretycznych ekonomia zacofania i

rozwoju obejmuje też bowiem swym zasięgiem badania

empiryczne i stosowane. Formułuje zalecenia pod adresem

praktyki życia ekonomiczno-społecznego, tj. zawiera

elementy rekomendowanych strategii rozwoju i pożądanej

polityki gospodarczej.

12

• Jak wskazywał M. Todoro, zakres zainteresowań

ekonomii rozwoju jest szerszy niż tradycyjnej

makroekonomii i mikroekonomii, gdyż zajmuje się

ona nie tylko optymalizacją procesów działalności

produkcyjnej w określonej przestrzeni i w przekroju

czasowym, ale też właściwą dystrybucją wytworzonych

dóbr, usług i dochodów między poszczególne grupy

społeczne (w szczególności celem poprawy warunków

życia warstw ubogich).

• Z powyższych względów – zdaniem Z. Kozak – można

tę dyscyplinę nazwać też „ekonomią i teorią życia

ludzi biednych”.

• Tematem jej badań jest – według Z. Kozak – głównie

„analiza istoty i przyczyn masowego ubóstwa oraz

czynników, kierunków i narzędzi pobudzania

rozwoju”. Zajmuje się ona również „analizą,

doskonaleniem i upowszechnianiem strategii rozwoju,

opracowywanych i stosowanych przez rządy i

organizacje międzynarodowe” w krajach ubogich.

Szeroki zakres badawczy

ekonomii rozwoju

13

Ekonomia rozwoju wg.

japońskiej definicji

• Japońscy ekonomiści Y. Hayami i Y. Godo, we

wstępie do angielskojęzycznej wersji swej książki:

Development Economics: From the Poverty to the

Welth of Nations (Oxford/New York 2005, Third

Edition) wskazują, że podstawowym zadaniem

ekonomii rozwoju jest analiza możliwości

przezwyciężenia ubóstwa przez kraje o niskim

dochodzie (low-income developing countries).

• Podkreślają oni, że ekonomia rozwoju powinna

starać się udzielić odpowiedzi na następujące

pytanie: „Jak w warunkach dzisiejszego świata

gospodarki o niskim dochodzie mogą wejść na

ścieżkę samonapędzającego się rozwoju

ekonomicznego, aby osiągnąć pilny cel ograniczenia

ubóstwa i zrealizować cel długookresowy, jakim jest

dogonienie krajów rozwiniętych pod względem

poziomu bogactwa.”

14

Encyklopedyczna definicja
ekonomii rozwoju

• Odmienną definicję development economics można

znaleźć w popularnej na świecie i ogólnie dostępnej (w
wersji elektronicznej) encyklopedii Wikipedia, gdzie - w
oparciu o podręcznik C. Bella - ekonomia rozwoju została
określona jako „gałęź ekonomii zajmująca się aspektami
gospodarczymi procesu rozwoju w krajach o niskim
dochodzie.”

• Podkreślając dalej, że „koncentruje się ona nie tylko na

metodach wspierania wzrostu, lecz także na sposobach
wykorzystania indywidualnego potencjału szerokich
warstw ludności”, autorzy cytowanego hasła stwierdzają,
że powstające w ramach development economics teorie i
modele (tworzone przy wykorzystaniu metod
matematycznych) powinny być użyteczne dla polityków
gospodarczych w wewnętrznym życiu ekonomicznym i w
stosunkach KSR z zagranicą.

15

2. EKONOMIA ROZWOJU

MODUŁEM STUDIÓW NAD
ROZWOJEM

• W ostatnich kilku dziesięcioleciach w środowisku

uniwersyteckim szeregu krajów Zachodu sporą

popularność zdobył relatywnie nowy interdyscyplinarny

(wielodyscyplinarny lub transdyscyplinarny) kierunek

działalności naukowo-badawczej i kształcenia w zakresie

nauk społecznych, zajmujący się problematyką rozwoju

ubogich krajów Afryki, Azji, Ameryki Łacińskiej, Karaibów

i Pacyfiku. Nosi on nazwę development studies (les

études du développement), tj. studia nad rozwojem.

• Obok ekonomii rozwoju (lub teorii rozwoju) development

studies obejmują też swym zasięgiem takie dyscypliny

nauk społecznych jak: socjologia i antropologia rozwoju,

historia gospodarcza świata, geografia, ekologia,

demografia i migracje, strategie industrializacji,

problemy rozwoju rolnictwa i kwestie wyżywienia,

zarządzanie projektami rozwojowymi, systemy polityczne

i międzynarodowe stosunki KSR, administracja publiczna,

pedagogika, polityka oświatowa, etnografia, etyka itp.

16

Doświadczenia Europejskiego

Stowarzyszenia Instytutów ds.
Rozwoju (EADI)

• Od połowy lat 70-tych aktywnie działa Europejskie

Stowarzyszenie Instytutów ds. Rozwoju (EADI – European

Association of Development Research and Training Institutes).

