Metody mierzenia 
i normowania pracy 

Metody organizacji i 

zarządzania

 

 

2

Cele stosowania mierzenia i 
normowania czasu pracy



Ustalenie struktury wykorzystania czasu pracy



Wyznaczenie norm pracy

Ocena wydajności pracy

• Tworzenie motywacyjnych systemów wynagrodzeń poprzez 

uzależnienie płacy zmiennej od wydajności pracy.

• Planowanie zadań.
• Planowanie zatrudnienia (etatyzacja).
• Bieżące informowanie pracowników o uzyskiwanych 

wynikach.

 

 

3

Rozwój metod mierzenia i 
normowania czasu pracy

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Środki 

techniczne 

  

 

  

 

  

Fotografia dnia 

roboczego 

Chronometraż 

  

 

Cyklografia, 

chronocyklografia  

Fotografia stroboskopowa  

Filmowanie 

  filmowanie w 

zwolnionym tempie 

(Memo-

Motion-Study) (0.9-1.5 klatek/s) 

 

 
  filmowanie w 

przyspieszonym tempie 

(64 klatek/s)

 

 

Metody normatywów 

elementarnych 

MTM (Methods-Time-

Measurement) 

Metoda obserwacji migawkowych 

Czas 

Fotografia dnia roboczego

 

 

5

Fotografia dnia roboczego

polega na śledzeniu i rejestracji w sposób ciągły 

wszystkich występujących na stanowisku 
elementów pracy i przerw z jednoczesnym 
notowaniem czasu bieżącego. Badanie takie 
trwa najczęściej od 4 do 8 godzin

.

Celem stosowania może być: 

 ustalenie struktury wykorzystania czasu pracy,
 wyznaczenie norm czasowych.

FDR obejmuje najczęściej jedną zmianę roboczą.
FDR jest stosowana gdy ilość badanych stanowisk nie 
przekracza 25.

 

 

6

Struktura czasu roboczego

Czas roboczy – czas obecności w przedsiębiorstwie:

-

czas pracy,

-

czas przerw.

Czas pracy:

-

czas przygotowawczo-zakończeniowy (t

pz

) 

– czas przeznaczony na 

przejęcie i zdanie stanowiska pracy, pobranie zlecenia roboczego, materiałów i 

narzędzi na początku zmiany oraz analogiczne czynności po zakończeniu 

pracy. Czas ten zużywany jest raz dla całej partii obrabianych wyrobów a jego 

wielkość nie zależy od liczebności partii.

-

czas wykonania (t

w

):

-

czas główny (t

g

) – przeznaczony bezpośrednio na obróbkę technologiczną,

-

czas pomocniczy (t

p

) – warunkujący wykonanie pracy głównej.

-

czas obsługi stanowiska roboczego (t

o

):

-

czas obsługi technicznej (t

ot

) – związany z technicznym utrzymaniem 

maszyn i urzadzeń,

-

czas obsługi organizacyjnej (t

oo

) – konieczny do utrzymania stanowiska w 

czystości i porządku.

 

 

7

Struktura czasu roboczego

Czas przerw:

-

czas przerw z przyczyn technologicznych (t

t

) – 

bezczynność robotnika podczas automatycznego działania 
maszyny.

-

czas na potrzeby fizjologiczne (t

f

):

-

czas na odpoczynek (t

fo

) - niezbędny do regeneracji sił i likwidacji 

skutków zmęczenia,

-

czas na potrzeby naturalne (t

fn

) – np.: spożycie posiłku, toaleta, itp.

-

straty czasu (tx):

-

straty z przyczyn organizacyjno-technicznych (t

xot

) – spowodowane 

niewłaściwą organizacją procesu produkcyjnego (straty z winy 
kierownictwa),

-

straty z przyczyn indywidualnych (t

xi

) – zawinione przez 

pracownika.

