Prawo osobowe

Zdolność prawna



definicja – zdolność do bycia podmiotem praw i

obowiązków



może przysługiwać osobie fizycznej lub prawnej



w zasadzie osoba fizyczna posiadała pełną zdolność

prawną jedynie w obrębie swojego stanu



nabycie zdolności prawnej – w zasadzie w momencie

urodzenia – uznanie przez ojca; ochrona karna płodu

(

nasciturus

), w prawie ziemskim dopuszczalne

ustanowienie go dziedzicem, w prawie miejskim

wdowa brzemienna mogła posiadać dobra ziemskie,

które miał dziedziczyć nienarodzony



utrata zdolności prawnej – najczęściej na skutek

śmierci; skazanie na karę pozbawienia praw, wyjęcia

spod prawa, wywołanie (proskrypcja), potem infamia,

banicja

Czynniki ograniczające zdolność

prawną

Stan



najszerszy zakres zdolności należał do rycerstwa i możnych, potem szlachty

– szczeg. w odniesieniu do własności ziemi; szlachcic w okresie nowożytnym

nie mógł się jednakże trudnić rzemiosłem czy kupiectwem pod rygorem

utraty szlachectwa (do 1775 r.)



węższy zakres posiadali duchowni – szczeg. co do testowania i nabywania

spadku, nie mogli sprawować opieki; Statuty Kazimierza Wlk nakazywały

duchownemu przekazanie dóbr ziemskich świeckiemu krewnemu, jeśli nie

chciał z nich pełnić służby wojennej; od XVI w. przed wstąpieniem do zakonu

nakaz sprzedaży dóbr, jeśli na nich ciążył obowiązek służby wojennej, zakaz

testowania dobrami ziemskimi w ogóle, by ograniczyć możliwości Kościoła do

nabywania ziemi; XVII w. tzw. ustawy amortyzacyjne (1635 r. – sejm musiał

się zgodzić na przekazanie dóbr ziemskich Kościołowi lub duchownym w

zakonach w jakiejkolwiek formie – powtarzano nakaz w 1726, 1764 i 1768 r.,

także Zbiór Praw Sądowych)



mieszczanie – zakaz piastowania urzędów i stanowisk kościelnych (1496 r.),

zakaz nabywania dóbr ziemskich (1496, 1538, 1543), konstytucja z 1611 r.

zakazała miastom i mieszczanom nabywania ziemi pod groźbą ich konfiskaty

(wyj. miasta o tzw. prawach szlacheckich), od 1768 r. zezwolono im na

dzierżawę dóbr ziemskich, od 1775 r. nabywania dóbr na Litwie, Konstytucja

3 Maja generalnie przyznała to prawo



chłopi – ograniczenie zdolności dotyczyło stosunków między chłopami

różnych panów, a nawet tego samego właściciela – nie mogli bez jego zgody

zawierać małżeństw, opuszczać wsi, zaciągać zobowiązań, rozporządzać

majątkiem; konstytucja 1511 r. (także Korektura Praw) zezwalała na

małżeństwa chłopek z obcymi poddanymi bez zgody pana (niestosowane,

popierane przez Kościół – statuty synodalne z 1633 i 1733 r.)

Czynniki ograniczające zdolność

prawną

Płeć



pełną zdolność posiadali wyłącznie

mężczyźni



kobiety miały ograniczoną zdolność

prawną w dziedzinie prawa

spadkowego, opiekuńczego



uprzywilejowanie wdowy

Czynniki ograniczające zdolność

prawną

Obce pochodzenie



na pocz. wrogość wobec obcych – cudzoziemcy nie posiadali w

ogóle zdolności prawnej, z czasem rozwój prawa gościnności



później ochrona władcy, ograniczona zdolność prawna w

miastach



ius albinagii

– prawo władcy do spadku po zmarłym

cudzoziemcu, który nie zostawił spadkobiercy na miejscu i nie

sporządził testamentu (kaduk); także główszczyzna za zabicie

takiego cudzoziemca przypadała władcy – ograniczanie tego

prawa w II poł. XVII w., konstytucja z 1768 r. (i Zbiór Praw

Sądowych) dawały te prawa królowi



prawo detraktu – od 1590 r. za wywóz majątku za granicę

przez cudzoziemca lub jego spadkobierców pobierano opłatę w

wysokości 1/10 wartości mienia



od 1589 r. – zakaz posiadania przez cudzoziemca dóbr

ziemskich na własność lub prawem zastawu, posiadane musieli

sprzedać, od 1775 r. zezwolono na nabywanie dóbr na Litwie



prawo miejskie zakazywało dokonywania przez nich niektórych

transakcji, posiadania placówek handlowych, handlu

detalicznego, zawierania z polskimi mieszczanami spółek

Czynniki ograniczające zdolność

prawną

Żydzi



podlegali ochronie ze strony panującego –

„słudzy skarbu” książęcego, np. statut

wielkopolski z 1264 r. Bolesława Pobożnego)



mogli udzielać pożyczek oprocentowanych,

ale nie pod zastaw nieruchomości lub na listy

dłużne (od 1264 r.)



