4. CZŁOWIEK I ŚRODOWISKO 

PRACY

 Środowisko pracy jest swego rodzaju środowiskiem nienaturalnym, 
wytworzonym przez człowieka. 
Aktywność produkcyjna powoduje pojawienie się wielu czynników, które 
dla człowieka mogą okazać się niebezpieczne, uciążliwe, a nawet 
szkodliwe.

 Mogą to być czynniki:
        A) – fizyczne,
        B) – chemiczne,
        C) – biologiczne,
        D) – psychofizjologiczne.

Rys. 4.1. Zatrudnieni w warunkach zagrożenia czynnikami szkodliwymi i 
niebezpiecznymi w latach 2003 - 2006 (dla najczęściej występujących 
czynników)

Rys.4.2. Zatrudnieni w warunkach zagrożenia czynnikami szkodliwymi 
i niebezpiecznymi w 2006 roku

4.1. Czynniki fizyczne 

 Czynniki fizyczne można podzielić na:
1) - mechaniczne,
2) - prąd elektryczny, elektryczność statyczna ,
3) - hałas (słyszalny, infradźwiękowy i ultradźwiękowy),
4) - drgania mechaniczne,
5) - nielaserowe promieniowanie optyczne (nadfioletowe, widzialne i 

podczerwone),

6) - promieniowanie laserowe,
7) - pola elektromagnetyczne,
8) - promieniowanie jonizujące,
9) - pyły nietoksyczne,
10)- obciążenie techniczne.

4.2. Czynniki chemiczne 

 Czynniki chemiczne można podzielić 
na:
         1) - toksyczne,
         2) - drażniące,
         3) - uczulające,
         4) - rakotwórcze,
         5) - mutagenne,
         6) - upośledzające funkcje 
rozrodcze.

4.3. Czynniki biologiczne 

 Czynniki biologiczne można podzielić 

na:

1) - priony,
2) - bakterie,
3) - wirusy,
4) - grzyby,
5) - czynniki roślinne,
6) - czynniki zwierzęce.

4.4. Czynniki 

psychofizyczne 

 Czynniki psychofizyczne można podzielić na:
1) - obciążenie fizyczne: statyczne i 

dynamiczne, 

2) - obciążenie psychiczne.

Do podstawowych zagrożeń mechanicznych zaliczamy: 

 - zgniecenie, 

 - zmiażdżenie, 

 - przecięcie lub odcięcie, 

 - wplątanie,

 - wciągniecie lub pochwycenie,

 - uderzenie, 

 - przekłucie lub przebicie,

 - starcie lub obtarcie,

 - wytrysk cieczy o wysokim ciśnieniu (zagrożenie wytryskiem),

 - poślizgnięcia  i potknięcia. 

4.5.1. Zagrożenia mechaniczne

Zagrożenia mechaniczne to ogólne określenie tych czynników 
fizycznych, które mogą być przyczyną urazów powodowanych 
mechanicznym działaniem na człowieka różnych elementów, np. 
części maszyn, narzędzi, obrabianych przedmiotów, wyrzucanych 
materiałów stałych lub płynnych.

 

Zagrożenia mechaniczne mogą być stwarzane przez:



- przemieszczające się maszyny oraz transportowane przedmioty, 



 - ruchome elementy, 



 - ostre, wystające elementy, chropowate elementy, 



 - spadające elementy, 



 - płyny pod ciśnieniem, 



 - śliskie, bądź nierówne powierzchnie, 



 - ograniczone przestrzenie (dojścia, przejścia, dostępy), 



 - położenie stanowiska pracy w odniesieniu do podłoża (praca na 

wysokości oraz w zagłębieniach), 



 - inne, np. zwierzęta. 

Zagrożenia te mogą występować zarówno podczas normalnego 
(ustalonego przez projektanta lub producenta) funkcjonowania maszyny 
lub innego przedmiotu pracy  oraz  powstawać wskutek zakłóceń 
powodujących naruszenie normalnych warunków ich funkcjonowania, 
prowadzących do defektów, uszkodzeń, lub awarii maszyn i często 
trudnych do przewidzenia następstw. 

Zagrożenia mechaniczne występują praktycznie we wszystkich 
technologiach i procesach pracy. W zależności od zastosowanych maszyn i 
innego wyposażenia stanowisk pracy oraz czynności i warunków ich 
wykonywania w poszczególnych sekcjach gospodarki narodowej występują 
specyficzne dla nich zagrożenia mechaniczne.

Zagrożenia mechaniczne dominują zwłaszcza w technologiach 
i procesach stosowanych w budownictwie, w produkcji metali i 
wyrobów z metali, w produkcji maszyn i urządzeń, w 
transporcie i gospodarce magazynowej a także w handlu i 
naprawach.

!

!