 

 

8

 

CZAS ROBOCZY 

DLA PRACOWNIKA 

T 

CZAS PRACY 

PRACOWNIKA 

T

r

 

CZAS 

PRZYGOTOWAWCZO-

ZAKOŃCZENIOWY 

T

pz 

CZAS 

WYKONANIA 

T

w

 

CZAS 

GŁÓWNY 

T

g

 

CZAS 

POMOCNICZY 

T

p

 

CZAS OBSŁUGI 

TECHNICZNEJ 

T

ot

 

CZAS OBSŁUGI 

ORGANIZACYJNEJ 

T

oo

 

NIEZBĘDNY 

ZBĘDNY 

CZAS STRAT 

PR

Z

E

R

W

Y

 

U

Z

A

D

A

N

IO

N

E

 

CZAS PRZERW 

W PRACY 

T

b

 

CZAS 

NA POTRZEBY 

FIZJOLOGICZNE 

T

f 

CZAS 

NA ODPOCZYNEK 

T

fo

 

CZAS NA POTRZEBY 

NATURALNE 

T

fn

 

NIEUZASADNIONYCH 

Z WINY PRACOWNIKA 

T

xi

 

CZAS PRZERW 

NIEUZASADNIONYCH 

T

x

 

NIEUZASADNIONYCH Z 

PRZYCZYN ORGANIZA-

CYJNO- TECHNICZNYCH 

T

xot 

CZAS PRZERW WYNIKA- 

JĄCYCH Z TECHNOLOGII 

I ORGANIZACJI PROCESU 

T

bt 

Schemat podziału czasu roboczego w odniesieniu do pracownika 

źródło: [Wybrane techniki organizatorskie 1976, s. 87] 

 

 

9

Ocena fotografii dnia 
roboczego:

Zalety:



jest prosta do zastosowania (może być 
wykorzystywana przez osoby nie posiadające 
żadnego specjalnego przygotowania),



ma uniwersalny charakter.

Wady:



jest bardzo czasochłonna,



dopuszcza możliwość wpływania przez 

badanych pracowników na otrzymane 

wyniki (nie jest w pełni obiektywna).

Metoda obserwacji 
migawkowych

 

 

11

Na podstawie prawa wielkich 
liczb:

Jeżeli w sposób zabezpieczający 

reprezentatywność wylosujemy 
odpowiednią ilość obiektów obserwacji 
spośród wszystkich możliwych i jeśli 
również w losowo wybranych 
momentach będziemy je obserwować, 
to cechy próbki będą 
charakterystyczne dla całej populacji 
generalnej.

 

 

12

Metoda obserwacji 
migawkowych

Metoda obserwacji migawkowych (MOM) pozwala na 

ustalenie struktury zużycia poszczególnych 
rodzajów czasu roboczego (frakcji), na podstawie 
dużej liczby przypadkowych obserwacji.

U podstaw MOM leży założenie, że przy odpowiednio 

dużej liczbie obserwacji wyrywkowych uzyskana 
struktura zużycia czasu jest bliska strukturze 
rzeczywistej, tzn. iż cechy charakterystyczne dla 
próby są cechami badanej zbiorowości.

 

 

13

Etapy w metodzie 
obserwacji migawkowych

1.

Etap przygotowawczy.

2.

Przeprowadzenie właściwych obserwacji.

3.

Obliczenie i interpretacja wyników.

Etap pierwszy składa się z następujących 

kroków:

1.1. Ustalenie ilości obserwowanych obiektów.
1.2. Wybór frakcji.
1.3. Wyznaczenie niezbędnej liczby obserwacji 

migawkowych.

1.4. Wyznaczenie tras obchodu.
1.5. Określenie momentów obserwacji.
1.6. Przygotowanie formularzy.

 

 

14

1.1. Ustalenie liczby obserwowanych 
obiektów

Ogólna liczba 

stanowisk roboczych 

% stanowisk, które 

należy poddać 

obserwacjom 

do 50

50 – 100

100 - 150
150 - 200
200 - 300
300 - 400
400 - 500

powyżej 200 

100

100 - 90

90 - 80
80 - 65
65 - 50
50 - 35
35 - 30

30 - 5 

 

 

15

1.2. Wybór frakcji

Frakcja jest to czynność i czas jej trwania 

identyfikowalny w sposób wyraźny z 

całkowitego funduszu czasu pracy

Stosowanie odpowiedniego układu badań 

związane jest z podziałem  funduszu czasu 

pracy na elementy prostsze umożliwiające 

dokładniejszą analizę i poznanie jego struktury.

