Charakteryst

yka 

wychowania 

moralnego i 

jego 

uwarunkowa

nia

.

1. Rozumienie wychowania 
moralnego

1.1. Nazwy zamienne wychowania moralnego

Niektórzy, pragnąc uwydatnić osobliwość wąsko 
rozumianego wychowania w odróżnieniu od wychowania 
szeroko pojętego, wolą mówić zamiast o wychowaniu 
moralnym – raczej o wychowaniu do wartości, 
kształceniu charakteru, wychowaniu do moralności 
lub wychowaniu etycznym. Nazwa wychowania 
moralnego pozostaje też w bliskiej łączności zarówno z 
nazwą wychowania religijnego, jak i laickiego 
(świeckiego) oraz nazwą wychowania prorodzinnego 
czy wychowania do życia w rodzinie (wychowania 
seksualnego), a także z nazwą wychowania 
patriotycznego lub wychowania ideowego, jak i 
poniekąd z nazwą wychowania fizycznego 
(zdrowotnego). 

1.2. Główny cel wychowania moralnego

  

Celem wychowania moralnego jest rozwój moralny 

zarówno w sferze poznawczej, tj. uświadomieniu 

sobie tego, co dobre lub złe, jak i sferze 

emocjonalnej, tzn. w rozwijaniu wrażliwości moralnej 

i w sferze behawioralnej, czyli w konkretnym 

postępowaniu moralnym.
W wychowaniu moralnym pozwalamy nie tylko na 

rozpoznawanie i analizę zachowań i postaw 

moralnych, lecz także na w miarę dobrowolny wybór 

norm czy wartości i podejmowanie samodzielnych 

decyzji co do rzeczywistego, a nie jedynie 

deklaratywnego ich wprowadzania w życie. Miarą 

naszego sukcesu będzie przynajmniej częściowa 

zgodność zachowań i postaw moralnych dzieci 

młodzieży z akceptowaną powszechnie moralnością, 

czyli z ogółem uznawanych społecznie sądów i ocen 

oraz norm i wartości moralnych. 

1.3. Wychowanie moralne w znaczeniu 
opisowym i oceniającym

 Wychowanie moralne w znaczeniu opisowym 

(neutralnym) zmierza głównie do zapoznania, 

zwłaszcza młodzieży, z różnymi sposobami 

postępowania moralnego bez sugerowania 

jednoznacznej ich oceny, tj. głównie wedle kryteriów 

przyjętych przez osoby oceniające. Duża wagę 

przywiązuje się do rozwijania świadomości moralnej 

wychowanków. Od rodzica, wychowawcy czy 

nauczyciela wymaga się nieujawniania własnego 

stanowiska lub preferencji zwłaszcza wobec 

kontrowersyjnych problemów moralnych. Zadanie ich 

polega głównie na zaaranżowania wśród dziewcząt i 

chłopców dyskusji na temat tego rodzaju problemów, a 

także na tym, aby była to dyskusja możliwie ożywiona i 

rzeczowa. Szczególny nacisk kładzie się na logiczną i 

wystarczająco pogłębioną argumentację zajmowanego 

przez poszczególnych dyskutantów stanowiska.

 

Wychowanie moralne w znaczeniu 

oceniającym (normatywnym) stawia 
sobie za cel wpajanie dzieciom i młodzieży 
norm, zasad i wartości moralnych, których 
aprobata i realizacja ma zapewnić im to, 
żeby były moralne. Zakłada się tu, iż np. 
nauczyciel wie najlepiej, jakie wskazania 
moralne są przydatne i konieczne w życiu 
uczniów. Stąd też przekazywane im normy i 
wartości moralne uważa się za 
bezwzględnie obowiązujące. Tak więc 
zadaniem nauczyciela jest nade wszystko 
przekonanie uczniów o słuszności tego 
rodzaju norm i wartości oraz nakłanianie do 
zgodnego z nim postępowania.

1.4. Ogólne uwagi o wychowaniu 
moralnym

W wychowaniu moralnym chodzi zarówno 

o przyswojenie dzieciom i młodzieży 

moralności narzuconej niejako z 

zewnątrz, jak również i nade wszystko 

moralności z wewnętrznego wyboru. 

