Ekspansja terytorialna 

Polszczyzny. Dialekty 

kresowe.

 

 

Kresowe odmiany 

polszczyzny

to regionalne odmiany języka 

ogólnego wyrosłe na terenach 

etnicznie niepolskich, bądź to na 

substracie ukraińskim – tzw. 

dialekt południowokresowy, 

bądź białoruskim i litewskim – 

tzw. dialekt północnokresowy. 

 

 

Cechy wspólne dialektów 

wynikające z ruskiego podłoża 

językowego:



 

przedniojęzykowe ł (ława nie uawa)



 miękkie l’ w każdej pozycji (l’epsy, l’ampa) 



 miękkie ch’ (głuchi)



 dźwięczne h



 odnosowienie wygłosowego ‑ą



 formy czasu przeszłego z zaimkiem 

osobowym jako wykładnikiem kategorii osoby 
(ja chodził, ty chodził, itp.)



 nierozróżnianie form męskoosobowych i 

niemęskoosobowych. 

 

 

Różnice uwarunkowane odmiennym 

substratem językowym:



 akanie - przedłużanie samogłosek w 

sylabach akcentowanych i szereg 
spółgłosek półmiękkich w polszczyźnie 
północnokresowej 



 akcent dynamiczny i redukcja 

nieakcentowanych samogłosek o, e 
przechodzących w i, y oraz u, miękkie t’, 
d’ itp. w dialekcie południowokresowym

 

 

Status dwóch odmian dialektu 

wschodniego

Dialekt północnokresowy ma szerszy zasięg 

i  pewien  prestiż  ze  względu  na  zwartość 
terytorialną 

(ludność 

polska 

stanowi 

przeważającą  większość  w  kilku  powiatach)  i 
autonomię  kulturalną,  a  także  używanie  w 
niektórych 

sytuacjach 

oficjalnych 

(polskie 

szkoły,  gazety,  teatr,  zespoły  pieśni  i  tańca  itp.) 

O 

niskim 

statusie 

dialektu 

południowokresowego  decyduje  brak  zarówno 
zwartego  pasu  osiedlenia  polskiego,  jak  i 
większych swobód kulturalnych na Ukrainie.

 

 

Zasięg dialektów 

kresowych

 

 

Dialekt 

południowokresowy

 

 

Na Rusi Czerwonej i przyległych częściach Wołynia i Podola

polszczyzna kresowa powstała już w XIV wieku, po przyłączneiu
tych ziem do Korony przez Kazimierza Wielkiego – w wyniku
napływu ludności polskiej i polszczenia się górnych warstw
miejscowego społeczeństwa ruskiego.

Wschodnia polityka Polski piastowskiej i jagiellońskiej

doprowadziła do wtopienia w polski organizm państwowy ziemi,
której tylko skrawek można uznać za etnicznie polski. Panowanie
Polski  na  ziemiach  ruskich  spowodowało  oddziaływania 

dwustronne: 

kształtowanie  się  życia  społecznego  ruskiego  na  wzór  polski, 

wpływ

kultury polskiej na ruską i odwrotnie.

Pierwsze źródło do poznania polszczyzny czerwonoruskiej

pochodzi dopiero z XV wieku, stanowią je ortyle magdeburskie.

 

 

