Układ neurohormonalny a fizjologiczna 

reakcja na stres. Sposoby radzenia sobie 

ze stresem

Zadania:

1. Przypomnienie 

informacji 

o 

układzie 

hormonalnym.

2. Poznanie  pojęć:  stres,  stresor  i  mechanizmu 

reakcji stresowej.

3. Uświadomienie  zmian    zachodzących  w 

organizmie  pod  wpływem  stresu  –fazy  reakcji 
stresowej  i  wpływ  stresu  na  zdrowie  i  zdolność 
do uczenia się.

4. Przybliżenie  przyczyn  i  skutków  stresu  u 

nauczycieli i uczniów

5. Zachęcenie  do  poznania  i  wdrażania  różnych 

sposobów radzenia sobie ze stresem.

Pomoce:  prezentacja  multimedialna,  arkusz  –kręgi 

stresu/objawy,  przyczyny,  arkusz  radzenie  sobie 
ze stresem, folie uzupełniające.

Oczekiwane  efekty  -  uczestnik  będzie:  znał 

podstawowe 

pojęcia 

dotyczące 

stresu 

i 

mechanizm  reakcji  stresowej,  rozumiał  zmiany 
zachodzące w organizmie pod wpływem eustresu 
i dystresu, uświadamiał sobie znaczenie radzenia 
sobie ze stresem

Czas: 60 min

Przebieg zajęć:

1. Prezentacja zadań (slajd 1)

2. Prezentacja  zadań  przygotowanych  przez 

studentów 

i 

uzupełnienie 

przez 

prowadzącego (slajdy 4 – 9)

1. Burza  mózgów:  Co  to  jest  stres  i  jak 

dochodzi  do  reakcji  stresowej  w  naszym 

organizmie?  (  dyskusja  i  uzupełnienie 

prowadzącego (slajdy 10 –16).

2. Kręgi  stresu:  Przyczyny  i  objawy  stresu. 

Prowadzący  dzieli  uczestników  na  dwie 

grupy:  gr.  1.  przyczyny,  gr.  2  -  objawy    - 

według  wyświetlonego  (zał.  1  –folia  -  kręgi 

stresu); prezentacja  pracy  grup  i po każdej 

uzupełnienie  prowadzącego  (zał.    1a,1b,1c 

folie)

3. Praca w 2 grupach:Przyczyny i skutki stresu 

u  nauczycieli  i  uczniów.  Praca  dalej  w  tych 

grupach,  prezentacja  pracy  obu  grup  i 

uzupełnienie  prowadzącego  (zał.  2,  2a,  2b  – 

folie)

4.  Test:  arkusz  „  Radzenie  sobie  ze  stresem”  – 

otrzymuje  każdy  i  wypełnia(zał.3-więcej 

punktów 

to 

lepiej), 

uzupełnienie 

prowadzącego  (slajdy  17  –  22  oraz  folie  zał. 

3a, 3b)

5.  Ewaluacja:  informacja  zwrotna  ustna  i 

przypomnienie  o  zadaniach  na  następne 
zajęcia

Gruczoły dokrewne:

Podwzgórze

Szyszynka

Grasica

Trzustka

Przysadka mózgowa

Tarczyca

Przytarczyce

Nadnercza

Jajniki / Jądra

Podwzgórze/wzgórze działa na: przysadkę 

mózgową - ma trzy płaty:

1.  pośredni  –  ulega  zanikowi  w  wieku 

dorosłym  –  odpowiada  za  barwnik  skóry 

(piegi i pieprzyki),

2. tylny – produkuje 4 hormony:
- wazopresynę 

– 

tzw. 

antydiuretyczny, 

pobudza  zwrotne  wchłanianie  wody  z 

moczu,

- oxytocynę  –  pobudza  skurcze  macicy  i 

jajowodów,

- liberynę  –  czynnik  uwalniający  produkcję 

hormonów gonadotropowych,

- statynę  –  czynnik  hamujący  uwalnianie 

hormonów gonadotropowych

 

 

3.

przedni płat przysadki mózgowej:

-

somatotropowy – hormon wzrostu,

-

adrenokortykotropowy (ACTH):

nadnercza

               rdzeń

         kora 

adrenalina kortykoidy                      androgeny                   
aldosteron

wzrost  cukru

    anabolizm rozwój  mięśni

  woda

wzrost  ciśnienia      katabolizm  trądzik,  owłosienie

    sód

wzrost oddechu              skok pokwitaniowy

   

potas

+ cechy płciowe

 

   