Moralność z wewnętrznego wyboru 

domaga się  nie tyle posłuszeństwa wobec 

obowiązujących nakazów i zakazów w 

danym kręgu kulturowym, ile płynącego z 

własnego pragnienia dostosowania się do 

nich i uznania je za swoje własne.

2. Potrzeba wychowania 
moralnego

2.1. Wychowanie moralne nieodłączną częścią 

    wychowania w ogóle

Na ogół istnieje

 

duża zgodność opinii co do tego, iż 

moralność o jaką warto zabiegać w wychowaniu, nie 

jest kwestią smaku czy upodobania w niej sobie 

określonych norm i wartości. Zakłada się, że 

moralność jest prawdą o życiu i niejako samym 

życiem. Uważa się ja za równie potrzebną 

człowiekowi jak chleb czy woda. Przyswajane 

dzieciom i młodzieży w procesie wychowania normy i 

wartości moralne nie wpływają nigdy oczywiście 

bezwiednie na sposób ich zachowania się. Wymaga to 

zwykle dłuższego czasu, głębszej refleksji, 

odpowiedniego ukierunkowania i własnych 

doświadczeń w kontaktach międzyludzkich, zanim 

uzna się przyswajane normy i wartości za główne 

wytyczne swego postępowania na co dzień.  

2.2. Rola wychowania moralnego w 
czasach dzisiejszych

W miarę osiągania coraz lepszych wyników w nauce i technice 
pojawiają się przeróżne problemy natury moralnej, związane 
m.in. z narastającym obecnie bezrobociem i stale zwiększającą 
się przepaścią między krajami bogatymi i biednymi, a co za tym 
idzie, ludźmi cierpiącymi nędzę i głód. Oceny moralnej 
wymagają również problemy, jakie stwarza kara śmierci, 
eutanazja czy tzw. inżynieria genetyczna; domagają się jej także 
różnego rodzaju zagrożenia spowodowane zanieczyszczeniem 
środowiska naturalnego i bezradnością medycyny wobec 
niektórych chorób lub odmowa pełnienia służby wojskowej. Ze 
szczególną ostrością potrzeba wychowania moralnego jawi się 
w warunkach demokracji pluralizmu, w których jednostka 
łatwo może poczuć się zagrożona i niepewna, co z kolei bywa 
przyczyną nadużywania alkoholu, oddawania się narkotykom, 
szukania ukojenia w różnego rodzaju sektach religijnych i 
ugrupowaniach spirytystycznych oraz samobójstw. Są to 
problemy, obok których nie wolno przechodzić obojętnie w 
wychowaniu moralnym.

2.3. Doniosłość wychowania moralnego 
w wersji normatywnej i neutralnej

Wychowanie na rzecz moralności trudno sprowadzać 

wyłącznie do oddziaływań w znaczeniu normatywnym 

lub w znaczeniu neutralnym. Warto, by oba te 

podejścia wzajemnie się uzupełniały i ubogacały. 

Niezależnie jednak od tego, z jakich źródeł się 

wywodzą przyswajane w procesie wychowawczym 

normy i wartości moralne, nie można nie doceniać 

wychowania moralnego szczególnie w jego wersji 

normatywnej. Chodzi zwłaszcza o to, aby nie zagubić 

w wychowaniu moralnym nadrzędnych norm oraz 

wartości uniwersalnych i ponadczasowych, jak dobro, 

prawda i piękno łącznie z nakazami i zakazami 

Dekalogu. Dopomóc w tym może także wychowanie 

moralne w znaczeniu neutralnym. 

3. Tradycyjne metody 
wychowania moralnego

3.1. Dawanie przykładu 
postępowania moralnego

 Uczenie się przez naśladownictwo – akcent 

kładzie się na dosłowne niemal 
naśladowanie modela;

 Uczenie się przez modelowanie – 

koncentrowanie się na upodabnianiu się w 
stopniu wyraźnie odbiegającym od 
zachowań modela, lecz mieszczącym się w 
tej samej klasie lub kategorii imitowanego 
postępowania 

Model tym większy wywiera wpływ na 
obserwatora:



w im wyższym stopniu obserwator postrzega jego 

kompetencje i prestiż, jakim cieszy się w swym 

otoczeniu;



im szerszy jest zakres władzy modela i większe ma 

możliwości zapewnienia obserwatorowi oparcia w 

sensie duchowym i materialnym;



w im większym stopniu ocenia go obserwator jako 

podobny do siebie, np. pod względem określonych 

umiejętności, zainteresowań i uzdolnień;



im bardziej opiekuńczy i przyjacielski jest stosunek 

modela do obserwatora;



im więcej entuzjazmu przejawia model dla swych 

zachowań i postaw.

