BOJOWE ŚRODKI TRUJĄCE
Andrzej Kunt
Wykład XXV
BOJOWE ŚRODKI TRUJĄCE
Andrzej Kunt
Wykład XXV
BOJOWE ŚRODKI TRUJĄCE
Broń chemiczna
Broń chemiczna jest jednym z rodzajów broni masowego rażenia. Jej
działanie charakteryzuje się dużą przestrzennością (efekty rażenia
jednocześnie na dużym obszarze), wybiórczością (porażenie tylko
organizmów żywych) i skrytością (nie jest wykrywana przez ludzkie
zmysły).
Okres pierwszej wojny światowej charakteryzował się
niespotykanym dotychczas użyciem substancji toksycznych, a
historycy wojskowości datę 27 kwietnia 1915 r. uważają za początek
nowego pojęcia w słownictwie wojskowym: „wojny chemicznej".
Lista środków trujących użytych w działaniach wojennych jest
bardzo długa. Niektóre z nich to: chlor, iperyt, fosgen, tiofosgen,
chloroacetofenon, cyjanowodór, chlorocyjan, chloropikryna i wiele
innych. Łącznie użyto około 110 000 ton, a prawie jeszcze drugie
tyle było wyprodukowane i czekało w magazynach.
Straty ludzkie w czasie pierwszej wojny światowej,
spowodowane użyciem bojowych środków trujących, wynosiły
około 1 050 000 osób zatrutych, w tym ponad 80 000 osób
zatrutych śmiertelnie. Tragizm tej wojny spowodował, że 17
czerwca 1925 r. podpisano Protokół Genewski, zabraniający
stosowania bojowych środków trujących i bakteriologicznych.
Ta ostatnia grupa została włączona do Protokołu Genewskiego
głównie za sprawą polskiej delegacji, której przewodniczył
gen. Kazimierz Sosnkowski.
Podstawowym elementem broni chemicznej, decydującym o
jej właściwościach i warunkującym zaliczenie do broni
masowego rażenia, są bojowe środki trujące (BST). Są to
silnie trujące substancje chemiczne, które w warunkach
polowych mogą wywoływać u ludzi efekty toksyczne,
śmiertelne lub obezwładniające.
1. Środki o działaniu śmiertelnym
Bojowe środki o działaniu śmiertelnym są to trucizny
przeznaczone do szybkiego zabijania ludzi. Do grupy tej
zaliczyć należy:
a) paralityczno-drgawkowe środki trujące (fosforoorganiczne
BST, nerwogazy) - tabun (GA), sarin (GB), soman (GD), V-gazy
(Vx),
b) parzące środki trujące (nekrozujące) - iperyt siarkowy
(HD), luizyt (L).
2. Środki obezwładniające
Bojowe środki o działaniu obezwładniającym przeznaczone są
do czasowego wyłączenia żołnierza z walki. Do grupy tej
zalicza się np.: LSD-25, BZ i BJ.
3. Środki nękające (obezwładniające przejściowo)
Środki obezwładniające tej grupy stosowane są również przez
policję. Działanie ich jest wprawdzie natychmiastowe, lecz
stosunkowo szybko mija po wyjściu z zatrutej atmosfery.
Należą tu środki łzawiące i drażniące: bromobenzylu cyjanek
(CA), chloroacetofenon (CN), chlorobenzylidenomalononitryl
(CS), dibenzo(b,f) - 1:4-oksazepina (CR).
Wyróżnia się następujące stopnie porażenia:
• śmiertelne - śmierć następuje w wyniku oddziaływania
środków trujących w czasie od kilku sekund do kilku dni,
• ciężkie - porażeni wymagają długotrwałego leczenia
szpitalnego (ponad miesiąc),
• średnie - porażeni wymagają leczenia szpitalnego w czasie
do miesiąca,
• lekkie - porażeni wymagają leczenia szpitalnego do tygodnia
lub leczenia ambulatoryjnego,
• progowe - porażeni odczuwają jedynie początkowe objawy
porażenia.
Rażące działanie środka trującego w powietrzu jest tym
większe, im większe jest jego stężenie i dłuższa ekspozycja
(czas działania).
Paralityczno-drgawkowe środki trujące
Klasyczne paralityczno-drgawkowe B ST należą do grupy
związków fosforoorganicznych. W stanie czystym są to bezbarwne
lub lekko żółte oleiste ciecze, niektóre w postaci krystalicznej, o
niskich temperaturach topnienia i wysokich temperaturach
wrzenia. Umożliwia to ich stosowanie w każdych warunkach
klimatycznych.