-

                       tyreotropowy

                  tarczyca

                             

przytarczyce

                tyroksyna

                             

parathormon

    wzrost,  uwapnienie,

gospodarka 

wapniowa

  rozwój mózgu

  pobudza przemianę białek

-

                hormony gonadotropowe

 folitropina

            lutotropina

      

prolaktyna

           jądra                           jajniki      

                                                                                   
progesteron                                                                 
                                                   testosteron

       estrogeny

laktację

na  spermę,  mutację

    rozwój  kości,

zagnieżdżenie jaja

skok  pokwitaniowy

      gruczoły  sutkowe

miesiączkę

nasieniowody, mosznę   tkankę tłuszczową

prącie, prostatę,     macicę, miesiączkę,

przemianę białek     jajowody, pochwę,

               przemianę białek

Np. zmiany hormonalne w okresie dojrzewania 

płciowego

Dojrzewanie  płciowe  jest  efektem  „uruchomienia” 
układu (osi) podwzgórze – przysadka mózgowa 
– gonady. 

W  okresie  pokwitania  w  podwzgórzu  zaczyna  się 
pulsacyjne wydzielanie gonadoliberyny. 

Hormon  ten  stymuluje  wydzielanie  w  przysadce 
dwóch  hormonów  (gonadotropin)  –  lutotropiny 
(Luteinizing  Hormon,  LH)  i  folitropiny(Folicle-
stimulating  Hormon,  FSH).  Hormony  te  stymulują 
rozwój  jajników  i  jąder  oraz  wydzielanie  przez  nie 
hormonów płciowych.

  W  funkcjonowaniu  tego  złożonego  układu 
uczestniczą  także  hormony  tarczycy,  androgeny 
wydzielane  przez  nadnercza  oraz  melatonina 
wydzielana przez szyszynkę.

W utrzymaniu kontaktu ze środowiskiem 

zewnętrznym, regulacji homeostazy 

wewnątrzustrojowej oraz w procesie uczenia 

się - zasadniczą rolę odgrywa układ 

nerwowy. 

Homeostaza (gr. homoios – podobny, stasis 

– stan) – zdolność organizmu do zachowania 

równowagi podstawowych parametrów 

biologicznych dzięki sprawnej czynności 

układów regulacyjnych np. hormonalnego.

Za pośrednictwem swoistych receptorów 

informacje ze środowiska zewnętrznego i 

wewnętrznego zostają odbierane przez OUN. 

W przypadku, gdy zostaną rozpoznane jako 

zagrożenie, które może zaburzyć równowagę 

organizmu,uruchomiona zostaje reakcja 

stresowa.

Pojęcie stresu wprowadził do nauk o zdrowiu 

w  1926  r.  Hans  Selye  -  „stres  jest 

nieswoistą 

reakcją 

organizmu 

na 

wszelkie stawiane mu żądanie”.

Można uznać go za „normalną biologiczną 

reakcję”,  która  towarzyszy  człowiekowi  w 

codziennym życiu.

Istnieje wiele bodźców i zdarzeń, które 

mogą być odbierane przez organizm jako 

stresory.

   

Wyróżnia się czynniki wywołujące stres: 

fizyczne, chemiczne, biologiczne, 

psychiczne i społeczne, a ze względu na 

źródło pochodzenia,mogą być to czynniki 

środowiskowe i wewnętrzne. W codziennym 

życiu bardzo często występują sytuacje, w 

których -  w tym samym czasie - działa 

jednocześnie wiele stresorów. 

Ich działanie na organizm

jest uzależnione od ogólnego stanu zdrowia, 

czynników poznawczych i emocjonalnych.

 

W sytuacji obciążenia, bez względu na rodzaj 

stresora,  organizm  uruchamia  mechanizmy 

fizjologiczne,  które  wyzwalają  obecną  w  nim 

energię 

niezbędną 

do 

przeciwdziałania 

sytuacji zagrażającej równowadze organizmu.

Stresory  to  bodźce  lub  sytuacje,  które 
naruszają  równowagę  pomiędzy  organizmem 
człowieka  a  środowiskiem  i  uruchamiają 
mechanizmy  adaptacyjne  w  zachowaniach 
człowieka  oraz  kreatywne  radzenie  sobie  ze 
stresem (Terelak, 2008).