Ortyle  (od  niem.  Urteil  -  wyrok)  to  orzeczenia  i 
komentarze  prawne  wydawane  w  średniowieczu  przez 
sąd  ławniczy  w  Magdeburgu  na  prośbę  sądów  miast 
polskich założonych na prawie niemieckim. Orzeczenia 
te, spisywane w języku niemieckim, układano potem w 
zbiory,  a  następnie  tłumaczono  na  język  polski. 
Najstarszy przekład ortyli powstał w połowie XV wieku 
na ziemi lwowskiej. Do naszych dni zachował się m.in. 
polski  zbiór  ortyli  prawa  magdeburskiego  (Biblioteka 
Ossolińskich  we  Wrocławiu)  spisany  ok.  1480  roku  w 
okolicy  Lwowa.  Jego  język  wykazuje  właściwości 
polszczyzny  południowo-wschodniej.  Pośrednio  rzuca 
więc  światło  i  na  dawność  tej  polszczyzny:  jeśli  w  XV 
wieku  ma  ona  kształt  niemal  dzisiejszy,  to  dowód  że 
musiała  mieć  już  za  sobą  przynajmniej  stuletnią 
przeszłość,
co odpowiadałoby mniej więcej wypadkom politycznym 
z połowy XIV wieku (pierwszy akt prawny przyłączający 
ziemie ruskie do Polski powstał w 1340 roku).

Ortyle magdeburskie

 

 

 

 

 Ustęp z tego zabytku w transkrypcji 

profesora Wacława Twardzika

„Dalejeście  nas  pytali,  kto  ranne  ludzi  ma 
oględać.  Sędziali,  przysiężnicyli,  lekarz<li> 
rannemu  na  wyznanie,  sąli  rany  ciężkie  albo 
blisku śmierci, albo nie? Na to my przysiężnicy 
s  Majdburku  mowiemy  prawo:  Sędzia  je 
oględać  ma,  ty  rany,  i  przed  prawem  je 
zeznawać, [j]kakie były, ale w mieściech, gdzie 
są  ranni  lekarze,  tym  to  dają  pod  przysięgą 
szacowawszy  [jakie  były]  przed  prawem 
powiedać, jakie to rany były, i też sędzia może 
podług  oglądania  sędzić  i  ortelu  pytać  podług 
prawa.”

 

 

Stopień rozpowszechnienia rutenizmów w 

języku  polskim  do  końca  XV  wieku  był 
niewielki.  Było  ich  znacznie  mniej  niż 
zapożyczeń  z  czeskiego.  Diametralnie  zmienia 
się  sytuacja  w  XVI  wieku  wraz  z  aktywizacją 
Rusi  Czerwonej  jako  jednej  z  dzielnic 
ówczesnego  państwa,  uczestniczącej  wydatnie 
w 

życiu 

ekonomicznopolitycznym 

oraz 

kulturalnym całej Rzeczypospolitej.

Wpływ  języka  ukraińskiego  na  język 

polski  w  XVI  wieku  rozpatrywać  już  trzeba 
dwojako:  jako  wpływ  na  lokalną  polszczyznę 
kresową  i  wpływ  na  polski  język  ogólny  i 
literacki (pisany).

Wpływ języka ukraińskiego na język 

polski

 

 

Kresy połudnowo-wschodnie 

a polski język literacki

Żywy  język  ukraiński  już  od  XV  wieku 

wywierał  drogą  ustną  wpływ  na  sąsiadującą  z 
nim od zachodu polszczyznę i w XVI wieku jego 
elementy weszły do języka pisarzy polskich.

 

 

 

S.  Hrabiec  w  swojej  książce  Elementy  kresowe 

języku  niektórych  pisarzy  polskich  XVI  i  XVII  wieku 
analizuje  język  pisarzy,  którzy  albo  pochodzili  z 
pogranicza  polsko-ruskiego  (np.  z  Lublina),  albo  byli 
przybyszami  na  Ruś  Czerwoną  (sami  lub  ich  rodziny: 
Biernat z Lublina, Mikołaj Rej, Stanisław Orzechowski, 
Sebastian  Klonowic),  z  drugiej  strony  bada  język 
rodowitych  mieszkańców  Rusi  Czerwonej  (Mikołaja 
Sępa-Szarzyńskiego, Szymona Szymonowica, Szymona 
Zimorowica).