Mechanizm toksycznego działania
Związki fosforoorganiczne hamują aktywność różnych enzymów,
m.in. lipaz, proteaz i esteraz, głównie cholinoesteraz, które są
odpowiedzialne za hydrolityczny rozkład estrów choliny.
Acetylocholinoesteraza (AChE), występująca w istocie szarej
o.u.n., zwojach współczulnych, płytkach motorycznych mięśni
szkieletowych i błonach krwinek czerwonych, stanowi
podstawowy cel w mechanizmie toksycznego oddziaływania
związków fosforoorganicznych na organizm człowieka.
Objawy w zatruciu ostrym
Przy narażeniu inhalacyjnym pierwsze objawy, głównie ze strony
układu oddechowego i narządu wzroku, mogą pojawiać się już po
kilkudziesięciu sekundach od wniknięcia trucizny do organizmu.
Lekkie zatrucie manifestuje się brakiem łaknienia, bólami i
zawrotami głowy, osłabieniem, niepokojem, drżeniem języka i
powiek, zwężeniem źrenic i pogorszeniem ostrości widzenia. W
ciężkiej postaci zatrucia występuje często biegunka, nietrzymanie
kału i moczu, silne zaburzenia oddychania, obrzęk płuc, sinica,
blok serca, szpilkowate, niereagujące na światło źrenice,
zaburzenia psychiczne, drgawki napadowe przechodzące w
uogólnione i śpiączka. Przyczyną śmierci jest zwykle ostra
niewydolność oddechowa w wyniku porażenia mięśni
oddechowych, ośrodka oddechowego lub zwężenia światła
oskrzeli wskutek skurczu mięśni gładkich i wydzielania
nadmiernej ilości śluzu lub stan padaczkowy.
Objawy w zatruciu przewlekłym
Przewlekłe zatrucie w znaczeniu kumulacji skutku biologicznego
wynikającego z powtarzalnego narażenia na małe dawki może
obejmować nieswoiste zaburzenia neurologiczne i psychiatryczne,
m.in. zaburzenia koncentracji, pamięci wzrokowej i funkcji
ruchowych, bezsenność, koszmarne sny, labilność emocjonalną, stany
depresyjne oraz rzadko w pełni wyrażony zespół psychoorganiczny.
Parzące środki trujące
Zasadnicze działanie toksyczne polega na bezpośrednim
oddziaływaniu z komórkami żywego organizmu, wywołującym ich
stany zapalne. Nazwa „parzące środki trujące" pochodzi od objawów
ich działania, które w większości przypadków przypomina oparzenia
termiczne. Oprócz zasadniczego działania skórnoparzącego wykazują
one również silne działanie ogólnotrujące. Substancje te
charakteryzują się wybitną zdolnością resorpcyjną. Łatwo przenikają
przez skórę. Niezależnie od dróg wprowadzenia do organizmu ich
charakter trującego działania nie zmienia się.
Drogi wchłaniania i metabolizm
Iperyt siarkowy wchłania się drogą inhalacyjną, przez skórę
oraz przez przewód pokarmowy (np. wskutek spożycia skażonej
żywności lub wody). W środowisku wodnym (w płynach
ustrojowych) ulega przemianom w bardzo aktywne cykliczne
formy sulfoniowe, które łączą się z grupami sulfhydrylowymi,
aminowymi i karboksylowymi białek. Przenikają również do
jąder komórkowych, powodując uszkodzenie DNA. W skórze
powodują uszkodzenie komórek łączących naskórek ze skórą
właściwą (desmosomy), co powoduje powstanie pęcherzy
wypełnionych płynem surowiczym.
Objawy zatrucia
Występują po okresie utajenia zależnym od wielkości i drogi
ekspozycji.
W wyniku działania iperytu na drogi oddechowe pojawia się
duszność, kaszel, bóle w klatce piersiowej, krwioplucie. Oddech
jest przyspieszony i szybko staje się nie wydolny. Pojawia się lęk i
pobudzenie psychoruchowe oraz nudności i wymioty. W krótkim
czasie może rozwinąć się obrzęk płuc i ostra niewydolność
oddechowo-krążeniowa.
W przypadku skażenia skóry okres utajenia może trwać 2-24 h.
Szybkość wystąpienia i narastania zmian zależy od stężenia gazu,
wilgotności i temperatury powietrza oraz od wieku ofiary (szybciej
występują u dzieci). Początkowo pojawia się pieczenie, świąd,
zaczerwienienie, a następnie pęcherze wypełnione żółtawą treścią.
