Teoria strukturacji A. Giddensa
Teoria strukturacji A. Giddensa
1. Pojęcie strukturacji
2. Teoria strukturacji A. Giddensa.
Teoria strukturacji A. Giddensa
Teoria strukturacji A. Giddensa
1. Pojęcie strukturacji
2. Teoria strukturacji A. Giddensa.
Pojęcie strukturacji
Pojęcie strukturacji
Najogólniej pojęcie strukturacji (z ang. structuration) ujmowane jest
jako dwukierunkowy proces, w którym nasze indywidualne działania
kształtują świat społeczny, a świat społeczny zmienia nas. Oznacza to,
że podmioty wykorzystują istniejące struktury i ich właściwości
poprzez tworzenie sposobów działania (interakcji) pozwalających na
ich przekształcanie i reprodukcję. Wskazuje to na dualny charakter
strukturacji, w którym reguły i zasoby istniejących struktur
społecznych pozwalają na organizowanie interakcji (zmierzających do
przekształcania i reprodukcji tych zasobów i reguł) w czasie i w
przestrzeni.
Sama teoria strukturacji jest próbą kolejnego holistycznego
spojrzenia na życie społeczne i jego opisu, który zawiera w sobie
elementy strukturalizmu, teorii funkcjonalnej, interakcjonizmu,
fenomenologii i etnometodologii oraz teorii psychoanalitycznej.
A. Giddens, Socjologia, Warszawa 2004, s. 735.
Teoria strukturacji A. Giddensa
Teoria
strukturacji
A.
Giddensa
jest
próbą
przełamania
dotychczasowych przeciwstawnych spojrzeń na społeczeństwo,
zarówno skrajnego subiektywizmu, jak i obiektywizmu. Ich podstawą
jest redukcjonizm, który przez wielu autorów (m.in. W. Outhwaite’a)
jest określany mianem „imperializmu przedmiotu” i „imperializmu
podmiotu”.
W pierwszym przypadku dotyczy to teorii społecznych operujących
modelami, które przyjmują istnienie obiektywnych, zewnętrznych
wobec jednostek struktur i systemów społecznych. Dominujący w
nich skrajny obiektywizm redukuje role jednostek w życiu
społecznym, których działanie jest determinowane przez istniejące
struktury i systemy.
W drugim przypadku tworzone modele teoretyczne społeczeństwa
nadmiernie eksponują rolę jednostek jako aktorów społecznych, ich
motywów, przeżyć, przekonań kosztem marginalizacji strukturalnych
i systemowych ram społeczeństwa.
Konsekwencją odrzucenia tych modeli przez A.
Giddensa jest przyjęcie założenia kompromisowego, że
procesy reprodukcji społecznej, dokonujące się
transformacje, zmiany w strukturach dokonują się w
nieustannie dziejących się praktykach społecznych.
Istniejące struktury społeczne mają dualny charakter -
składają się z reguł i zasobów, które są nieustannie
mobilizowane i stosowane – pełnią one rolę medium, a
jednocześnie pojawiają się jako ich wynik (rezultat).
A. Giddens, Social Theory and Modern Sociology, Cambridge 1987,
s. 61
.
reguły układy regionalizacja świadomość
nieuświadomione
i zasoby strukturalne rutynizacja dyskursywna
motywy
uktura zasady właściwości społeczne świadomość potrzeba
strukturalne strukturalne systemy praktyczna
bezpieczeństwa
(instytucje) interakcji
ontologicznego
elementy elementy
elementy elementy elementy
strukturalizmu teorii
interakcjonizmu fenomenologii
teorii
funkcjonalnej (zwłaszcza i etnometodologii) psychoanalitycznej
w wersji
dramaturgicznej)
Podstawowe elementy „teorii strukturacji” A. Giddensa
(źródło: J. H. Turner, Struktura teorii socjologicznej. Wydanie nowe, Warszawa 2004, s. 58
Punktem wyjścia jego teorii są reguły i zasoby struktury społecznej,
które podlegają przekształceniom i tworzą sieci wzajemnych
powiązań z kolejnymi elementami strukturacji. Reguły są
„uogólnionymi procedurami”, które aktorzy wykorzystują w swoim
działaniu odtwarzając relacje społeczne.