4.5.2. Identyfikacja zagrożeń mechanicznych 

Identyfikacji zagrożeń mechanicznych wraz ze stwarzanymi sytuacjami 
zagrożenia dokonujemy na podstawie analizy czynności i sposobów ich 
wykonywania w aspekcie czasu przebywania w strefie niebezpiecznej i 
możliwości kontaktu z czynnikami stwarzającymi zagrożenia mechaniczne 
podczas normalnego funkcjonowania środków pracy  w określonych 
warunkach użytkowania oraz analizy możliwości powstania zakłóceń w 
takim ich funkcjonowaniu wraz z ich potencjalnymi następstwami.

W tym celu analizujemy:

 

 - ogólne aspekty charakteryzujące stanowisko pracy takie jak np. 
lokalizacja,

 - wyposażenie i jego rozmieszczenie itp., 

 - rodzaje operacji i czynności wykonywanych przez pracownika(ów) wraz 
ze sposobami i czasem ich wykonywania na stanowisku pracy, 

 - warunki otoczenia mające wpływ na powstawanie zagrożeń na 
analizowanym stanowisku pracy, 

 - informacje o zaistniałych wypadkach oraz zdarzeniach potencjalnie 
wypadkowych, 

 - identyfikujemy potencjalne źródło możliwego urazu lub innego 
pogorszenia stanu zdrowia, 

 - warunki powstawania sytuacji zagrożenia. 

Do głównych parametrów wpływających na powstawanie sytuacji 
kolizyjnego stykania się operatora lub innego oddziaływania na niego 
elementów stanowiska pracy  należy zaliczyć:

 - usytuowanie strefy zagrożenia w odniesieniu do strefy pracy 
pracownika; 

 - rodzaj, kształt, gładkość powierzchni elementów, z którymi może stykać 
się pracownik (elementy tnące, ostre wystające krawędzie itp.); 

 - położenie względem siebie elementów mogących podczas poruszania 
się tworzyć strefy niebezpieczne (np. przekładnie łańcuchowe, pasowe, 
zębate). 

 - energię wzajemnego oddziaływania danego czynnika i pracownika; 

 - energię kinetyczną części maszyn; 

 - energię potencjalną części, które poruszają się pod wpływem siły 
ciężkości, elementów sprężystych lub nad- i podciśnienia płynów. 

4.5.3. Ocena ryzyka związanego z 
zagrożeniem mechanicznym 

Prawdopodobieństwo wystąpienia szkody zależy od:
1) częstości i czasu narażenia, 
2) możliwości wystąpienia zdarzenia zagrażającego czyli zdarzenia 
mogącego spowodować szkodę dla życia i zdrowia człowieka, 
3) możliwości uniknięcia szkody, która zależy od szybkości 
powstawania zdarzenia zagrażającego (nagle, szybko, powoli), 
kwalifikacji i wiedzy pracownika,
4) świadomości ryzyka i osobniczych możliwości uniknięcia szkody np. 
refleks, zwinność. 

Dla każdego z występujących zagrożeń mechanicznych oceniamy ryzyko 
zawodowe określając: prawdopodobieństwo wystąpienia szkody (urazu 
lub innego pogorszenia stanu zdrowia pracownika) i ciężkość tej szkody. 

Prawdopodobieństwo wystąpienia szkody

 związanej z 

zagrożeniami mechanicznymi proponuje się szacować następująco: 
I. Małe, gdy: 

1) częstość i czas narażenia można określić jako rzadkie (rzadziej 
niż raz na 6 miesięcy); 
2) możliwość wystąpienia zdarzenia zagrażającego można określić 
jako mało prawdopodobne (rzadziej niż raz na rok); 
3) możliwość uniknięcia szkody jest oczywista. 

II. Duże, gdy: 

1) częstość i czas narażenia można określić jako codzienne, 
trwające ponad 2h; 
2) wystąpienie zdarzenia zagrażającego jest wysoce 
prawdopodobne, np. codzienne; 
3) występuje bardzo ograniczona możliwość uniknięcia szkody. 

III. Średnie - we wszystkich przypadkach pośrednich. 

W odniesieniu do czynników wywołujących zagrożenia mechaniczne, oczy 
i twarz narażone są głównie na odpryski ciał stałych. 
Odpryski ciał stałych powstają m.in. przy ręcznej i maszynowej obróbce 
drewna, metali, kamieni, betonu oraz tworzyw sztucznych, a także np. 
podczas procesu spawania lub zgrzewania. 
Źródłami odprysków mogą być również uszkodzone, ruchome elementy 
maszyn (np. wiertła, tarcze szlifierskie, tarcze przecinarek kątowych itp.). 

Parametrami charakteryzującymi odpryski ciał stałych są m.in. 
ich prędkość, wielkość, kształt, twardość oraz energia uderzenia. 

