SYTUACJA KOMUNIKACYJNA

SYTUACJA KOMUNIKACYJNA

W INTERAKCJI

W INTERAKCJI

Grażyna Habrajska, Sytuacja komunikacyjna w
interakcji (w druku)
Aleksy Awdiejew, Gramatyka interakcji werbalnej, Kraków
2005
John Searle, Czynności mowy, Warszawa 1987
Marek Tokarz, Dysonans poznawczy w komunikacji, w:
Rozmowy o

komunikacji 2, wyd. Leksem 2008

Anna Wierzbicka, Akty mowy, w: Semiotyka i struktura
tekstu, Wrocław 1973, s. 103-114
Anna Wierzbicka, Genry mowy, w: Tekst i zdanie, Wrocław
1983, s. 125-137

Na poziomie interakcyjnym sytuacja

komunikacyjna ma charakter dialogiczny,
co oznacza, że mamy do czynienia z
więcej niż jednym przekazem,
współtworzonym przez interlokutorów.

Wymaga zatem uświadomienia sobie przez

mówiących takich podstawowych
komponentów interdyskursu jak:
nadawca, odbiorca, intencja i cel
komunikacyjny

Interakcyjna sytuacja komunikacyjna jest

szersza niż sytuacja interpretacji ideacyjnej.

Interpretacja ideacyjna jest zawarta w sytuacji

interakcyjnej, ponieważ odpowiedź na
podstawowe dla interakcji pytanie po co coś
zostało powiedziane nie jest możliwa bez
odpowiedzi na pytanie co zostało
powiedziane.

Dla każdego wypowiedzenia z pozoru

ideacyjnego można zbudować ramy sytuacji
interakcyjnej oraz określić wirtualną
intencję i cel komunikacyjny nadawcy.

Na przykład wypowiedzenie:

Herbata stoi na stole

na poziomie ideacyjnym stanowi opis lokalizacji obiektu

nazwanego herbatą.

Natomiast przy postawieniu obligatoryjnego dla interakcji

pytania po co nadawca to mówi, sytuacja komunikacyjna

ulega rozszerzeniu o komponenty interakcyjne.

Wówczas wypowiedzenie to może zyskiwać różne

interpretacje.

Z punktu widzenia wiedzy indeksalnej wypowiedzenie takie

ma charakter trywialny, nieinformacyjny, pozbawiony

wartości komunikacyjnej,

bowiem podstawowym warunkiem zaistnienia sytuacji

komunikacyjnej jest wyznaczenie przez nadawcę

„roli” odbiorcy – wskazanie mu, co ma robić z tą

herbatą.

Typową rolą wyznaczaną odbiorcy przez to właśnie

wypowiedzenie jest rola konsumenta herbaty, który jest

zapraszany do jej picia.

Intencją nadawcy jest wówczas wskazanie lokalizacji

obiektu, a celem zaproszenie odbiorcy do konsumpcji.

Sytuacja interakcyjna jest pierwotną sytuacją

komunikacyjną, zawsze bowiem można dla

każdego wypowiedzenia zbudować ramy

interakcyjne i próbować określić intencję oraz

cel komunikacyjny.

Dla każdego aktu mowy wskazać możemy także

inne istotne dla nich komponenty sytuacji

komunikacyjnej. Próbę opisu parametrów

wybranych aktów podjął John Searle (1987),

wskazując warunki ich skuteczności oraz Anna

Wierzbicka, konstruując definicje aktów i genrów

mowy

Akt mowy jest zdarzeniem komunikacyjnym,

wyrażającym intencję nadawcy i różni się od

zdarzeń niekomunikacyjnych właśnie

możliwością rozpoznania tej intencji.

KOMPONENTY SYTUACJI

KOMUNIKACYJNEJ

OSADZENIE W RAMIE CZASU (

TERAZ

) I PRZESTRZENI (

TU

)

p

JA

TY

ce
l

intencja

relacja zależności /

dominacji

relacja emocjonalna /

atrybucji

ocena kompetencji

stosune
k

OBSERWATOR

możliwość
stosowania
sankcji
moralnych

możliwość
stosowania
sankcji
praktyczny
ch

KOMPONENTY SYTUACJI

KOMUNIKACYJNEJ

Komponenty wyjściowe sytuacji komunikacyjnej:

ocena możliwości wykonania i/lub kompetencji

:

zarówno JA jak i TY posiada określone kompetencje; JA

typując na wykonawcę TY ocenia jego kompetencje i

możliwości do wykonania działania, równocześnie TY

ocenia kompetencje i możliwości JA do wykonania tego

zadania

relacja zależności / dominacji

:

określa formalną

zależność TY od JA lub JA od TY; decyduje też o

możliwości stosowania sankcji praktycznych ze strony

dominującej

relacja emocjonalna / atrybucji

: działanie zasady

lubienia i sympatii jako narzędzia wpływu na innych

(Robert Cialdini)