Wzory osobowe można czerpać z różnych    
źródeł, np.

 



z dzieł literackich, w tym zwłaszcza autobiografii 
i biografii ludzi wielkiego umysłu i serca;



z filmów dokumentalnych i obyczajowych;



ze sztuk teatralnych;



z programów telewizyjnych i radiowych.
Wzór osobowy poddawany pod rozwagę 
chłopcom i dziewczętom powinien odnosić się do 
osoby, która może stanowić przedmiot 
identyfikowania się z nią i być uznawana za 
godną naśladowania. 

3.2. Wdrażanie do zachowań moralnych

Wdrażanie dzieci i młodzieży do zachowań moralnych, 
zwana również metodą zadaniową, polega na zalecaniu i 
umożliwianiu wychowankom wyświadczaniu innym 
przyjacielskiej i dobroczynnej przysługi zgodnie z 
podjętą przez nich wcześniej decyzją. Niekiedy powierza 
się im konkretne zadania do wykonania bez czekania na 
ich decyzję w tej sprawie. Zadanie te związane są z 
niesieniem innym indywidualnej pomocy (np. pomoc 
nad młodszym rodzeństwem, wspomaganie innych w 
chorobie) lub z wyświadczaniem usług w szerszym 
wymiarze społecznym (np. zbiórki pieniężne na rzecz 
nieuleczalnie chorych, bezrobotnych, cierpiących głód i 
niedostatek). 

Wykonywanie tego typu zadań uczy:

 

poczucia odpowiedzialności 

moralnej za działanie na rzecz dobra 
wspólnego;

szczególnej usłużności wobec ludzi 

pokrzywdzonych i sponiewieranych 
przez los.

3.3. Dostarczanie wiedzy moralnej

W wychowaniu moralnym ma do spełnienia 
doniosłą rolę także zapoznawanie dzieci i 
młodzieży z określoną wiedzą z zakresu 
moralności. Odbywa się to najczęściej w 
dwojaki sposób: 

poprzez bezpośrednie oddziaływanie na 

świadomość moralną wychowanków; 

na drodze rozmów i dyskusji z nimi. 

Bezpośrednie oddziaływanie polega głównie na 

zapoznawaniu wychowanków z normami i wartościami 

moralnymi oraz różnymi innymi problemami natury 

moralnej. Odbywa się to przeważnie w formie 

pogadanki lub wykładu, czyli w odwołaniu 

bezpośredniego przekazu słownego. Przekaz ten 

powinien być wspierany wiarygodnością zachowań i 

postaw moralnych osób, które go artykułują.
W wyniku rozmów i dyskusji wychowankowie 

wspólnie poszukują w miarę racjonalnych uzasadnień 

sugerowanych im norm i wartości moralnych przez 

rodziców, wychowawców czy nauczycieli. Zawsze też 

mogą liczyć na wydatną ich pomoc w rozwiązywaniu 

omawianych i dyskutowanych problemów. W 

prowadzonych rozmowach i dyskusjach osoba dorosła, 

pomimo iż sama je aranżuje i nimi kieruje, stara się 

być równoprawnym ich uczestnikiem. Nade wszystko 

zaś uważnie i cierpliwie wysłuchuje swych rozmówców 

czy dyskutantów.

Osoba dorosła kierująca rozmowy i 
dyskusje stara się w szczególny sposób:



przestrzegać zasady partnerstwa;



koncentrować się na partnerze rozmowy lub dyskusji;



wewnętrznie akceptować rozmówcę (dyskutanta) i 
wyrażać poszanowanie dla jego integralności jako 
jednostki autonomicznej;



zagwarantować rozmówcy pierwszeństwo wypowiadania 
się i szukać w usłyszanych wypowiedziach podstawowego 
punktu oparcia dla ujawnienia swego stanowiska;



umożliwiać mu samodzielne i samorzutne oraz niczym nie 
skrępowane wypowiadanie się;



uważać wypowiedzi rozmówcy za podstawowy element 
oddziaływania terapeutycznego;



mieć świadomość, że odpowiada na główną potrzebę 
człowieka, polegającą na zwierzaniu się innym ze spraw 
osobistych.