Badanie możemy przeprowadzić w układzie np.:



organizacyjnym dwufrakcyjnym,



organizacyjno-technicznym wielofrakcyjnym.

 

 

16

 

CZAS ROBOCZY 

DLA PRACOWNIKA 

T 

CZAS PRACY 

PRACOWNIKA 

T

r

 

CZAS 

PRZYGOTOWAWCZO-

ZAKOŃCZENIOWY 

T

pz 

CZAS 

WYKONANIA 

T

w

 

CZAS 

GŁÓWNY 

T

g

 

CZAS 

POMOCNICZY 

T

p

 

CZAS OBSŁUGI 

TECHNICZNEJ 

T

ot

 

CZAS OBSŁUGI 

ORGANIZACYJNEJ 

T

oo

 

NIEZBĘDNY 

ZBĘDNY 

CZAS STRAT 

PR

Z

E

R

W

Y

 

U

Z

A

D

A

N

IO

N

E

 

CZAS PRZERW 

W PRACY 

T

b

 

CZAS 

NA POTRZEBY 

FIZJOLOGICZNE 

T

f 

CZAS 

NA ODPOCZYNEK 

T

fo

 

CZAS NA POTRZEBY 

NATURALNE 

T

fn

 

NIEUZASADNIONYCH 

Z WINY PRACOWNIKA 

T

xi

 

CZAS PRZERW 

NIEUZASADNIONYCH 

T

x

 

NIEUZASADNIONYCH Z 

PRZYCZYN ORGANIZA-

CYJNO- TECHNICZNYCH 

T

xot 

CZAS PRZERW WYNIKA- 

JĄCYCH Z TECHNOLOGII 

I ORGANIZACJI PROCESU 

T

bt 

Schemat podziału czasu roboczego w odniesieniu do pracownika 

źródło: [Wybrane techniki organizatorskie 1976, s. 87] 

 

 

17

1.3. Wyznaczenie niezbędnej liczby 
obserwacji migawkowych

Wzór Steinhausa:

gdzie:
k –liczba frakcji,
E –błąd bezwzględny.
 

2

2

1

1

1

1

















































k

k

E

E

E

k

k

n

 

 

18

1.4. Wyznaczenie tras obchodu

Przed  wykonaniem  badań  sporządza  się  szkic  dróg  obchodów. 

Jest  to  graficzny  plan  rozmieszczenia  obiektów  i  dróg,  po 
których będzie poruszał się obserwator. Ponadto stanowiska 
które mają być obserwowane należy odpowiednio oznaczyć, 
aby 

zapobiec 

pomyłkom 

podczas 

przeprowadzania 

pomiarów. 

 

X 

X 

X 

 

X 

 

 

X 

 

 

X 

stanowiska wybrane do obserwacji 

X  - 

- 

kierunek obchodów 

- 

punkt prowadzenia obserwacji 

 

 

19

1.5. Określenie momentów 
obserwacji

Momenty obserwacji wyznacza się w sposób losowy, np. przy 

pomocy kartek z numerami, tablic liczb losowych, tablic 
logarytmicznych, generatora liczb losowych, programu 
komputerowego, itp.

Ważne jest to aby liczby użyte przy losowaniu nie powtarzały się.

Należy przyjąć odpowiedni system interpretacji liczb losowych:
np. pierwsza cyfra oznacza godzinę obserwacji, a druga i trzecia 

wyrażają setne części godziny, które następnie przelicza się na 
minuty.

375 – godzina 8:45
496 – godzina 9:58

 

 

20

1.6. Przygotowanie formularzy

Lp.