p

JA

TY

cel

intencj
a

relacja zależności /

dominacji

relacja emocjonalna /

atrybucji

ocena

kompetencji

stosune
k

OBSERWATOR

KOMPONENTY SYTUACJI

KOMUNIKACYJNEJ

Komponenty sytuacji komunikacyjnej aktu

mowy:

p

– obiekt, zdarzenie działanie itp. dziedziczone

do sytuacji interakcyjnej z ideacji

intencja

: skierowana do TY – nakłonienie /

zobowiązanie TY do działania lub przyjęcia

określonej postawy

cel

: skierowany na obiekt / działanie, prowadzi

do uzyskania korzyści przez JA

stosunek TY do p: wpływa na zgodę lub

odrzucenie działania / przyjęcia postawy

p

JA

TY

cel

intencj
a

relacja zależności /

dominacji

relacja emocjonalna /

atrybucji

ocena

kompetencji

stosune
k

OBSERWATOR

KOMPONENTY SYTUACJI

KOMUNIKACYJNEJ

strategie informacyjno weryfikacyjne:

akty modalne

akty modalne

OSADZENIE W RAMIE CZASU (

TERAZ

)

I PRZESTRZENI (

TU

)

p

JA

TY

ce
l

intencja

relacja zależności /

dominacji

relacja emocjonalna /

atrybucji

ocena kompetencji

stosune
k

Modalność bazuje na

ocenie kompetencji

1) JA nie wie czy p, ale

przypuszcza, że TY
może wiedzieć czy p

2) intencja

: wyrażenie do

TY przypuszczenia,
wątpliwości, pewności
lub wykluczenia w
zakresie zaistnienia lub
niezaistnienia p – czyli
zaproponowanie
negocjacji

3) cel

: przyjęcie w wyniku

negocjacji wspólnego
stopnia
prawdopodobieństwa
zaistnienia zdarzenia: że
p lub ~p

KOMPONENTY SYTUACJI

KOMUNIKACYJNEJ

strategie informacyjno weryfikacyjne:

pytanie

pytanie

OSADZENIE W RAMIE CZASU (

TERAZ

)

I PRZESTRZENI (

TU

)

p

JA

TY

ce
l

intencja

relacja zależności /

dominacji

relacja emocjonalna /

atrybucji

ocena kompetencji

stosune
k

Modalność, w tym

pytanie, bazuje na
ocenie kompetencji

1) JA nie wie czy p

2) JA jest przekonany, że

TY wie czy p

3) intencja

: wyrażenie do

TY prośby o
dostarczenie informacji
o p

4) cel

: zdobycie przez JA

informacji na temat p

KOMPONENTY SYTUACJI

KOMUNIKACYJNEJ

strategie behawioralne: nakłanianie

nakłanianie

OSADZENIE W RAMIE CZASU (

TERAZ

)

I PRZESTRZENI (

TU

)

p

JA

TY

ce
l

intencja

relacja zależności /

dominacji

relacja emocjonalna /

atrybucji

ocena kompetencji

stosune
k

Nakłanianie bazuje na

wszystkich relacjach
między JA i TY

Od strony JA:

JA chce, żeby TY wykonał

p, które jest korzystne
dla JA

1) JA jest przekonany, że

TY może wykonać p

2) intencja

: wyrażenie do

TY propozycji, prośby,
żądania, rady itp.
wykonania p

3) cel

: uzyskanie przez JA

korzyści z wykonania p

KOMPONENTY SYTUACJI

KOMUNIKACYJNEJ

strategie behawioralne: nakłanianie

nakłanianie

OSADZENIE W RAMIE CZASU (

TERAZ

)

I PRZESTRZENI (

TU

)

p

JA

TY

ce
l

intencja

relacja zależności /

dominacji

relacja emocjonalna /

atrybucji

ocena kompetencji

stosune
k

Nakłanianie bazuje na

wszystkich relacjach
między JA i TY

Od strony TY: TY wykona p,

gdy:

1) uzna, że JA nie może

wykonać p samodzielnie

2) lubi JA i nie chce się

narazić z jego strony na
sankcje moralne
(propozycja, prośba)

3) pozostaje w relacji

zależności od JA i nie
chce się narazić z jego
strony na sankcje
praktyczne (żądanie)

4) wykonanie p nie będzie

wymagało od TY dużego
wysiłku

KOMPONENTY SYTUACJI

KOMUNIKACYJNEJ

strategie behawioralne: zobowiązanie

zobowiązanie

OSADZENIE W RAMIE CZASU (

TERAZ

)