nie mogli nabywać, dzierżawić dóbr

ziemskich, nie mogli trzymać służby złożonej

z chrześcijan



od 1775 r. mogli trudnić się rolnictwem

Czynniki ograniczające zdolność

prawną

Religia



w średniowieczu kacerze (od XII w. ci, którzy

odstąpili od Kościoła Katolickiego) byli

pozbawieni zdolności prawnej, majątek

spadkowy ulegał konfiskacie



zakaz zawierania małżeństw chrześcijan z

niechrześcijanami (np. muzułmańscy Tatarzy)



zakaz świadczenia przeciwko chrześcijanom



Tatarzy nie mogli piastować urzędów

ziemskich ani uczestniczyć w sejmikach, choć

posiadali dobra ziemskie i pełnili służbę

wojskową

Czynniki ograniczające zdolność

prawną

Cześć



pozbawienie czci jako kara za naganne postępowanie

(kara proskrypcji = wywołania, infamii, banicji,

pozbawienia szlachectwa) – śmierć fikcyjna, cywilna



ograniczenie zdolności z powodu wykonywania

danego zawodu – np. kat, komediant, wędrowny

poeta, czyściciel ulic i kanałów, hycel (rakarz),

łaziebnik, czasem owczarz, młynarz, krawiec



brak czci z powodu pozycji osobistej, np. nieślubnego

pochodzenia – wg prawa magdeburskiego majątek

po nim przypadał monarsze jako kaduk, nie mogły

posiadać praw szlacheckich, uzyskiwać miejskiego

obywatelstwa, mogły dziedziczyć jedynie po matce

(Statuty Kazimierza Wielkiego – należała się im

główszczyzna za zabicie matki), ale od XVI w.

legitymizacja dzieci przez późniejsze małżeństwo

rodziców w prawie ziemskim była utrudniona

Czynniki ograniczające zdolność

prawną

Zdrowie



we wczesnym średniowieczu brak pełnego

zdrowia fizycznego powodował całkowitą

utratę zdolności prawnej (szczeg. prawo lenne,

Zwierciadło Saskie wykluczało z

dziedziczenia); sytuacja chorych na trąd; Zbiór

Praw Sądowych zakazywał niewidomym i

głuchym sprawowania opieki



od późnego średniowiecza choroba psychiczna

ograniczała zdolność prawną (Zwierciadło

Saskie wykluczało z dziedziczenia)

Zdolność do czynności

prawnych



definicja – zdolność do samodzielnego

składania i przyjmowania wiążących

oświadczeń woli, powodujących

powstanie, zmianę lub wygaśnięcie

stosunku prawnego – czyli można

nabywania praw, zaciągania

zobowiązań mocą własnego działania



nie każdy, kto posiadał zdolność

prawną miał zdolność do czynności

prawnych

Czynniki ograniczające zdolność do czynności

prawnych

Wiek



średniowiecze – 2 okresy: 1. nieletność (małoletność), 2.

pełnoletność (lata dojrzałe, sprawne) – Statuty Kazimierza Wlk

– dla dziewczynek od 12, a dla chłopców od 15 roku życia



nowożytność – 3 okresy: 1. nieletność (małoletność), 2. lata

sprawne (pełnoletność), 3. lata dojrzałe (roztropne)

Ad. 1.

prawo miejskie I granicę ustawiały na 13 (dziewczynki) i 14

(chłopcy) lat, w prawie ziemskim 12 i 15 lat, od II poł. XVII w.

14 i 18 lat, od 1768 r. jednolicie dla szlachty na 20 lat – brak

zdolności do czynności prawnych, działali przez opiekuna

Ad. 2.

prawo miejskie 21 lat, prawo pruskie 25 lat, prawo ziemskie

24 lata – nakaz zgody opiekuna na transakcje, od 1768 r.

potwierdzone ograniczenia oraz zakaz brania towarów na

kredyt, zaciągania pożyczek, wystawiania weksli,

wstępowania do większości klasztorów – ograniczenie

zdolności do czynności prawnych

Ad. 3

pełna zdolność do czynności prawnych

Czynniki ograniczające zdolność do czynności

prawnych

Płeć



od XIII w. pełną zdolność do czynności

prawnych posiadała wdowa – zarząd

majątkiem po mężu, sprawowanie opieki nad

dziećmi



1581 r. – nakaz, by mężatki działały przez

mężów



Korektura Pruska – wszystkie kobiety miały

mieć opiekę (ojców, braci, mężów)



1775 r. – ustanawianie na wniosek wdowy

kuratora

Czynniki ograniczające zdolność do czynności

prawnych

Zdrowie



posiadanie pełnego zdrowia psychicznego

od XVI w. decydujące jako warunek

skuteczności czynności prawnej



Formula processus

– warunek zdrowia

psychicznego



1638 r. – procedura uznawania kogoś za

niezdolnego do czynności prawnych z

powodu choroby psychicznej i ustanawiania

kuratora

Osoby prawne



rozwój pojęcia – „osoba moralna” w prawie

kanonicznym, czyli zbiorowości istniejące w

Kościele; glosatorzy opracowali pojęcie

osobowości okręgu miejskiego – teoria „osoby

fikcyjnej”, oderwanej od tworzących ją osób

fizycznych; XVII w. koncepcja naturalnoprawna

oparta na umowie społecznej, pojęcie „osoba

prawna” od XIX w.; 2 postacie:

1. korporacje (stowarzyszenia) – związek osób

2. fundacje (zakłady) – majątek o charakterze

celowym, na podstawie aktu założyciela

Korporacje



we wczesnym średniowieczu opole

(wspólność łąk, wód, lasów);



zbiorowości w Kościele, gminy żydowskie

(kahały)



organizacja miejska – traktowane jako osoby

prawne od XIII w., w ich obrębie cechy,

gildie, uniwersytety, bractwa humanitarne



gromady wiejskie



państwo od XIV w. traktowano jako osobę

prawną



od XVIII w. – spółki akcyjne (regulował je

Zbiór Praw Sądowych)

Fundacje



fundatorzy duchowni lub świeccy



osoby fizyczne i instytucje



od XVII w. ograniczenia w tworzeniu

fundacji kościelnych



1669 r. zakaz tworzenia fundacji z

nieruchomości ziemskich bez zgody

sejmu

Document Outline