Liczba losowa

Moment 
obserwacji

Zaobserwowane frakcje

tw

to

tf

txi

txo
t

tpz

1.

2.

3.

...

n

SUMA

 

 

21

2. Przeprowadzenie 
obserwacji

Prowadzący badanie organizator poruszając 

się po wyznaczonych trasach obchodu, w 
losowo wybranych momentach czasu 
obserwuje kolejne obiekty. Czas obserwacji 
wynosi 2-3 sekund i wówczas stwierdza się 
wystąpienie określonej frakcji dnia 
roboczego, a następnie utrwala się to 
zdarzenie na wcześniej przygotowanym 
formularzu. 

 

 

22

3. Obliczenie i interpretacja 
wyników

Wykonuje się:



Podsumowanie ilości wystąpień poszczególnych 
frakcji na wszystkich stanowiskach.



Obliczenie łącznej ilości wykonanych obserwacji.



Wyliczenie procentowych wskaźników struktury 
przyjmując ilość wszystkich obserwacji za 100%.



Przedstawienie wyników na diagramie słupkowym 
(z dodatkowym słupkiem 100%), lub kołowym.



Interpretację otrzymanych wyników i podanie 
ewentualnych usprawnień na przyszłość.

Filmowanie

 

 

24

Filmowanie

1.

Filmowanie w zwolnionym tempie 
przesuwu taśmy – od 0,9 do 1,5 klatki na 
sekundę. Stosowane do badania np. pracy 
zespołowej o relatywnie długim przebiegu.

2.

Filmowanie w przyśpieszonym tempie 
przesuwu taśmy – 64 i więcej klatek na 
sekundę. Stosowane przy bardzo krótkich i 
szybko przebiegających cyklach pracy.

 

 

25

Norma pracy

Oczekiwany rezultat pracy w danym 

czasie, możliwy do uzyskania w 
konkretnych warunkach 
technicznych, ekonomicznych i 
organizacyjnych. Norma powinna 
uwzględniać ograniczenia natury 
fizjologicznej.

 

 

26

Wyznaczanie normy pracy

Podstawę wyznaczenia normy pracy stanowi 

ustalenie czasu koniecznego do wykonania 

normowanej pracy, na podstawie pomiarów 

rzeczywistego czasu jej wykonania. 

Aby wyznaczyć normę pracy należy:



ustalić rzeczywisty czas wykonania 

normowanej pracy, 



określić narzuty czasu na odpoczynek, 

zależne od rodzaju pracy i warunków 

mikroklimatycznych na stanowisku pracy.

 

 

27

Chronometraż

Jest metodą ustalania rzeczywistego czasu wykonania 

operacji powtarzalnych lub ich elementów (czynności, 
ruchów roboczych) na podstawie bezpośrednich 
obserwacji.

Metodyka:
1. Podział normowanego procesu na czynności składowe.
2. Przeprowadzenie niezbędnej ilości pomiarów 

chronometrażowych.

3. Ocena zwartości szeregu chronometrażowego.
4. Określenie czasu normalnego wykonania czynności.
5. Uzupełnienie czasu normalnego o narzuty.

 

 

28

Zasady przeprowadzania 
pomiarów chronometrażowych:



pomiar czasu wykonania operacji dokonywany jest 

poprzez wykorzystanie stopera,



dla każdej normowanej operacji należy wykonać min. 

20 pomiarów czasu wykonania,



dla każdego pomiaru należy określić tempo pracy jakie 

towarzyszyło wykonaniu,



pomiarami powinni być objęci różni pracownicy, 

wykonujący normowaną operację,



pomiary należy prowadzić w różnych dniach tygodnia i 

w różnych porach dniach,



nie należy informować pracowników o prowadzonych 

pomiarach, aby nie mogli wpływać na uzyskiwane 

wyniki.

Metoda arytmetyczna 
Towarzystwa Bedaux

 

 

30

Definicja jednostki pracy ludzkiej

1 Bedaux to ilość pracy ludzkiej, którą 

przeciętny robotnik w normalnych 
warunkach pracy i normalnym 
tempie pracy może wykonać w ciągu 
1 minuty, korzystając z odpoczynku 
przewidzianego dla danej ilości pracy.