Pod 

wpływem 

języka 

pisarzy 

kresowych 

wytworzyły  się  –  jak  pokazuje  Hrabiec  –  pewne  stałe 
relacje fonetyczne i morfologiczne między polszczyzną 
a  ukraińszczyzną,  według  nich  wyrazy  ukraińskie 
dostosowują  się  do  polskiego  systemu  fonetycznego  i 
morfologicznego: 
car',  seło,  horb,  czernycia,  laćkyj,  czerewina  >  pol. 
carz, sioło, garb, czernica, lacki, czerewizna.

 

 

W  twórczości  mieszczanina  lubelskiego  Biernata  z 

Lublina spotykamy takie wyrazy, które S. Hrabiec zalicza do 
elementów  ukraińskich  lub  orientalnych  czy  rumuńskich 
zapożyczonych przez pośrednictwo ukraińskie (m.in.  kucza, 
chwost,  dumać,  zbroja,  bohatyr,  bojarzyn,  cap,  wałaski).  O 
wiele  więcej  elementów  ukraińskich  zawiera  język 
twórczości  „ojca  literatury  polskiej”  Mikołaja  Reja,  który 
pochodził  z  Żurawna  nad  Dniestrem  i  przez  dwa  lata 
uczęszczał  do  szkół  we  Lwowie.  S.  Hrabiec  przytacza  cały 
szereg  ukrainizmów  M.  Reja,  który  według  twierdzenia 
badacza,  „jeśli  nawet  po  ukraińsku  nie  mówił,  to  był  z  tym 
językiem dobrze osłuchany”. 

Wpływowi  języka  ukraińskiego  poddawali  się  nie 

tylko  Polacy  z  Ukrainy,  ale  też  pisarze  pochodzący  z  Polski 
rdzennej. Mówienie po polsku z domieszką cech ukraińskich 
głównie w wieku XVI-XVII było modne, świadczyło bowiem, 
że  mówiący  w  ten  sposób  bywał  na  dalekich  pochodach  i 
miał niezwykle ciekawe przygody. Pisarz polski z XVII wieku 
Adam Korczyński wkłada w usta bohatera Polaka, który „po 
kozacku  grał  zaporoskie  dumy”  taką  wypowiedź:  „Jako  z 
ruska bywa czyja / Po polsku łagodniejsza niźli polska mowa 
/ Sama przez się”.

 

 

Nasycenie ukrainizmami osiąga szczyt w 

wieku XVII, by potem z wolna opaść i wznosić 
się  powtórnie  w  początkach  XIX  wieku  u 
poetów  tak  zwanej  „szkoły  ukraińskiej” 
(innego  zdania  jest  Nitsch,  który  twierdzi,  że 
wpływ  języków  ruskich  wzmógł  się  w  XVIII 
wieku,  gdyż  znakomita  większość  pisarzy  tej 
epoki  pochodziła  wprost  z  prowincji  ruskich  i 
litewskich  lub  z  pogranicza  np.  Naruszewicz, 
Krasicki,  Węgierski,  Zabłocki,  Niemcewicz, 
Karpiński, Kniaźnin).

 

 

Szkoła ukraińska polskiego 
romantyzmu

Tak określano nieoficjalnie grupę polskich poetów romantycznych

urodzonych 

i 

blisko 

związanych 

z 

Ukrainą. 

Do 

"szkoły 

ukraińskiej„należeli:

Antoni Malczewski, Seweryn Goszczyński oraz Józef Bohdan Zaleski.
Czasem wymienia się również Antoniego Grozę oraz Michała
Czajkowskiego.

Teoretyczne podstawy grupy ustalili AleksanderTyszyński i Michał

Grabowski w książce O szkole ukraińskiej poezji (1840).