Po ewakuacji samoistnej lub interwencyjnej w miejscu pęcherza
występuje trudno gojące się owrzodzenie i martwica tkanek.
Leczenie jest głównie działaniem objawowym, proces
zdrowienia trwa wiele miesięcy i zwykle pozostają odległe
skutki pod postacią przewlekłej niewydolności oddechowej,
nieregularnych blizn i przykurczów ograniczających
ruchomość stawów, nowotworów układu oddechowego i skóry,
możliwości powstania białaczek, przewlekłych zaburzeń
dotyczących gałki ocznej.
Charakterystyka najważniejszych środków obezwładniających
Klasyfikacja chemiczna lub farmakologiczna środków
obezwładniających, rozpatrywanych jako potencjalne środki walki
chemicznej, nie jest obecnie ustalona. Wynika to zarówno ze zbyt
skąpych informacji o środkach kwalifikowanych do celów
wojskowych, jak i mnogości znanych związków, które mogłyby być
brane pod uwagę.
Niektóre jednak środki psychomimetyczne, nazywane środkami
psychotoksycznymi lub psychogazami, znajdują się w arsenale broni
chemicznej. Przez zakłócenie czynności o.u.n. i wywoływanie
zaburzeń psychicznych związki te uniemożliwiają wykonanie
czynności wymagających dużej sprawności umysłowej, jak np.
dowodzenie, prowadzenie pojazdów mechanicznych, prowadzenie
działań bojowych. Związki psychomimetyczne pochodzenia
roślinnego i zwierzęcego znane były od dawna. Wykorzystywano je
do różnych obrzędów religijnych oraz do wywoływania stanów
oszołomienia i halucynacji.
Zaburzenia psychiczne, występujące pod wpływem LSD-25,
polegają na zmianach nastroju, zaburzeniach spostrzegawczości,
zdolności myślenia i zaburzeniach osobowości (depersonalizacja).
Nastrój jest przeważnie euforyczny, mogą jednak występować
naprzemienne okresy euforii i depresji. Występują omamy
wzrokowe i słuchowe. Rozwijają się zaburzenia poczucia symetrii
ciała. Występuje dezorientacja w czasie, osłabienie krytycyzmu,
znaczny niepokój, lęk. Po ustąpieniu halucynacji pojawia się
wzmożona senność. Objawom zaburzeń w sferze psychicznej
towarzyszy równocześnie niezborność ruchów, dyzartria, drżenie
mięśniowe, ruchy atetotyczne kończyn. Ponadto obserwuje się
gęsią skórkę (wskutek skurczu mięśni poruszających włosy),
ślinotok, nudności i wymioty, wzrost temperatury ciała,
przyspieszenie oddechu, przyspieszenie czynności serca i wzrost
ciśnienia tętniczego krwi, drgawki, a nawet może wystąpić stan
padaczkowy.
LSD-25
Drażniące środki trujące znane są chemikom od dawna, niektóre z nich
stosowane były bowiem z powodzeniem już w starożytności. W ostatnich
dziesięcioleciach dokonano syntezy nowoczesnych środków z tej grupy.
Szczególnie silne jest ich oddziaływanie na oczy i noszą wspólną nazwę
lakrymatorów (środki łzawiące). Ich działanie jest natychmiastowe,
cześć z nich działa na błonę śluzową górnych dróg oddechowych.
Objawy te występują po krótkim okresie utajenia (1-2 min). Zasadnicze
działanie trujące polega na silnym porażeniu zakończeń nerwów
czuciowych oczu oraz błon śluzowych górnych dróg oddechowych (nos,
gardło, oskrzela). Bezpośrednio po zetknięciu ze spojówką oczu
wywołują silny ból, obfite łzawienie, pieczenie, którym towarzyszy
skurcz i obrzęk powiek. Większe stężenia mogą powodować oparzenia
rogówki pozostawiające blizny. W miejscu działania na skórę powstaje
zaczerwienienie. Inhalacja powoduje silny kaszel. Może wystąpić skurcz
głośni oraz odczyn spastyczny oskrzeli, szczególnie u osób z chorobami
powodującymi nadwrażliwość oskrzeli (astma, przewlekły nieżyt
oskrzeli). W wyniku ekspozycji na duże stężenia może po kilkunastu
godzinach wystąpić obrzęk płuc.
Charakterystyka najważniejszych środków nękających
Dziękuję za uwagę