 

 

32

Pomiary chronometrażowe



Minimum 21 pomiarów chronometrażowych 
badanego elementu pracy.



Obserwacje powinny być prowadzone w 
dwóch różnych porach dnia.



Przynajmniej dwóch niezależnych 
obserwatorów.

 

 

33

Pomiar tempa pracy w skali 
Bedaux

0 –  oznacza stan całkowitego spoczynku,
80  –  to  aktywność  przeciętnego  osobnika,  który 

wykonuje  swoje  czynności  bez  straty  czasu  przy 
minimum ruchów i maksymalnej wprawie.

60  –  tempo  normalne  –  to  tempo  osobnika 

maszerującego  bez  obciążeń,  po  gładkiej,  równej 
nawierzchni,  przy  normalnej  temperaturze,  z 
szybkością 1,25 m/s, czyli 4,5 km/h,

Tempo pracy zależy przede wszystkim od aktywności 
pracownika.

Jest ono mierzone w określonej skali, np. Bedaux od 0 do 
80. 

Przykładowy arkusz 
chronometrażowy

Lp.

Tempo pracy

wg Bedaux

Czas 

wykonania

[s]

1

50

33

2

55

31

3

60

28

4

60

29

5

65

28

6

70

25

7

50

34

8

65

27

9

60

30

10

65

28

11

55

31

12

65

27

13

70

24

14

60

29

15

65

27

16

65

28

17

55

32

18

70

25

19

65

28

20

60

30

21

65

28

 

 

35

Obliczanie czasów zredukowanych

50

55

60

65

70

33

31

28

28

25

34

31

29

27

24

32

30

28

25

29

27

30

27

28

28

28

Wskazanie tempa 
reprezentatywnego (tempo 
zaobserwowane największą liczbę 
razy podczas prowadzenia 
pomiarów)

 

 

36

Obliczanie czasów zredukowanych

pracy

tempa

ocena

wybrana

wykonania

ocena

mu

aca

odpowiadaj

wykonania

czasow

t

y

zredukowan

czas

r

_

_

_

_

_

_

)

_

(

)

_(

_







t

s

r1

33 34

50

65

50









(

)

.

np.: 

50

55

60

65

70

33

31

28

28

25

34

31

29

27

24

32

30

28

25

29

27

30

27

28

28

28



67

94

146

221

74

t

r

50

79,3 134,8

221

79,7

 

 

37

Obliczenie czasu 
normalnego



obliczenie sumy czasów zredukowanych

Σt

r

=564,8 s.



podzielenie Σt

r

 przez liczbę obserwacji

Σt

r

/n = 564,8/21 = 26,9 s.



obliczenie czasu normalnego t

n

t

n

=(26,965)/60=29 s.

 

 

38

Obliczenie normy czasu

norma czasu = czas normalny + czas na 

odpoczynek

Ilość czasu na odpoczynek determinują:



specyficzna trudność wykonywanej pracy – ustalana na 
podstawie tablic „Procentowych współczynników narzutu 
czasu na odpoczynek”.



uciążliwość mikroklimatu – ustalana na podstawie tablicy 
„Współczynniki korygujące przy uciążliwym mikroklimacie”.

 

 

39

Wyznaczenie współczynników dla 
przykładu

„Robotnik przenosi na plecach pojemnik o masie 30kg po 

złej nawierzchni”

współczynnik narzutu czasu na odpoczynek:

-

przenoszenie na plecach 30kg  – 

  

8%

-

przenoszenie na złej nawierzchni– 20%
SUMA      28%

„przenoszenie jest wykonywane w temp. 28°C przy 

wilgotności powietrza 19%”

współczynnik korygujący = 1,20

łączny skorygowany współczynnik czasu na 

odpoczynek:

28%1,2=33,6%

 

 

40

Obliczenie normy czasu

norma czasu = czas normalny + czas na odpoczynek

czas na odpoczynek = czas normalny  łączny skorygowany 

współczynnik czasu na odpoczynek

norma czasu = + czas normalny  łączny skorygowany 

współczynnik czasu na odpoczynek

norma czasu = czas normalny (1+ łączny skorygowany 

współczynnik czasu na odpoczynek)

norma czasu = 29  (1+0,34) = 29  1,34 = 39 s. 