Poeci "szkoły ukraińskiej" charakteryzowali się nawiązaniami do

ukraińskiego  krajobrazu  (częste  przywoływanie  obrazu  stepów)  i 

folkloru,

bliskowschodniego 

orientalizmu, 

fascynacją 

pogaństwem 

oraz 

bajroniczną

kreacją Kozaka.
Najważniejsze dzieła:



Maria Antoniego Malczewskiego



Zamek kaniowski Seweryna Goszczyńskiego



Powieści kozackie Michała Czajkowskiego

 

 

Dialekt lwowski

Najsilniejsza 

i 

najliczniejsza 

warstwa 

inteligencka wytworzyła się w stolicy regionu – 
we  Lwowie.  Z  tej  przyczyny  za  najbardziej 
reprezentatywny dialekt kulturalny tej dzielnicy 
uznamy dialekt lwowski. Jego istotę da się ująć 
jako  wypadkową  cech  lokalnej  polszczyzny  i 
norm języka ogólnego. Dominacja cech jednych 
czy  drugich  zależała  od  stopnia  wykształcenia 
inteligencji  i  jej  indywidualnych  kontaktów  z 
językiem ukraińskim.

 

 

Gwara lwowska w I poł. XX wieku - O karnawale (dialog 

Szczepka i Tońka)

 

SZCZEPKO: Sewus Tońku! Dobrzy, ży ja ciebi zdybał. Ty wisz coś 

takiegu, tu

ja jeszczy, jak długu żyjim, tom ni widział.
TOŃKO: Ja tyż ni.
SZCZEPKO: Co ni?
TOŃKO: Ao taki pory, raz zimnu, raz ciepłu, raz wiatyr, raz folga...
SZCZEPKO: Chto si ciebi pyta o pory – ja chcem właśni gadać całkim co
inszegu co ty.
TOŃKO: Nu tu fajnu, ja tyż chcem gadać co inszegu niż ty.
SZCZEPKO: Nie rób mi Tońku irytacji serca, ja ci mówim, twoi 

coinszegu jest

inszy, jak moi coinszegu, rozumisz?
TOŃKO: E, jak tak, tu całkiem co inszegu... Ta tak, trza byłu odraz 

gadać, a ni z

rania robić mi taki złośny puczontyk.
SZCZEPKO: Wisz co Tońciu? Ja już widział różny zabawy, ali taki śliczny, 

taki

cudny i aligancki to ni!

 

 

 

 

Dialekt 
północnokresowy

 

 

Dialekt  północnokresowy  nie  kształtował  się  jak  polskie  dialekty 
etniczne  jako  język  ludu  lecz  warstw  wyższych,  stanowił  więc 
odmianę  języka  ogólnego  czyli  kulturalnego.  Według  teorii 
językoznawców  najpierw  w  wiekach  od  końca  XIV  do  połowy  XVI 
wytworzyła  się  zbiorowość  dwujęzyczna  posługująca  się  dwoma 
językami:  starobiałoruskim  oraz  polskim.  Zbiorowość  ta  -  długo 
stosunkowo  nieliczna  (urzędnicy,  duchowni,  przedstawiciele 
możnowładztwa  i  patrycjatu  miejskiego)  -  stopniowo  w  wyniku 
zacieśniania się związków Korony z Wielkim Księstwem Litewskim 
rosła liczebnie by po przekroczeniu pewnego punktu krytycznego w 
roku  1569  (był  nim  zapewne  napływ  fali  osadnictwa  z  Mazowsza) 
wytworzyć  zamiast  dwóch  używanych  przez  siebie  języków  jeden 
będący  zespoleniem  elementu  dominującego  –  polszczyzny  z 
dopełniającym  ją  substratem  –  językiem  starobiałoruskim,  a  za 
pośrednictwem starobiałoruskiego i litewskim.
Dialekt północnokresowy zawierał znaczne innowacje powstałe pod 
wpływem języków starobiałoruskiego i litewskiego, ale pozostawał 
integralną  częścią  polszczyzny.  Cechowały  go  trzy  rodzaje 
właściwości 

językowych: 

polskie, 

starobiałoruskie 

oraz 

innowacyjne.