Każdy z rodziców, wychowawców i nauczycieli, 
pragnąc uważnie i cierpliwie wysłuchać swych 
(dyskutantów) na tematy moralne, stara się, 
aby nie być jedynie:



słuchaczem z pozoru;



słuchaczem powierzchownym;



słuchaczem biernym;



słuchaczem, który jest de facto 

całkowitym jego zaprzeczeniem.

3.4. Kierowanie procesem 
samowychowania

Inna jeszcze metoda wychowania moralnego 

polega na inspirowaniu i zachęcaniu dzieci 

i młodzieży do samowychowywania pod 

względem moralnym, czyli do kierowania przez 

nich własnym rozwojem moralnym. Stosowanie 

jej wynika w niemałej mierze ze złożonego 

charakteru wychowania w ogóle, a wychowania 

moralnego w szczególności. To w nim właśnie 

wyjątkowo silnie nachodzą na siebie wpływy 

hetero- i autodestrukcji, tj. splatają się tu ze 

sobą zewnętrzne uwarunkowania rozwoju 

moralnego jednostki z jej uporczywą i 

nieustanną niemal pracą nad sobą.

Istotnymi przejawami wychowania moralnego, z 
pomocą metody kierowania własnym procesem 
samowychowania mogą być także:



podsuwanie im odpowiednich wzorów osobowych do 
naśladowania, a w szczególności znajdywania w nich 
wewnętrznego impulsu do własnych zachowań i postaw 
moralnych;



kształtowanie w nich poczucia odpowiedzialności moralnej za 
swe postępowanie na co dzień, zwłaszcza zaś wobec osób 
pokrzywdzonych i sponiewieranych, znajdujących się w sytuacji 
bez wyjścia;



udostępnianie dzieciom i młodzieży literatury pięknej i innych 
dzieł sztuki, budzących głębszą refleksję nad własnym życiem 
moralnym i konsekwencjami, jakie może ono pociągać za sobą 
dla innych ludzi;



zapoznanie wychowanków z różnymi technikami 
samodoskonalenia się, jak np. technika autosugestii, 
wizualizacji, asertywności lub podejścia aforystycznego.  

3.5. Inne tradycyjne metody wychowania 
moralnego

 Metoda wzmacniania pozytywnego – polega na wyrażaniu 

pod adresem dzieci i młodzieży pochwał lub dawania im 
innych dowodów uznania w odpowiedzi na ich konkretne 
zachowania i postawy moralne. Wymaga ona od rodzica , 
wychowawcy lub nauczyciela wzmacniania tylko tych 
zachowań i postaw przejawianych dotychczas sporadycznie 
oraz natychmiast po ich ujawnieniu lub w trakcie zaistnienia. 
Z chwilą natomiast coraz częstszego ich występowania zaleca 
się stopniowo ograniczać ich wzmacnianie, a w przypadku 
wzmacniania przez nagradzanie materialne należy łączyć je z 
wyrażaniem pochwał i stopniowo całkowicie zrezygnować z 
nagradzania materialnego.

 

Na ogół znane są trzy różne sposoby wzmacniania 
pozytywnego, mianowicie za pomocą bezpośredniej 
gratyfikacji, zawierania kontraktu i sukcesywnej 
gratyfikacji. Wszystkie one stanowią w wychowaniu 
moralnym zaledwie pewien etap wstępny. 

 

Metoda organizowania środowiska 

wychowawczego np. w szkole wymaga od 
nauczycieli, aby wszystkie zajęcia, a więc nie 
tylko lekcje, odbywały się we właściwym czasie 
oraz były zawsze należycie przygotowane, 
zorganizowane i przeprowadzone. Tylko w 
takiej szkole można kształtować w uczniach 
takie cechy charakteru, jak poszanowanie 
pracy, obowiązkowość, sumienność, 
punktualność, dokładność, zdyscyplinowanie, 
wytrwałość w pracy i nauce. 