Reguły charakteryzują się pewnymi właściwościami tj.
(1) są często stosowane w konwersacjach, w interakcjach,
codziennych działaniach,
(2) stanowią część zasobów wiedzy aktorów,
(3) są nieformalne,
4) nie są usankcjonowane w technikach interpersonalnych.
Zob. A. Giddens, Stanowienie społeczeństwa. Zarys teorii strukturacji, tłum.
S. Amsterdamski, Poznań 2003, s. 61.
Z kolei zasoby stanowią rodzaj pewnych udogodnień (wyposażenia
materialnego i możliwości organizacyjnych), które służą aktorom do
kształtowania działań innych osób.
Reguły
struktury
podlegają
przekształceniom
w
dwóch
podstawowych typach procesów pośredniczących – normatywnych
(tworzonych uprawnień i zobowiązań) i interpretacyjnych (tworzenia
schematów i zasobów wiedzy).
Przekształcenia reguł i zasobów dokonują się według obowiązujących
zasad strukturalnych w istniejących w danym środowisku układach
strukturalnych. Na tym etapie dokonuje się instytucjonalizacja
interakcji odzwierciedlająca istniejący w danej strukturze hierarchię
porządkującą odnośnie dyskursu i wzorów komunikacji (interpretacji
ich znaczeń), sposobów wykorzystania istniejących zasobów autorytetu
(dominacja) i alokacyjnych oraz reguł normatywnych. W zależności od
hierarchii akcentowanych reguł i sposobów Giddens wyróżnia instytucje
o porządku symbolicznym, polityczne, ekonomiczne i prawne.
Jednocześnie ważną rolę w koncepcji Giddensa odgrywa działający
samoświadomy podmiot, który charakteryzuje się znacznym stopniem
autonomii, odzwierciedlającym jego refleksyjność, myślenie o
otaczającym go świecie i pozwalającym na skuteczną kontrolę własnych
działań. W zależności od stopnia zróżnicowania świadomości autor
wyróżnia “świadomość praktyczną” opartą na niemal rutynowych
czynnościach i “świadomość dyskursywną”, która pozwala na
zrozumienie nieustannych zmian dokonujących się wokół podmiotu,
uczestniczenia w nich i możliwości wpływania na ich przebieg.
•
Uzupełnieniem tych typów świadomości ujawniających się w
społeczeństwie
“późnej
nowoczesności”
jest
poczucie
historyczności związane z ustawicznością dokonujących się
zmian i posiadania mocy podmiotowej wpływania na te zmiany.
•
Z przedstawionych rozważań wynika, że zachodzące procesy
strukturacji mają złożony i wielowymiarowy charakter. Dokonują
się zarówno w warunkach zmian zamierzonych (jawnych), jak i
niezamierzonych (ukrytych), w strukturach istniejących, jak i
tworzonych doraźnie na potrzeby działających podmiotów,
interakcjach bezpośrednich, jak i coraz powszechniejszych
interakcjach pośrednich, które obok praktycznego (celowego i
skutecznego) działania wymagają refleksji (nieustannego
rozumienia i analizowania) dokonujących się zmian i interakcji.
•
Szczególnie ten ostatni element procesów strukturacji staje się
coraz częściej przedmiotem szczegółowych analiz nie tylko
socjologów, ale i przedstawicieli innych nauk.
– Szersze rozważania na ten temat znajdują się m.in. w pracy M. Marody
i A. Gizy-Poleszczuk, Przemiany więzi społecznych. Zarys teorii
zmiany społecznej, Warszawa 2004.
•
Wynika to z faktu, że zachodzące współcześnie przemiany
społeczne często dokonują się w warunkach braku zaufania osób
w nich uczestniczących, narastającego ryzyka, chaotyczności,
niepewności i nieprzejrzystości, ścierania się ustawicznych
sprzeczności oraz presji globalizacyjnej.
•
Prezentowany wcześniej schemat teorii strukturacji wskazuje, że
zawiera on elementy różnych teorii, tworzy on “model
warstwowy” jako wynik syntezy teorii strukturalnej, funkcjonalnej,
interakcjonalizmu,
fenomenologii
i
etnometodologii
oraz
psychoanalizy.