 

 

Polszczyzna północnokresowa jest świeższej daty niż południowokresowa. Jak

stwierdza J. Trypućko, właściwie dopiero rok 1569 stanowi punkt przełomowy w
dziejach polskości w Wielkim Księstwie Litewskim. Od tego bowiem czasu
zaczyna się systematyczny napływ żywiołu polskiego, mający charakter kolonizacji.
Rozpoczyna się polonizacja magnaterii i szlachty, później częściowo też mieszczan,
a od XIX wieku na niektórych obszarach (np.. Na etniczno-językowym pograniczu
litewsko-białoruskim) nawet chłopów. Data ta jest mniej więcej tym samym dla
Wielkiego Księstwa Litewskiego, czym data 1387 w dziejach Rusi Czerwonej,
oznaczająca wcielenie jej do państwa polskiego.

 

 

Peryferyjne położenie Litwy w stosunku do zwartego obszaru

polskiego warunkuje peryferyjność języka polskiego tam się
rozwijającego. Objawia się ona w powolniejszym rozwoju i
przechowywaniu wielu językowych archaizmów. Polszczyzna
północnokresowa powstała w wyniku nałożenia się na substrat
białoruski, który był tam w całości i zawsze elementem
autochtonicznym. Tamtejszy dialekt polski rozwinął się więc jako
dialekt wybitnie mieszany jednak w różnych ośrodkach i okręgach
różnie  geograficznie  usytuowanych.  Istotne  różnice  sprowadzały 

się

do ilościowych: liczby skupisk polskich. 

 

 

Kresy północno-wschodnie a 
polski język literacki

Dialekt  północnokresowy  wywarł  wpływ  na 

polski  język  literacki  od  połowy  XVIII  do 

pierwszych  dziesięcioleci  XIX  wieku  oraz  w 

dwudziestoleciu  międzywojennym.  W  sferze 

jego  oddziaływania  znajdowali  się  Tadeusz 

Kościuszko,  Adam  Mickiewicz,  Stanisław 

Moniuszko,  Józef  Piłsudski  oraz  cały  krąg 

wileńskiej 

inteligencji 

związanej 

z 

Uniwersytetem  Stefana  Batorego  oraz  z 

wileńskim "Słowem". Był to język Filomatów 

i Filaretów. 

 

 

Do  rozwoju  języka  literackiego  kresów 

północnych oraz przyjmowania lituanizmów 
i 

białorutenizmów 

na 

grunt 

polski, 

przyczynili 

się 

w 

XVIII 

wieku 

K.Maroszewski  i  M.Korycki,  w  XIX  wieku 
zaś  -  J.Czeczot,  W.Syrokomla,  F.Dunin-
Marcinkiewicz i F.Bohuszewicz.

 

 

 

 

Elementy wschodnie w twórczości 

Marii Rodziewiczówny

Maria  Rodziewiczówna  jest  jedną  z  wielu 

przedstawicielek  tej  części  dawnej  Rzeczypospolitej, 
która zwie się Polesiem. Dzieciństwo i młodość pisarki 
znalazły  odzwierciedlenie  w  wielu  powieściach, 
nowelach  czy  obrazkach.  Nic  więc  dziwnego,  że 
przebywając 

wśród 

tamtejszego 

społeczeństwa, 

pisarka  doskonale  znała  język  tych  ludzi.  A  mowa  ta 
była  oryginalna,  pełna  lituanizmów,  białorutenizmów, 
ukrainizmów  oraz  rusycyzmów,  tworzyła  swoisty 
dialekt polszczyzny kresowej - dialekt północny. 

Kresowizmy  owe  pojawiają  sie  dla  celów 

stylizacyjnych w partiach dialogowych, w partiach zaś 
narracyjnych dla nazwania realiów. 