 Najmniej skuteczną z tradycyjnych metod 

wychowania moralnego wydaje się wymieniana 
przez wielu pedagogów metoda przymusu, 
nazywana także metodą karania lub wzmacniania 
negatywnego. Polega ona m.in. Na szybkim 
reagowaniu na niestosowne postępowanie 
wychowanków, słownym ich napomnieniu, 
potrąceniu danej im do dyspozycji określonej 
liczby punktów, a nawet niekiedy na chwilowej 
izolacji. Na ogół jednak skuteczność tej metody w 
wychowaniu moralnym jest raczej wątpliwa. 

4. Nowsze metody wychowania 
moralnego

 Metoda rozwijania samorządności

Metodę tę – na podstawie jej opisu dokonanego przez 

J. Piageta (1967, 1977) – można by nazwać metodą 

społecznej interakcji i wzajemności, a zgodnie z 

nazewnictwem A. Kamińskiego (1985), metoda 

samorządową. Metoda ta polega na umożliwianiu 

dzieciom i młodzieży współdecydowania w różnych 

sprawach, a nade wszystko pozostawania przez nich 

w bliskich kontaktach interpersonalnych ze sobą i 

dorosłymi. Duże znaczenie przywiązuje się do 

wyzwalania w wychowankach własnej aktywności i 

samodzielności, podporządkowanej jednak nie 

wolności absolutnej, lecz wolności kierowanej. Przy 

tym nie należy świadomie i celowo wyręczać ich w 

sprawach, z którymi są w stanie sami sobie poradzić.

Na przykład rozwijana samodzielność w szkole, 
sprzyjająca wychowaniu moralnemu, może przejawiać 
się:

 



w organizowaniu przez uczniów czasu wolnego np. 
form wypoczynku, rozrywki czy amatorskich zajęć 
kształcących;



w samopomocy koleżeńskiej bądź to w postaci pomocy 
materialnej, bądź moralnego „podania pomocnej 
dłoni” tym kolegom (koleżankom), którzy znaleźli się w 
trudnej sytuacji życiowej lub szkolnej;



we współodpowiedzialności uczniów za określone 
działy ładu i porządku szkolnego, co praktycznie 
realizowane bywa w formie dyżurów lub spontanicznie 
podejmowanych zadań porządkowo – usługowych;



w regulowaniu przez uczniów zatargów koleżeńskich  i 
naruszanie ogólnie obowiązujących norm czy zasad 
współżycia społecznego.

 Metoda „klaryfikowania wartości”

Metoda ta polega głównie na uświadamianiu sobie 
przez dziewczęta i chłopców własnych uczuć 
związanych z głoszonymi wartościami; nie 
przywiązuje się wagi do ocen podzielanych przez 
dzieci i młodzież wartości ani też logicznej wokół 
nich argumentacji. Szczególnym przedmiotem 
zainteresowań czyni się przeżywane przez 
wychowanków uczucia. Stąd też faktycznie za 
wartość uważa się przede wszystkim to, co się lubi, 
co jest uczuciowo bliskie człowiekowi, a nie to, jak 
powinien on postępować. 

 

 

Metoda „klaryfikowania wartości” obejmuje 
różne strategie, tj. w miarę atrakcyjne ćwiczenia 
praktyczne. Każda ze strategii obejmuje 
określoną nazwę, jak: 



„Arkusz wartości” (Value Sheet);



„Wyjaśniające odpowiedzi” (Clarifing Responses);



„Głosowanie na wartości” (Value Voting) itp.
 
Metoda ta nie ma głębszego uzasadnienia w 

przypadku poddawania głosowaniu określonych 

norm i wartości moralnych. Ujemne konsekwencje 

pociąga za sobą również strategia, polegająca na 

omawianiu i przedyskutowaniu z dziećmi i 

młodzieżą ich spraw osobistych czy wręcz 

intymnych. Ponadto wyraźnie zabrania się 

wszelkiego moralizowania, krytykowania, głoszenia 

pewnych wartości lub oceniania.    

