Stylistyka i 
kultura języka

Ćwiczenia, cz. 2

Anna Martens

Środki stylistyczne

- to takie środki językowe, których 
użycie ma na celu wywołanie emocji 
u odbiorcy, przywołanie różnych 
skojarzeń, pobudzenie do myślenia, 
uatrakcyjnienie tekstu, wypowiedzi.

Podział środków 
stylistycznych:

1.

Fonetyczne.

2.

Morfologiczne.

3.

Składniowe.

4.

Leksykalne.

5.

Figury stylistyczne / tropy poetyckie.

1. Środki fonetyczne.



INSTRUMENTACJA GŁOSKOWA / EUFONIA

Taki celowy układ wyrazów w tekście, by po głośnym odczytaniu 
tworzyły one dźwięczną, przyjemną dla ucha całość.
Zabieg najczęściej stosowany w tekstach piosenek.

UWAGA! – zbyt duże nagromadzenie trudnych wyrazów odstrasza 
odbiorcę, np.:

Kanał Wieprz-Krzna! Kanał Wieprz-Krzna!
Krzna do Wieprza, Wieprz do Krzny gna.

(fragment piosenki kabaretowej)

1. Środki fonetyczne.



ONOMATOPEJA

Środek fonetyczny służący naśladowaniu różnych głosów i odgłosów. 

Imitowanie zjawisk akustycznych za pomocą dźwięków mowy.

W literaturze:

„O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny,
I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny (…).”

 Leopold Staf

W języku potocznym:

Kukuryku, czas wstawać!
Trzymaj się mocno, bo zrobisz bęc!
Wiatr żaglami łopocze, a mi gwiżdże w uszach.

2. Środki morfologiczne.



ARCHAIZMY

Służą odpowiedniemu zabarwieniu tekstu, nadaniu mu form 
właściwych minionej epoce, stylowi.



NEOLOGIZMY

Wyrazy, wyrażenia tworzone na potrzeby danego tekstu, własnego 
stylu pisarza itp. Rzadko przyjmują się w języku na stałe.
np.: 

"Tam ukochał przestwornie mgłę - nierozeznawkę" 

(Bolesław Leśmian, "Śnigrobek")

2. Środki morfologiczne.



WULGARYZMY

Niosą ze sobą najczęściej negatywny ładunek emocjonalny. 
Wyrażają pogardę, chęć poniżenia rozmówcy/odbiorcy, oraz 
skrajną trywializację i brutalizację tego, co się nazywa.



ZGRUBIENIA / ZDROBNIENIA

Zgrubienia pozwalają nadać wyrazowi znaczenie pejoratywne:

babsztyl, robol, łapsko

Zdrobnienia łagodzą wypowiedź, ale też kojarzą się infantylnie, z 
językiem bajek:

kotek, koteczek, zupka, łóżeczko, bajeczka

3. Środki składniowe.



POWTÓRZENIE

Polega na wielokrotnym użyciu tego samego wyrazu celem uzyskania 
rytmizacji, podkreślenia znaczenia, zwiększenia ekspresji. Skuteczne w 
poezji, trudne do zastosowania w dziennikarstwie.

ANAFORA – powtórzenie tego samego wyrazu na początku kilku 
wersów.
EPIFORA – powtórzenie tego samego wyrazy na końcu kilku wersów.



WYKRZYKNIENIE

Wyraz, zdanie często urwane, wtrącone, oddające emocjonalne 
zaangażowanie mówiącego: 

O rany!

3. Środki składniowe.



APOSTROFA

Bezpośredni zwrot (w wołaczu) do osoby, obiektu, którego celem 
jest nadanie podniosłego tonu całej wypowiedzi:

Panie Marszałku! Wysoka Izbo!

Szczególnym przypadkiem apostrofy jest INWOKACJA, w której 
autor zwraca się do Boga, bóstwa, muzy:

Panno święta, co jasnej bronisz Częstochowy (…)
Litwo, Ojczyzno moja (…)

4. Środki leksykalne.