Mechanizm fizjologiczny reakcji 

stresowej

• działania bodźca jest on odbierane i oceniane przez 
swoiste receptory,

•  receptory  przekazują  informację  do  ośrodków 
zlokalizowanych  w  pniu  mózgu  -  następuje 
automatyczne 

(poza 

świadomością 

człowieka) 

uruchomienie biologicznej reakcji stresowej,

•  odbieranie  bodźców  z  różnych  receptorów  -  przez 
wzgórze,

• ocena i interpretacja bodźców zagrażających przez  
korę  mózgową  i  układ  limbiczny  i    przesłanie  tej 
informacji  przez  wzgórze  do  ciała  migdałowatego  w 
hipokampie a następnie do  autonomicznego układu 
nerwowego,

•  w  przypadku  potwierdzenia  zagrożenia  informacja 
zostaje  przekazana  do  podwzgórza  i  uruchomione 
zostają dwa systemy obrony : SAM i HPA

W przypadku stresu uruchamiane są dwa systemy:

1.  System  SAM  –  wspołczulno-nadnerczowo-
rdzeniowy 

(ang. 

sympathetic-adrenal-medullary, 

SAM).Podwzgórze 

pobudza 

współczulną 

część 

autonomicznego  układu  nerwowego  oraz  rdzeń 
nadnerczy  do  wydzielania  adrenaliny.  Powoduje  to 
ogólne 

pobudzenie 

organizmu. 

Zwiększa 

się 

przepływ krwi i tlenu przez mięśnie i mózg, zwiększa 
się  ciśnienie  krwi,  częstość  skurczów  serca,  zwężają 
się  naczynia  powierzchowne  skóry,  rozszerzają 
źrenice.  System  SAM  szybko  ulega  pobudzeniu,  ale 
jego  działanie  jest  krótkie.  Aktywacja  tego  systemu 
może  nastąpić  nie  tylko  w  stresie,  ale  również  pod 
wpływem  emocji,  zarówno  negatywnych,  jak  i 
pozytywnych  (np.  spotkanie  ważnej  osoby).  Zmiany 
na  osi  podwzgórze  –przysadka  –  rdzeń  nadnerczy 
powodujące  stan  mobilizacji  organizmu  w  celu 
natychmiastowego 

wyeliminowania 

działania 

stresora  noszą  nazwę  reakcji  „walcz  lub  uciekaj” 
(Bishop, 2000);

2. System HPA – podwzgorze – przysadka mozgowa – 
kora  nadnerczy  (ang.  hypothalamic-pituitary-adrenal, 
HPA).  Podwzgórze  oddziałuje na  przysadkę mózgową, 
która  stymuluje  korę  nadnerczy  do  wydzielania 
kortyzolu,  uważanego  za  hormon  stresu.  Pod  jego 
wpływem  następuje  uwolnienie  zmagazynowanej  w 
organizmie  energii,  we  krwi  zwiększa  się  stężenie 
glukozy i kwasów tłuszczowych. 

Swoiste  receptory  stają  się  bardziej  wrażliwe  na 
działanie  adrenaliny.  W  „normalnych”  sytuacjach 
wydzielanie  kortyzolu  jest  regulowane  na  zasadzie 
sprzężenia  zwrotnego  przez  podwzgórze  i  przysadkę. 
W  stresie  -    mechanizm  ten  ulega  zaburzeniu  i 
stężenie  kortyzolu  podwyższa  się  kilkakrotnie. 
Aktywacja systemu HPA zachodzi tylko podczas stresu 
i  przebiega  mniej  gwałtownie,  a  jego  działanie  jest 
zazwyczaj  bardziej  długotrwałe  niż  systemu  SAM. 
( Łosiak, 2008)

Podczas  działania  stresu  na  organizm  dochodzi  do 

niespecyficznych  reakcji,  które  noszą  nazwę 

„ogólnego zespołu adaptacyjnego”(ang. General 

Adaptation  Syndrome,  GAS).  W  zespole  GAS 

wyróżnia się trzy fazy:
1.Alarmowa  -  ogólna  mobilizacja  organizmu  do 

walki.  Aktywizują  się  mechanizmy  hormonalne  i 

wydzielane  są  hormony:  kory  nadnerczy,  tarczycy, 

hormon 

wzrostu, 

wazopresyna, 

prolaktyna 

i 

częściowo  -  glukagon  (Konturek,  2007).  jeśli 

działanie  stresora  przedłuża  się  lub  jest  bardzo 

intensywne,  następuje  przejście  do  kolejnej  fazy;     

2.Adaptacyjna  (odporności)  -  organizm  dąży  do 

przeciwdziałania  negatywnym  skutkom  działania 

stresora.  zmniejsza  się  aktywizacja  mechanizmow, 

które  zostały  uruchomione  w  fazie  alarmowej. 

Organizm  uzyskuje  „względną”  równowagę,  tzn. 

potrafi  sobie  radzić  ze  stresorem,  obniża  się 

tolerancja  na  inne  bodźce,  które  nie  były  wcześniej 

stresorami i większym wydatkowaniem energii;          

                                                    3.Wyczerpania - 

nasilają  się  objawy  charakterystyczne  dla  pierwszej 

fazy,  organizm  traci  swoje  zdolności  adaptacyjne  i 

gdy  organizm  nie  ma  możliwości  zregenerować  się, 

może dojść nawet do śmierci organizmu.