 Metoda „rozumowania 
moralnego”

Jej twórcą i gorliwym propagatorem jest znany 

w świecie psycholog Lawrence Kohlberg. Jest 

to metoda prowadzenia dyskusji lub dialogu 

na temat różnych dylematów moralnych. 

Umożliwia przede wszystkim głębszy namysł 

nad normami i wartościami moralnymi, łącznie 

z uzasadnianiem ich za pomocą argumentacji 

logicznej. Pragnie się w ten sposób wykluczyć 

narzucanie chłopcom i dziewczętom tego 

rodzaju norm i wartości przez osoby dorosłe i 

jakiekolwiek moralizowanie z ich strony.

Metoda „rozumowania moralnego” 
zazwyczaj przewiduje kolejno:

1) Prezentację dylematu moralnego;
2) Poszukiwanie jego rozwiązań;
3) Ustalenie konsekwencji znalezionych 

rozwiązań dla osób, których dany 
dylemat dotyczy;

4) Określenie wartości ukrytych w 

rozważanym dylemacie;

5) Wyeksponowanie wartości świadczących 

o wyższym poziomie rozwoju moralnego.

Wady metody „rozumowania 
moralnego”:

Dylematy uwzględnione w wychowaniu 

moralnym w ujęciu L. Kohlberga dotyczą 
przeważnie niezwykłych sytuacji życiowych, 
z jakimi dziewczęta i chłopcy prawie nigdy 
nie spotykają się w swym życiu;

Koncentrując cię na tego typu dylematach, 

mogą oni z czasem nabrać przekonania, iż 
nawet te najprostsze problemy, związane z 
moralnością, wymagają specjalnych 
rozstrzygnięć. 

5. Psychospołeczne 
uwarunkowania wychowania 
moralnego

5.1. Podmiotowe traktowanie dzieci i 

młodzieży

Jest ono na ogół tym samym, co humanistyczne do nich 

podejście, czyli zapewnienie im prawa do postępowania w miarę 

samodzielnego i niezależnego oraz równoprawnego poniekąd 

udziału w kontaktach interpersonalnych z dorosłymi i poczucia 

odpowiedzialności. Nade wszystko zaś podmiotowe traktowanie 

wychowanków jest tożsame z poszanowaniem ich godności 

osobistej, czyli umacnianiem w nich poczucia własnej wartości.

Ewidentnym przejawem podmiotowego traktowania 

dziewcząt i chłopców

są:

 ich akceptacja;

 rozumienie empatyczne;

 autentyzm w zachowaniu dorosłych;

 rozumienie ich w sensie personalistycznym.

Rozumienie dzieci  i młodzieży w sensie 
personalistycznym – oprócz tego, ze jest 
istotnym przejawem podmiotowego ich 
traktowania – skłania zarazem dorosłych w 
coraz większym stopniu do:



dostrzegania w każdym wychowanku (uczniu) 

pełnego człowieka, a nie jego przysłowiowej 

miniatury;



świadomego unikania uprzedmiotawiania go, czyli 

redukowania do przedmiotu własnych oddziaływań;



umożliwiania mu wyrażania własnych myśli i uczuć, 

ponoszenia odpowiedzialności i dokonywania 

wyborów zgodnie z dobrem wspólnym;



uświadomienia wychowanka (ucznia), że jako osoba 

ma również do spełnienia różnego rodzaju 

zobowiązania i powinności wobec siebie i innych;



doceniania rozwoju moralnego i duchowego dzieci i 

młodzieży.

5.2. Stwarzanie atmosfery bez lęku

Powodzenie wychowania moralnego w niemałym stopniu 

zależy od atmosfery, jaka panuje w rodzinie, szkole lub 

innej instytucji opieki i wychowania. Atmosfera 

pozbawiona lęku jest w dużej mierze bezpośrednim 

skutkiem podmiotowego traktowania wychowanków, a 

także demokratycznego stylu wychowawczego. Styl taki 

– oprócz okazywania im życzliwości i wyrozumiałości – 

polega na zachęcaniu ich do wzmożonej aktywności i 

samodzielności, jak również do podejmowania przez 

nich różnych inicjatyw czy pomysłów łącznie z 

prośbą o radę we własnej sprawie. Dorosły spełnia 

rolę facylitatora (animatora, doradcy) i odpowiada na 

pilne ich potrzeby psychospołeczne. Szczególnie 

wzbrania się przed wyzwalaniem u wychowanków 

motywów lęku. Stwarzaniu atmosfery bez lęku nie 

sprzyja na pewno ani przerost swobody, ani całkowite 

wyeliminowanie przymusu. Atmosfera taka jest nade 

wszystko rezultatem odpowiednio ukierunkowanej 

swobody i zredukowania przymusu do niezbędnego 

minimum.