4.5.4. Zagrożenia mechaniczne oczu i 
twarzy

Ocena zagrożenia odpryskami ciał stałych może być przeprowadzana 
jedynie w sposób jakościowy. Przy tej ocenie należy uwzględnić:
• typ wykonywanej pracy (praca ręczna lub maszynowa),
• rodzaj obrabianego materiału,
• liczbę odprysków oraz ich prędkość,
• obszar narażenia (oczy lub oczy i twarz).
W następnej kolejności należy wziąć pod uwagę ciężkość następstw. Ze 
względu na dużą wrażliwość oczu i twarzy na urazy mechaniczne 
przyjmuje się średni stopień ciężkości lub duży stopień ciężkości 
następstw. 

Dla potrzeb badań środków ochrony oczu i twarzy ustalono cztery poziomy 
ochrony. Poziomy te odpowiadają odporności na uderzenie stalową kulką, o 
masie 22 g, z prędkością 5,1 m/s (jest to prędkość swobodnego spadku 
kulki z wysokości około 1,3 m) lub stalową kulką o masie 0,86 g z 
prędkościami 45 m/s (niska energia uderzenia); 120 m/s (średnia energia 
uderzenia) oraz 190 m/s (wysoka energia uderzenia). 

Analizując poszczególne zawody w sposób bardziej szczegółowy, na 
zagrożenia mechaniczne oczu i twarzy w sposób szczególny narażeni są 
m.in.:
• szlifierze, tokarze i stolarze (odpryski ciał stałych),
• górnicy (odpryski ciał stałych w postaci odłamków skalnych, pyłów itp.),
• spawacze (odpryski metalu i żużla),
• pracownicy budowlani (odpryski ciał stałych i rozbryzgi cieczy),
• hutnicy (odpryski gorących ciał stałych),
• piaskarze (odpryski podczas oczyszczania strumieniowo - ciernego),
• strażacy (odpryski, przemieszczające się ostre elementy, ciecz pod 
ciśnieniem).

Rys. 4.3. Okulary ochronne z panoramicznymi, 
wymiennymi soczewkami o dużej odporności 
na uderzenia

4.5.5. Zagrożenia głowy na stanowisku pracy 

Obrażenia wywoływane przez czynniki mechaniczne mogą dotyczyć 
skóry
pokrywającej głowę, kości czaszki, mózgu oraz kręgów szyi. W 
skrajnych przypadkach obrażenia te mogą prowadzić do trwałego 
kalectwa, a nawet śmierci człowieka. 
Największa ich liczba występuje w takich gałęziach gospodarki, jak: 
• górnictwo i kopalnictwo, 
• budownictwo, 
• transport, 
• gospodarka magazynowa i łączność, 
• handel hurtowy i detaliczny,
• zaopatrzenie w energię elektryczną, gaz i wodę.

Podstawowym środkiem ochrony indywidualnej przeznaczonym do ochrony 
głowy pracownika na stanowisku pracy jest przemysłowy hełm ochronny 
spełniający wymagania normy PN-EN 397:1997 „Przemysłowe hełmy 
ochronne”. 
Przemysłowe hełmy ochronne w zależności od przeznaczenia różnią się 
konstrukcją. Niezależnie od tego można wskazać ich trzy wspólne elementy: 

• skorupę, 
• więźbę 
• oraz pas główny. 

Rys. 4.4. Hełm budowlany z polipropylenu 
wysokiej gęstości, anty-UV. Regulacja od 
53 do 63 cm wokół głowy. 

Rys. 4.5. Hełm ochronny z uchylną osłoną twarzy 
(poliweglanowa)

Rozróżniamy dwa rodzaje osłon:
• osłony stałe nie zmieniające swego położenia w stosunku do 
maszyny, urządzenia, narzędzia na skutek przyspawania lub mocowania 
na śruby, nakrętki tak, że usunięcie lub otwarcie jej bez użycia narzędzi 
jest niemożliwe,
• osłony ruchome zwykle połączone z elementami mechanicznymi 
maszyny (np. zawiasy, prowadnice), które mogą być otwierane bez 
użycia narzędzi.
Osłony powinny spełniać następujące wymagania:
• mieć trwałą konstrukcję,
• być trudne w usuwaniu,
• być usytuowane w odpowiedniej odległości od strefy niebezpiecznej,
• nie przesłaniać pola widzenia podczas pracy,
• same nie stwarzać dodatkowego zagrożenia,
• muszą umożliwiać wykonywanie pracy na maszynie oraz jej 
konserwację.

4.5.5. Zastosowanie osłon 

Podstawowe zasady i metody likwidacji lub ograniczania zagrożeń w 
środowisku pracy to:
• eliminacja źródeł czynników niebezpiecznych i szkodliwych,
• ograniczenie oddziaływania czynników przez odsunięcie człowieka z 
obszaru ich oddziaływania,
• ograniczenie oddziaływania na człowieka czynników niebezpiecznych i 
szkodliwych przez osłonięcie strefy narażenia,
• ograniczenie wpływu czynników przez zastosowanie ochron osobistych,
• ograniczenie zagrożenia poprzez właściwy dobór pracowników i 
organizację pracy oraz oddziaływanie na bezpieczne zachowanie 
pracowników.

4.6. Ograniczenie zagrożeń w środowisku pracy