I PRZESTRZENI (

TU

)

p

JA

TY

ce
l

intencja

relacja zależności /

dominacji

relacja emocjonalna /

atrybucji

ocena kompetencji

stosune
k

Nakłanianie bazuje na

wszystkich relacjach
między JA i TY

Od strony JA:

JA obiecuje, że wykona p dla

TY

1) JA przewiduje, że TY

chce / nie chce p

2) JA może wykonać p

3) intencja

: wyrażenie do TY

zobowiązania / rezygnacji,
obietnicy, przyrzeczenia /
pogróżki itp. wykonania p

4) cel

: uzyskanie przez JA

korzyści z wykonania p
(wykorzystanie zasady
wzajemności)

KOMPONENTY SYTUACJI

KOMUNIKACYJNEJ

strategie behawioralne: zobowiązanie

zobowiązanie

OSADZENIE W RAMIE CZASU (

TERAZ

)

I PRZESTRZENI (

TU

)

p

JA

TY

ce
l

intencja

relacja zależności /

dominacji

relacja emocjonalna /

atrybucji

ocena kompetencji

stosune
k

Nakłanianie bazuje na

wszystkich relacjach
między JA i TY

Od strony TY:

TY wierzy, że JA wykona p

dla TY

TY nabywa prawo do

zastosowania sankcji w
przypadku niewykonania
p

TY jest zobowiązany do

wyrażenia wdzięczności
z powodu podjęcia i
wykonania p

KOMPONENTY SYTUACJI

KOMUNIKACYJNEJ

strategie aksjologiczne:

akty emotywno-

akty emotywno-

oceniające

oceniające

OSADZENIE W RAMIE CZASU (

TERAZ

)

I PRZESTRZENI (

TU

)

p

JA

TY

ce
l

intencja

relacja zależności /

dominacji

relacja emocjonalna /

atrybucji

ocena kompetencji

stosune
k

Akty emotywno

oceniające bazują na
specyficznych na
specyficznych
składnikach
zgodności postaw

1) JA wyraża do TY swój

stosunek do
zaistniałego stanu
rzeczy p

2) intencja

: wyrażenie do

TY radości, zadowolenia,
niechęci, gniewu itd. w
stosunku do obiektu
i/lub sprawcy
zaistniałego stanu
rzeczy

3) cel

: uzyskanie

solidarności uczuć
między JA i TY

Akty emotywno-oceniające otwierają

perswazyjną sytuację komunikacyjną.

Uświadomienie komponentów tej sytuacji

pozwala na określenie skuteczności

perswazji.

Częściej niż w innych aktach mowy konieczne

jest w tym przypadku odtworzenie możliwie

wielu komponentów sytuacji.

Im dokładniej nadawca je odtworzy, tym

łatwiej może wpływać na przekonania i

postawę odbiorcy.

Jeśli nadawca nie jest pewien skuteczności

wpływu, to podejmuje strategię zbudowania

sytuacji, która mu to ułatwi.

Kreowania sytuacji, która ułatwia

perswazję dokonuje się poprzez:
usuwanie istniejących lub
przewidywanych barier
komunikacyjnych (Marek Tokarz,
Robert Cialdini)
wykorzystanie teorii skutecznej
decyzji (Icek Ajzen)

DLACZEGO NIE PRZEKONUJĄ NAS

DLACZEGO NIE PRZEKONUJĄ NAS

PRZEKONYWAJĄCE ARGUMENTY?

PRZEKONYWAJĄCE ARGUMENTY?

(prof. dr hab. Marek Tokarz)

(prof. dr hab. Marek Tokarz)

8 czynników wpływających na przyjęcie

8 czynników wpływających na przyjęcie

lub odrzucenie argumentacji

lub odrzucenie argumentacji

1) Motywacja
2) Sympatia

3) Atrybucja
4) Równoważenie struktur poznawczych
5) Asymilacja i kontrastowanie

6) Mechanizm konsekwencji
7) Mechanizm konformizmu
8) Reaktancja (obrona opcji ograniczanej)

Atrybucja - tendencyjność

wyboru

Czynniki decydujące:

- sympatia

- ocena zachowania

sympatia
ocena sytuacji

+

+

-

-

+

+

atrybucja
wewnętrzna

atrybucja
zewnętrzna

-

-

atrybucja

zewnętrzna

atrybucja

wewnętrzna

Równoważenie struktur

poznawczych

Stosunek do

mówiącego

Ocena faktu przez

mówiącego

Nasza ocena faktu

+

+

+

+

+

-

+

-

-

+

-

+

-

+

+

-

+

-

-

-

-

-

-

+

Dysonans poznawczy powstaje przy nieparzystej liczbie
minusów

Asymilacja i

kontrastowanie

++
++
++

+/-
+/-

+/-

+/-

- -
-
-

-
-

Teoria skutecznej decyzji

(Icek Ajzen)

decyzja

przekonan

ia

normy

społeczne

komunikat

Relewantnymi komponentami sytuacji

perswazyjnej są:

1) motywacja (zasada korzyści)
2) sympatia
3) atrybucja
4) równoważenie struktur poznawczych
5) asymilacja i kontrastowanie
6) mechanizm konsekwencji
7) mechanizm konformizmu
8) reaktancja (obrona opcji ograniczanej)
9) teoria skutecznej decyzji
10) rama perswazyjna
Komponenty sytuacji komunikacyjnej mają charakter

wspomagający argumentację aksjologiczną,

wzmacniają albo osłabiają czynniki efektu

perswazyjnego

koniec

Centrum ideacyjnym sytuacji perswazyjnej jest

obiekt perswazji i przypisana mu standardowo

wartość – w sensie umieszczenia go na skali ocen,

zaliczenie do klasy.

Na przykład gdy X mówi, że Y kłamie to tym samym

zalicza Y do klasy obiektów: kłamcy (cały czas

pozostając jeszcze w obrębie sensów ideacyjnych),

ale równocześnie tym wypowiedzeniem wyraża swój

stosunek do Y – potępienie, przenosząc wypowiedź

na poziom interakcyjny i uruchamiając wszystkie

elementy sytuacji interakcyjnej, towarzyszącej

aktom emotywno-oceniającym.

Jeśli nie powstaje warunek obligatoryjności

Jeśli nie powstaje warunek obligatoryjności

akceptacji opinii, to nie jesteśmy w sytuacji

akceptacji opinii, to nie jesteśmy w sytuacji

komunikacyjnej interakcji – pozostajemy

komunikacyjnej interakcji – pozostajemy

wówczas w sytuacji komunikacyjnej ideacji

wówczas w sytuacji komunikacyjnej ideacji

Schemat interakcyjnej sytuacji perswazyjnej można

przedstawić ze strony nadawcy i ze strony odbiorcy.

Schemat nadawcy:
Formułuję opinię (+/-) w stosunku do obiektu perswazji

x wyrażając równocześnie swój stosunek emocjonalny,

spodziewam się, że mój sąd kwalifikujący obiekt x nie

będzie sprzeczny ze znaną mi postawą odbiorcy i

moja opinia zostanie zaakceptowana

Schemat odbiorcy:
Nadawca formułuje opinię (+/-) w stosunku do obiektu

perswazji x i wyraża swój stosunek emocjonalny do

tego obiektu, mój stosunek do obiektu perswazji różni

się / nie różni się od stosunku nadawcy, więc nie

akceptuję / akceptuję opinię nadawcy

W przypadku akceptacji opinii nadawcy akt perswazyjny

przebiega bezkonfliktowo, natomiast w przypadku

nieakceptacji powoduje konflikt z podstawową zasadą

kooperacji (solidarności uczuć) i zmusza

interlokutorów do dalszej negocjacji aksjologicznej

Sytuacja komunikacyjna w

dyskursie

Komunikacyjna sytuacja dyskursywna jest zależna

od:

(1)stosunku ról społecznych interlokutorów;
(2)od celów komunikacyjnych nadawcy.

Istotą zmiany sytuacji dyskursywnej nie jest

zmiana schematu interakcyjnego, lecz
zmiana ważności jego komponentów.

Np. sposób nakłaniania zależy od pełnionej roli

społecznej (nadrzędna – polecenie, rozkaz;
podrzędna – prośba itd.)

Sytuacja komunikacyjna w

dyskursie

Style komunikacyjne całkowicie zależą od celów

komunikacyjnych.

Styl potoczny

– zakłada równorzędność ról społecznych;

celem jest: organizacja wspólnych działań – pierwotna funkcja języka;
charakteryzuje go duża emocjonalność;

Styl naukowy

– również zakłada równorzędność ról społecznych;

celem jest: poszukiwanie zobiektywizowanej prawdy;
charakteryzuje go bezosobowość;

Styl urzędowy

– zakłada ściśle określone role społeczne;

celem jest: regulacja stosunków prawnych między uczestnikami

procesu prawnego;

charakteryzuje go określona konwencja stosunków prawnych,

bezosobowość;

Styl publicystyczny

– zakłada nadrzędną rolę nadawcy;

celem jest: perswazja;
charakteryzuje go subiektywizm czyli przewaga aktów perswazyjnych,

Komunikacja niemerytoryczna

(rozrywkowa, ludyczna, estetyczna

itd.) – zakłada nadrzędną rolę nadawcy,

celem jest: przeżycie estetyczne

Komunikacja medialna

NADAWCA

ODBIORCA

ADRESAT

Komunikacja społeczna /

międzygrupowa

REDAKTOR

GOŚCIE

1

2

3

n

ODBIORCY

ADRESACI

n

1

3

2