5.3. Porozumiewanie się z dziećmi i 
młodzieżą

Umiejętne porozumiewanie się dorosłych z dziećmi i 

młodzieżą wymaga prowadzenia z nimi rozmów 

przez rodziców, nauczycieli i wychowawców w 

podobny sposób do tego, jak czynią to 

psychologowie, psychoterapeuci, pedagodzy szkolni. 

Przeprowadzana w ten sposób rozmowa polega 

przede wszystkim na uważnym i cierpliwym, a 

zarazem na aktywnym słuchaniu swych rozmówców. 

Należy przy tym nie ukrywać przed wychowankami 

własnego stanowiska w omawianych z nimi 

sprawach i podejmować próby prostowania błędnych 

ich przekonań moralnych. Zawsze jednak zaleca się 

postępować w sposób subtelny, delikatny i taktowny.

Blokady komunikacji interpersonalnej:



rozkazywanie, komenderowanie, nakazywanie;



ostrzeganie i grożenie;



moralizowanie, pouczanie, instruowanie;



nagminne doradzanie i sugerowanie rozwiązań bez 

zapoznania się ze stanowiskiem swego rozmówcy;



osadzanie, krytykowanie, obwinianie, ośmieszanie itp. 
Ponadto skuteczne porozumiewanie się z dziećmi i 

młodzieżą zależy w niemałej mierze również od 

okazywania im zaufania, zachowania dyskrecji, 

dawania im do zrozumienia, że są one w stanie 

nierzadko same rozwiązać swoje problemy, 

nieszczędzenia im czasu i doceniania znaczenia 

wygłaszanych przez nich kwestii.

5.4. Samodoskonalenie rodziców, 
wychowawców i nauczycieli

W wychowaniu moralnym niezwykle cenna jest praca nad sobą 

osób za nie odpowiedzialnych. Samodoskonalenie polega na 

kierowaniu własnym rozwojem, samorealizacji czy 

aktualizowaniu swych możliwości, jak i samowychowaniu 

lub pracą nad sobą. Każde z tych pojęć odnosi się do 

wewnętrznego rozwoju tego, co tkwi potencjalnie w człowieku. 

Zatem cechą samodoskonalenia jest ograniczenie, które sprzyja 

zróżnicowanemu rozwojowi każdego z nas. Dzięki 

samodoskonaleniu rodzice, wychowawcy i nauczyciele mogą 

także uczyć się niezbędnych postaw akceptacji, rozumienia 

empatycznego i autentyzmu; uważnego i aktywnego słuchania 

swych rozmówców; szczerego współprzeżywania z nimi ich 

radości i smutku; uznawania ich prawa do popełniania błędów; 

bezwzględnego unikania rewanżu za sprawiana przez nich 

przykrość itp. Pomocą w samodoskonaleniu mogą okazać się 

różne techniki relaksacyjne stosowane z zamiarem 

wewnętrznego wyciszenia się, a także techniki autosugestii w 

formie afirmacji oraz gromadzenie informacji zdrowotnych 

czerpanych od dzieci i młodzieży na temat związany z 

podejmowaną wobec nich działalnością edukacyjną.

Korzyści, jakie dzięki samodoskonaleniu 
mogą być ich udziałem:



możliwość przekształcenia myślenia negatywnego w 
pozytywne, a co za tym idzie pesymistycznego nastawienia 
wobec świata i ludzi na bardziej optymistyczne;



większa łatwość nawiązywania bliskich kontaktów z 
dziećmi i młodzieżą, a tym samym zasługa coraz częstszej 
akceptacji i zrozumienia z ich strony, a nierzadko także na 
uczucia serdeczności i przyjaźni;



możliwość przeciwstawienia się pewnym własnym 
deformacjom psychicznym, jak np. nerwowość, brak 
opanowania, małostkowość, zgorzknienie, niepewność itp.;



ustrzeżenie się przed zrutynizowanym postępowaniem 
pedagogicznym, groźnym i niebezpiecznym w każdej 
niemal pracy wychowawczej, w tym także w wychowaniu 
moralnym.