• Grupuje ono prawie wszystkie liczące się instytuty z naszego

kontynentu oraz kilkuset indywidualnych naukowców, którzy

prowadzą działalność naukowo-badawczą i dydaktyczną w

zakresie development studies.

• Jest to ważne forum współpracy i wymiany doświadczeń w tej

dziedzinie dzięki regularnie organizowanym konferencjom

generalnym, działalności kilku grup roboczych, wydawaniu

własnej serii książek oraz czasopisma naukowego „European

Journal of Development Research”, a także dzięki

zaawansowaniu prac nad jednolitym systemem akredytacji oraz

oceny dorobku naukowego w zakresie development studies itp.

• Spośród ośrodków uniwersyteckich krajów Europy Środkowo-

Wschodniej niemal od początku istnienia EADI w jej

działalności czynnie uczestniczą jedynie przedstawiciele

instytutów Polski i Węgier.

17

TEORIA ROZWOJU< EKONOMIA
ROZWOJU< STUDIA NAD
ROZWOJEM

Źródło

: Opracowanie własne

18

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ EKONOMII
ROZWOJU, STUDIÓW NAD ROZWOJEM,
EKONOMII
I STUDIÓW EMPIRYCZNYCH

Uwaga: Studia empiryczne (lub terenowe) to w teminologii angielskiej: Areas Studies.
Źródło:

M. Tribe, A. Sumner: The Nature of Development Studies: An Exploration from the

Standpoint of the British-Irish Development Studies Association, London 2004.

19

3. GENEZA I ZARYS
EWOLUCJI
EKONOMII ROZWOJU

• Ekonomia rozwoju powstała w ośrodkach uniwersyteckich

krajów Zachodu w II połowie lat 40-tych. Awansowała do rangi

odrębnej dziedziny badawczej nauk ekonomicznych i przedmiotu

wykładów w latach 50-tych. Natomiast upowszechniła się szerzej

w latach 60-tych i 70-tych XX wieku.

• Przyczyny wyodrębnienia się ekonomii rozwoju:

a) dostrzeżenie rosnących dysproporcji rozwojowych i głębokich

różnic ekonomiczno-społecznych między KWR i KSR,

b) konieczność wyeliminowania groźby światowej „eksplozji

demograficznej”, braku żywności (kryzysu żywnościowego)

i wyczerpania się zasobów naturalnych,
c) powojenne sukcesy w odbudowie ze zniszczeń krajów Europy

Zachodniej (dzięki Planowi Marshalla) inspiracją do podjęcia
międzynarodowych działań na rzecz przyśpieszenia rozwoju

KSR,

20

d) polityczne przesłanki zainteresowania USA i pozostałych KWR

oficjalną pomocą gospodarczą dla KSR celem pobudzenia

wzrostu i ograniczenia ubóstwa w obliczu: pojawienia się

grupy krajów socjalistycznych, wybuchu zimniej wojny i

konfliktu ideologicznego Wschód-Zachód (tj. między systemem

kapitalistycznym i socjalistycznym), dekolonizacji i lawinowo

rosnącej liczby formalnie niepodległych KSR, stopniowego

umacniania się pozycji politycznej ruchu państw

niezaangażowanych na forum międzynarodowym oraz walki

wielkich mocarstw o strefy wpływów itp.,
e) nieadekwatność ortodoksyjnych modeli wzrostu i teorii
ekonomicznych do skomplikowanej rzeczywistości

gospodarczej

i społeczno-politycznej KSR,

f) nasilanie się frustracji społecznej w KSR wskutek

niepowodzeń

w zakresie praktycznego pokonywania zacofania i

poszukiwanie

nowych, skuteczniejszych strategii rozwojowych.

21

Początkowe etapy ekonomii
rozwoju

• Za pierwszą książkę poświęconą ekonomii rozwoju uważa się

opublikowaną w 1947 r. pracę K. Mandelbauma: „Uprzemysłowienie
terenów zacofanych” („The Industrialization of Backward Areas”).

• Od lat 50-tych do połowy lat 70-tych w ekonomii rozwoju dominowały

- jak podkreślają Z. Kozak i R. Piasecki – następujące kierunki
badawcze:

a) nawiązujące do dorobku ekonomii neoklasycznej modele wzrostu
kumulatywnego i ortodoksyjne teorie rozwoju (akcentujące

kluczową

rolę niedoboru kapitału, wykorzystania nadwyżek siły roboczej,

wyboru technik produkcji i metod industrializacji),

b) opisowe teorie modernizacji (o rodowodzie socjologicznym),
c) powiązane z keynesizmem strukturalne teorie rozwoju,
d) radykalne i marksistowskie teorie rozwoju gospodarczo-

społecznego,

• Od połowy lat 70-tych zaczęła się faza kryzysu i przewartościowań,

kiedy to D. Seers - jeden z pionierów ekonomii rozwoju – ogłosił jej
upadek („śmierć”) jako samodzielnej i twórczej dziedziny badań.