Metody normatywów 
elementarnych – MTM

 

 

42

Metody normatywów 
elementarnych

Metoda pracy – to określona liczba i rodzaj ruchów 

roboczych, wykonywana w sposób celowy i w 
określonym porządku, w celu uzyskania 
pożądanego efektu na przedmiocie pracy.

Elementy podstawowe pracy nazywane są 

ruchami.

Ruch roboczy stanowi przejście ciała lub kończyny 

z jednej pozycji do drugiej.

 

 

43

Metody normatywów 
elementarnych

Najbardziej popularną jest metoda MTM (Methods Time 

Measurement).

MTM służy do określania norm czasu oraz analizowania metod pracy.

MTM polega na dzieleniu każdej operacji ręcznej lub przebiegu jej 

wykonania na niezbędne ruchy elementarne i na wiązanie z 

każdym z tych ruchów z góry wyznaczonego normatywu czasu.

Założenia:

1.

Każda praca rąk składa się z różnych poznawalnych ruchów 

elementarnych.

2.

Każdy ruch elementarny ma stałą wartość i średnią wydajność.

3.

Wartości czasowe dla wszystkich ruchów elementarnych zostały 

dokładnie pomierzone.

 

 

44

MTM – ruchy elementarne

Grupa ruchów

Nazwa ruchu elementarnego

Symbol

I. Ruchy rąk

1. Sięgnąć
2. Chwycić
3. Nacisnąć
4. Obrócić
5. Rozdzielić
6. Ruch korby
7. Umiejscowić
8. Przemieścić
9. Puścić

R
G
AP
T
D
C
P
M
RL

II. Ruchy oczu

1. Przesunąć spojrzenie
2. Przyjrzeć się

ET
EF

III. Ruchy tułowia i 
nóg

1. Krok w bok
2. Obrócić tułów
3. Ruch stopy
4. Ruch nogi
5. Pochylić się
6. Wyprostować się z pochylenia
7. Schylić się
8. Wyprostować się ze skłonu
9. Uklęknąć na jedno kolano
10. Podnieść się z pozycji półklęczącej
11. Uklęknąć na dwa kolana
12. Podnieść się z pozycji klęczącej
13. Usiąść
14. Wstać z pozycji siedzącej
15. Chodzić

SS
TB
FM
LM
B
AB
S
AS
KOK
AKOK
KBK
AKBK
SIT
STD
W

 

 

45

MTM uderzenie młotkiem

Przebieg pracy: sięgnąć po młotek, leżący w odległości 40 cm 

i ważący około 500 gr, podnieść go i uderzyć nim w gwóźdź, 
oddalony od młotka o 30 cm, odłożyć młotek i ręce opuścić. 

Nr

Opis elementu

Analiza

Czas 

elementu 

[TMU]

1

sięgnąć

R 40 B

15,6

2

chwycić młotek

G 1 A

2,0

3

podnieść

M 5 B

4,4

4

poprawić uchwyt

G 2

5,6

5

zamierzyć się

M 75 B

24,0

6

uderzyć

M 75 C

30,3

7

odłożyć

M 30 B

13,2

8

puścić

RL 1

2,0

9

powrót ręki

R 40 E

14,1

SUMA

111,2

 

 

46

MTM – jednostka czasu

Każdy ruch roboczy ma przyporządkowaną 

sobie wartość czasu trwania ruchu
Time Measurement Unit (TMU):

1 TMU = 0,00001 godz.
1 TMU = 0,0006 min.
1 TMU = 0,036 s.

Przykład:

111,2 TMU  0,036 s. = 4,003 s. ~ 4 s.