POETYZMY

Wyrazy, które mają nacechowanie podniosłe, których zakres jest 
ograniczony do języka artystycznego:

ruń – trawa; błonie – łąka; purpura – czerwień



SYNONIMY / ANTONIMY

Synonimy to wyrazy o tym samym znaczeniu: 

obraz – malowidło

Antonimy to wyrazy o przeciwnych znaczeniach: 

dobry - zły

4. Środki leksykalne.



WYRAZY BLISKOZNACZNE

Często wyraz podawany w słowniku jako synonim drugiego wyrazu 
nie jest dokładnym odpowiednikiem, nie oddaje tego samego 
sensu. Wtedy mówimy o wyrazach bliskoznacznych, czyli takich, 
które znaczą prawie to samo.

uczeń – żak, student, licealista, uczniak, praktykant

banał – frazes, slogan, gadanina; łatwizna

5. Figury stylistyczne / tropy 
poetyckie.



EPITET

Wyrazy, które określają lub uwydatniają jakąś określoną cechę 
opisywanego przedmiotu.

szeleszczące liście

 (to też onomatopeja), 

ziemia niczyja, ciemna 

noc, itd.



PORÓWNANIE

Zestawienie ze sobą przedmiotów, zjawisk mających jakąś wspólną 
cechę.

uparty jak osioł, biały jak śnieg, żyć jak pies z kotem, itd.

5. Figury stylistyczne / tropy 
poetyckie.



METAFORA / PRZENOŚNIA

Zestawienie wyrazów między którymi zachodzi jakieś podobieństwo.

jesień życia

PRZENOŚNE ZNACZENIE – jeden wyraz oznacza wiele rzeczy

noga (kończyna) – noga (stołowa)
skrzydło (ptaka) – skrzydło (samolotu)

PRZENOŚNE UŻYCIE – wiele określeń przechodzi z języka poetyckiego 

do potocznego i ich metaforyczny charakter nie jest już odczuwalny

złota jesień; rodzinne gniazdo; grad kul

5. Figury stylistyczne / tropy 
poetyckie.



ANIMIZACJA - ożywienie

Rodzaj metafory nadający przedmiotom martwym lub pojęciom 

abstrakcyjnym cechy istot żywych.

ryk fal; wycie wiatru, itd.

PERSONIFIKACJA / ANTROPOMORFIZACJA – metafora przypisująca 

przedmiotom zachowania i uczucia właściwe ludziom.

krzykliwy ubiór, senny sad, itd.



HIPERBOLA / PRZESADNIA

Ukazanie przedmiotu, zjawisk w sposób wyolbrzymiony, przesadzony.

pękać ze śmiechu, umierać ze zmęczenia

 

5. Figury stylistyczne / tropy 
poetyckie.



METONIMIA / ZAMIENNIA

Przeniesienie nazwy jednego przedmiotu na inny.

grać Szopena

 zamiast 

grać utwory Szopena

w jedwabiu

 zamiast 

w ubraniu z jedwabiu



PERYFRAZA / OMÓWIENIE

Zamiast nazwy przedmiotu, osoby używa się konstrukcji opisowej. 

Często jest stosowana w stylu dziennikarskim.

Adam Mickiewicz – autor „Pana Tadeusza”
tęcza – siedmiobarwna wstęga na niebie
sól – lśniące bryły Wieliczki

5. Figury stylistyczne / tropy 
poetyckie.



OKSYMORON

Metaforyczne zestawienie wyrazów o znaczeniach 

przeciwstawnych, które się wzajemnie wykluczają.

blask ciemnieje
gorzka radość
wymowne milczenie



SYMBOL

Znak, słowo, obraz, które zawiera w sobie wiele znaczeń i może 

odnosić się do wielu zjawisk.

symbol lwa

 – oznacz nie tylko zwierzę, ale może również 

symbolizować władzę, siłę, niezłomność