22

Główne tendencje w
ekonomii rozwoju
w piętnastoleciu 1981-
1995

• Wbrew deklaracji S. Seersa, ekonomia rozwoju jednak nie

upadła, lecz -jak trafnie zauważyła Z. Kozak - pojawienie się w

połowie lat 70-tych koncepcji potrzeb podstawowych

spowodowało z czasem swoisty „przewrót myślowy” w omawianej

dziedzinie, stając się punktem zwrotnym w jej dotychczasowej

historii. Odtąd za cel główny rozwoju KSR zaczęto uznawać

bowiem likwidację ubóstwa.

• W latach 80-tych nastąpiło zasadnicze przewartościowanie

podejścia przedstawicieli ekonomii rozwoju do funkcji państwa i

rynku w procesach rozwojowych w KSR. Należy w tym kontekście

zgodzić się z następującą opinią R. Piaseckiego: „Ekonomia

rozwoju zaczęła opowiadać się za wolnym rynkiem w gospodarce,

a także za ograniczeniem roli państwa w życiu gospodarczym”.

• Znalazło to zwłaszcza odzwierciedlenie w upowszechnieniu

poglądów liberalnych i reform prorynkowych (liberalizacji,

prywatyzacji i deregulacji) oraz programów dostosowań

strukturalnych, realizowanych przez KSR w ramach ich

współpracy z MFW i Bankiem Światowym, zgodnie z tzw.

konsensusem waszyngtońskim.

23

Nowe zjawiska w ekonomii

rozwoju w ostatnich latach

• Z kolei o potrzebie nowego spojrzenia na ekonomię

rozwoju od połowy lat 90-tych przesądziły następujące

zjawiska:
-- niebywałe przyśpieszenie procesów globalizacji,

regionalizacji i informatyzacji życia gospodarczego na

świecie oraz ekspansji inwestycyjnej korporacji

transnarodowych (w skali globalnej i w KSR),
-- seria kryzysów finansowych w nowo uprzemysłowionych

krajach azjatyckich i w niektórych krajach Ameryki

Łacińskiej; kryzys zadłużenia zagranicznego w innych

KSR,
-- wzrost popularności ekonomii instytucjonalnej

(poglądów o kluczowej roli instytucji w rozwoju

gospodarczym).

• W efekcie przedstawionej wyższej ewolucji ekonomii

rozwoju nastąpiło porzucenie poprzednio obowiązujących

paradygmatów na rzecz nowych paradygmatów.

24

4. PARADYGMATY EKONOMII
ROZWOJU

• Według T.S. Kuhna, paradygmat naukowy może

być pojmowany różnorodnie:
a) jako „powszechnie uznane osiągnięcie
naukowe”,
b) jako „zespół charakterystycznych przekonań
i uprzedzeń”,
c) jako „wszystkie zinternalizowane
przekonania grupy naukowej”,
d) jako „zespół koncepcji, teorii, technik i
wartości, które określają ramy realizowanych
badań.”

25

Obecny nowy paradygmat

ekonomii rozwoju według R.
Piaseckiego

• Zdaniem R. Piaseckiego (który odwołuje się też do

poglądów

innych ekonomistów) w efekcie najświeższych

przewartościowań

stanowisk przedstawicieli głównego nurtu (main stream)
ekonomii rozwoju powstał dominujący w skali światowej
w chwili obecnej nowy paradygmat, na który składa się
poniższy zespół twierdzeń:

• otoczenie makroekonomiczne w każdym KSR powinno

być sprzyjające dla działalności gospodarczej i dla

inwestycji przedsiębiorstw,

• strategie rozwoju muszą być dostosowane do specyfiki

poszczególnych KSR (country-specific development

strategies),

26

• gospodarka narodowa powinna reagować (być wrażliwa)

na bodźce płynące z rynku (krajowego i globalnego),

• kapitał ludzki winien być traktowany komplementarnie

wobec kapitału fizycznego i finansowego,

• podstawową rolę w procesie rozwoju odgrywają właściwie

funkcjonujące instytucje i szybki przepływ informacji,

• państwo powinno być „przyjazne rynkowi” („market-

friendly”) i usuwać zniekształcenia rynkowe.

W lepszym zrozumieniu dotychczasowej ewolucji

podstawowych paradygmatów ekonomii rozwoju

pomocny powinien być zamieszczony na następnej

stronie schemat, na którym przedstawiono główne

kierunki i „szkoły myślenia”, jakie można wyróżnić we

współczesnej ekonomii światowej, ze szczególnym

uwzględnieniem zróżnicowania podejścia ich

zwolenników do ekonomicznej roli państwa.

27

Główne kierunki współczesnej ekonomii a
ekonomia rozwoju