 

 

Oto przykłady: 

„ – Ty kto taki ? ” (rusycyzm) 
„ – Błonki całą noc gorzały a gorzały” (lituanizm) 
„ – Uże weczera! – oznajmiła i znikła” (ukrainizm) 
„ – Po kupnie koni, borysz przepili, taj rozeszli sia” 
(białorutenizm) 

 

 

Na kartach powieści Rodziewiczówny 

napotykamy m.in. na pięknie brzmiące nazwy 
litewskie, odnajdujemy niemal całą mapę kresów 
północnych. Uwagę zwracają bardzo 
charakterystyczne białorusko-litewskie nazwy 
miejscowe. Jest to typ nazewniczy niezwykle częsty 
i żywotny na terenach Kresów Północnych: 
Błotniany, Budrajcie, Dewajta, Dubienki, 
Dubissa, Ejniki, Horodyszcze, Hłuszcza, Horki, 
Horodno, Omelna, Poświcie, Rossienie, 
Ugiany, Zapruda, Zawieliszki. 

Etymologia powyższych nazw miejscowych 

bierze się bardzo często ze specyfiki danej 
miejscowości, np. Dewajta (od nazwy dębu), 
Dubienka (miejscowość tę otaczały dębowe bory). 
Nazwy pochodzą też od nazwisk ludzi 
zamieszkujących dane tereny, od nazw rzek, np. 
Malewka ( od: Malewicze), Błotna 
(od: Błotniany). 

 

 

W  niemalże  wszystkich  powieściach  Rodziewiczówny 

napotykamy 

na 

językowe 

zjawiska 

fonetyczne 

odzwierciedlające  cechy  północnego  dialektu  kresowego, 
bardzo  bliskiego  Kresowianom  i  nader  interesującego  dla 
badaczy  językoznawców.  Zjawiska  te  znajdujemy,  jak  już 
wspomniano, w dialogach, w partiach narracyjnych utworu. 

Zatem,  typowe  dla  dialektu  północnokresowego,  a 

zauważalne 

w 

powieściach 

autorki, 

było 

mieszanie 

samogłosek:  o  i  u  (ó),  które  wynikało  z  odmiennego  na 
Kresach  niż  w  języku  ogólnopolskim  rozwoju  samogłosek 
pochylonych: 
mozg  ‘mózg‘:  „  Od  tego  szemrania  po  leśnych  zakamarkach 
całkiem im mozgi pomieszało” 
tłomoczek  ‘  tłumoczek‘:  „  Podczas  tej  operacji  pan  Hieronim 
wziął swój zmokły tłomoczek” 
Zjawiskiem 

zapewne 

gwarowym 

było 

ścieśnienie 

nieakcentowanego o w u:
tualet ‘toaleta‘: „Rewolwer pewno leży w tualecie”
kumedia ‘komedia‘: „Różne brewerie i kumedie wyprawiał ze 
swoim zwierzem”

 

 

ukrainizmy:  bondarówna  (ukr.od  bondar,  pol.córka 
bednarza), 

czajka 

(ukr.czajka, 

pol.łódka 

wojenna),dumka 

(ukr.dumka, 

pol.pieśń 

sentymentalna),  korowaj  (ukr.karawaj,  pol.placek 
weselny),  oczeret  (ukr.oczeret,  pol.rodzaj  trzciny), 
sumować (ukr.od sumowaty, pol.martwić się). 

białorutenizmy:  halizna  (błr.od  chałyj,  pol.polana), 
hlaczek  (błr.hlak,  pol.bańka,  hładysz  (błr.od 
hładyszka, 

pol.wysoki 

garnek 

na 

mleko),kałamaszka  (błr.kalamaszka,  pol.wózek  bez 
budy),  kryźna  (błr.kryzna,  pol.dzika  kaczka), 
prystupa (błr.pristupa, pol.przybysz). 

lituanizmy:  kumpiak  (lit.od  kumpis,  pol.szynka), 
litowka  (lit.od  litewis,  pol.kosa),  łapcie  (lit.od 
łopas,  pol.buty  z  łyka),  łęk  (lit.od  łankas, 
pol.obręcz), tok (lit.od takas, pol.ścieżka).