•
We współczesnym świecie coraz bardziej znaczącym czynnikiem
determinującym przemiany społeczne są działania związane z
upowszechnianiem edukacji (coraz częściej koniecznością staje się
edukacja społeczeństwa na poziomie wyższym). Systematyczny
rozwój nowych technologii i coraz powszechniejsze ich
wykorzystanie w życiu społecznym generuje konieczność nie tylko
znajomości złożonych procedur postępowania w coraz bardziej
rozwijającym się świecie, ale i posiadanie odpowiednich zasobów,
systematyczne ich uzupełnianie i tworzenie nowych.
•
Ograniczone zasoby wiedzy nie tylko nie pozwalają im na zrozumienie
otaczającego ich świata, ale i na jego interpretowanie . Z punktu widzenia
swojej teorii Giddens traktuje je jako elementy “przekształcające” i
“pośredniczące” w podejmowaniu i wykonywaniu różnych działań, które
powinny zakończyć się powodzeniem. Ich brak lub ograniczoność utrudnia
lub wręcz uniemożliwia wykorzystywanie reguł interpretacyjnych (znaczeń)
w rozumieniu istniejących porządków symbolicznych, aktywne w nich
uczestniczenie i podejmowanie dyskursu w dostępnych wzorach
komunikacji oraz funkcjonowania w ważnych instytucjach społecznych
(sprawowania władzy, politycznych, ekonomicznych czy też prawnych).
– Współczesny człowiek odzwierciedla konieczność bycia zarówno homo
creator, homo eligens, homo explorens, homo communicans, jak i homo
mobilis. Spełnienie tych wymagań i konieczność holistycznego
ujmowania człowieka jako działającego podmiotu w ciągle zmieniającym
się świecie staje się koniecznością.
•
Kolejną konsekwencją niewystarczającej edukacji lub jej braku jako
elementu strukturacji jest wyraźna polaryzacja społeczeństwa, co do jego
uczestnictwa w zasadach, układach i właściwościach strukturalnych
wymienionych wcześniej instytucji. Działające podmioty posługują się
regułami i zasobami (przekształcają i wykorzystują je) zgodnie z
podstawowymi zasadami organizacji w kreacji nowych relacji społecznych.
Sposób ich wykorzystania w tej formie instytucjonalizacji pozwala na
wyodrębnienie podstawowych zbiorowości społecznych.
•
Pierwsze z nich odwołują się do tradycji, zwyczajów i obyczajów,
przeszłości, więzów pokrewieństwa i wspólnoty losów jako czynników
kreujących porządek społeczny. Najczęściej uczestnictwo podmiotu w
zasadach, układach i właściwościach strukturalnych polega na
odtwarzaniu pewnych typów i form relacji społecznych znanych i
stosowanych wcześniej. Niewielki potencjał reguł i zasobów związany z
niskim poziomem edukacji podmiotów powoduje, że tworzenie nowych
ich kombinacji i konfiguracji, możliwości ich przekształcania jest w tej
społeczności ograniczone. Istniejące porządki symboliczne, polityczne,
ekonomiczne i prawne niewiele się różnią od reguł charakteryzujących
społeczeństwa acefaliczne. Są one z reguły homogeniczne, hermetyczne
i zamknięte na wpływy zewnętrzne. Uczestnictwo w zewnętrznych
układach strukturalnych podmiotów tworzących te zbiorowości tak
istotne w życiu współczesnych społeczeństw jest nieznaczne i ogranicza
się do formalnych oraz niezbędnych relacji. Świadczy to o ich niewielkiej
mobilności i dystansowania się od wpływów zewnętrznych.
– Najlapidarniej ten typ podmiotu jako homo isciens łac. człowiek, który nie
wie określił J. Ortega y Gasset. Jest to sytuacja człowieka, który w
przeciwieństwie do wszystkich innych bytów nigdy z pewnością nie wie, co
znaczy być człowiekiem, poza tym, że być nim to znaczy być żywym
problemem.
•
Drugi typ pozwala na wyodrębnienie społeczności lokalnych w oparciu o
zasady, układy i właściwości strukturalne charakterystyczne dla
mieszkańców wsi lub miasta.