6. Granice wychowania 
moralnego

6.1. Niedomagania metod wychowania 
moralnego

 Stosowanie ich w sposób nader formalny, 

sztywny, schematyczny, pozbawiony 
autentyczności i naturalności w ich 
przeprowadzaniu;

 Podejmowanie zadań dobroczynnych bez 

jednoczesnej świadomości głębszego sensu 
związanych z nimi zachowań i postaw 
moralnych;

 Natarczywe omawianie problematyki moralnej.

6.2. Trudności w zaprogramowaniu 
wychowania moralnego

Wszelkie wychowanie, a wychowanie moralne w 

szczególności, nie daje się z góry zaprogramować. 

Dlatego każda metoda wychowania ma ograniczony 

zasięg wywierania wpływów na dzieci i młodzież i jest 

zawsze tylko pewnym narzędziem w ręku rodziców, 

wychowawców i nauczycieli. To od nich przede 

wszystkim zależy skuteczność posługiwania się różnymi 

sposobami wychowania moralnego. Dlatego tak ważne 

jest kształcenie i doskonalenie pedagogiczne zwłaszcza 

nauczycieli i wychowawców, nastawione zarówno na 

dostarczanie im rzetelnej wiedzy z zakresu moralności, 

jak również rozwijanie u nich odpowiednich 

umiejętności pedagogicznych i psychospołecznych, a 

także uwrażliwianie ich na rozwiązywanie własnych 

problemów moralnych oraz zintensyfikowanie 

wychowania moralnego wobec powierzonych im dzieci 

i młodzieży.

6.3. Nieodosobnione wpływy wychowania 
moralnego

Niedomaganiem wychowania moralnego jest to, iż nie stanowi ono 
nigdy uniwersalnego oddziaływania wychowawczego. Wymaga ono 
wsparcia nie tylko przez różnego rodzaju uwarunkowania 
psychospołeczne, ale także przez wpływy szeroko rozumianej 
kultury i religii, a w niemałej mierze także prawa, filozofii, 
polityki, ekonomii. Wychowanie moralne nie ponosi więc 
wyłącznej odpowiedzialności za zachowania i postawy moralne 
dzieci i młodzieży.
Szkodliwy wpływ na ogólną kondycję moralną dziewcząt i 
chłopców mają niewątpliwie przejawy alkoholizmu, 
narkomanii, korupcji, arogancji i zboczeń seksualnych, z 
którymi spotykają się „naocznie” lub za pośrednictwem środków 
masowego przekazu. Kondycji tej nie sprzyja również pokaźna 
liczba bezrobotnych i bezdomnych, nie zawsze sprawiedliwe 
wynagrodzenie za pracę oraz trwanie względnie dużej części 
społeczeństwa na granicy ubóstwa. Oczywiście w wychowaniu 
moralnym należy starać się przeciwstawiać się wspomnianym 
zagrożeniom moralnym, społecznym i ekonomicznym.

Aforyzmy dotyczące stosunku 
wychowawcy do wychowanka:

 Dzieci, które obdarza się szacunkiem, uczą się szacunku.
 Dzieci, którym się służy, uczą się służyć słabszym.
 Dzieci, które się kocha takimi, jakie są, uczą się tolerancji.
 Dzieciom, którym dodaje się otuchy, uczą się ufać sobie.
 Dzieci, którym się okazuje wyrozumiałość, uczą się cierpliwości.
 Dzieci, które się aprobuje, uczą się poszanowania wartości.
 Dzieci, które spotykają się z uczciwością, uczą się 

sprawiedliwości.

 Dzieci, które doznają serdeczności, uczą się przyjaźni.
 Dzieci, które żyją w poczuciu bezpieczeństwa, uczą się ufności 

wobec innych.

 Dzieci, które się obejmuje, uczą się doznawać miłości i kochać.
 Dzieci, które są kochane, uczą się żyć.