Istnieje powszechna zgodność co do tego, że 

wpływ stresu na zdrowie może być:

1. Korzystny, 

eustres, 

gdy 

stres 

jest 

zjawiskiem 

konstruktywnym, 

dzięki 

któremu  zwiększa  się  mobilizacja  do 
działania, 

motywuje 

do 

działania, 

umożliwia przeżycie w pewnych sytuacjach 
– reakcja „walcz lub uciekaj”;

2. Szkodliwy, 

distres, 

gdy 

stres 

jest 

destrukcyjny  i  zaburza  funkcjonowanie 
człowieka;  dotyczy  to  sytuacji,  w  których 
organizm  nie  może  sprostać  zmianom,  do 
jakich  doszło  w  wyniku  reakcji  stresowej, 
zaburzenia  pracy  wielu  narządów  i 
układów, 

rozwoju 

chorób 

psychosomatycznych 

                                                                                                 

( Kowalewska,2010)

Wpływ stresu na zdrowie człowieka zależy od 
wielu czynnikow, w tym od:

•  właściwościstresora  (czas  jego  trwania,  siła 
działania, częstość występowania),

• 

właściwości 

organizmu 

(czynniki 

genetyczne,  sprawność  funkcji  narządów 
uczestniczących  w  reakcji  stresowej,  wiek, 
stan zdrowia),

•  przebieg  reakcji  stresowej  w  znacznym 
stopniu  zależy  od  tego,  z  jakich  sposobów 
radzenia  sobie  ze  stresem,korzysta  dana 
osoba.

Silny lub przewlekły stres może zaburzać:

1. Zdrowie fizyczne
–  dysfunkcję  czynności  narządów  szczególnie 

narażonych  podczas  stresu  –  hormony  - 

choroby  o  podłożu  psychosomatycznym 

(Everly, Rosenfeld, 1992);

–  zaburzenia  układu  odpornościowego,  w 

wyniku 

uruchomienia 

systemu 

HPA 

- 

podwyższenia  stężenia  kortyzolu  we  krwi  - 

zwiększa  się  odporność  typu  humoralnego,  co 

może  być  przyczyną  np.  astmy,  zmniejsza  się 

odporność  typu  komórkowego,  co  zwiększa 

ryzyko np. chorób nowotworowych;

– zwiększone ryzyko rozwoju miażdżycy, a tym 

samym  chorób  układu  krążenia  -  gromadzą  się 

kwasy  tłuszczowe  uwalniane  przez  wątrobę  i 

zamieniają się w cholesterol, który odkłada się w 

ścianach tętnic, zwiększa się krzepliwość krwi, co 

może  powodować  zakrzepy  w  tętnicach  mózgu, 

serca, płuc czy kończyn.

2

.  Zdrowie  psychiczne  –  przewlekły  stres 

może 

powodować: 

obniżenie 

nastroju, 

depresję,  uczucie  lęku  i  zagrożenia,  a  także 

trudności  w  kontrolowaniu  emocji  i  sposobie 

ich  wyrażania  (krzyki,  przemoc,  obojętność, 

wycofanie),  zaburzenia  pamięci,  pogorszenie 

zdolności podejmowania decyzji;
3.  Zdrowie  społeczne  –  przewlekły  stres 

może:  zaburzać  relacje  interpersonalne, 

powodować  nadużywanie  alkoholu,  leków 

uspokajających,  problemy  w  środowisku 

rodzinnym, szkolnym i zawodowym.

Wpływ stresu na zdolność do uczenia się:

•  stres    powoduje  lęk,  negatywne  emocje   

utrudniające proces uczenia się,
•  dochodzi  podczas  działania  stresu  do  zmian 

biochemicznych,  które  powodują  hamowanie 

prawidłowego 

działania 

mózgu 

(wymiana 

informacji    między  komórką  nerwową  a  korą 

mózgową)  –  dochodzi  do  zaburzeń  np.  pamięci, 

mowy,
• 

silny, 

długotrwały 

stres 

uniemożliwia 

prawidłowy  rozwój  mózgu  i  rozpoznawanie 

informacji oraz uczenie się nowego materiału,
•  stres  powoduje  wzrost  poziomu  kortyzolu,  co 

skutkuje  uszkodzeniem  neuronów,  szczególnie 

komórek  hipokampa(uszkodzenie  hipokampa   

powoduje  wzrost  kortyzolu)  –  zaburzenie 

zapamiętywania nowych informacji,
• uszkodzenie neuronów i wydzielanie się dużej 

ilości  hormonów  stresu  powoduje  zmniejszone 

przyjmowanie  glukozy  przez  mózg,  co  pogarsza 

zdolność  uczenia się.