1
PODSTAWY NAUKI O
MATERIAŁACH
Wydział Inżynierii Mechanicznej i
Robotyki
Wykładowca: dr hab. inż. Stanisław Dymek, prof.
n. AGH
Budynek A2, pok. 15 parter
e-mail: gmdymek@cyfronet.krakow.pl
48 grup laboratoryjnych po ok. 15. studentów
każda =
ponad 700 studentów!!!
W jednym terminie 4 grupy =
60
studentów
2
WYKŁADY
•
Wstęp: znaczenie nauki o materiałach, klasyfikacja
materiałów, budowa materii, wiązania między atomami,
podstawowe własności materiałów – 3 h
•
Struktura krystaliczna materiałów, defekty struktury
krystalicznej, własności mechaniczne materiałów – 3 h
•
Mechanizmy umocnienia metali, mikrostruktura po
odkształceniu plastycznym, zdrowienie i rekrystalizacja –
3 h
•
Przemiany fazowe w stalach: kształtowanie
mikrostruktury i jej wpływ na własności mechaniczne – 6 h
•
Niszczenie materiałów – pękanie materiałów: zmęczenie,
pełzanie – 3 h
•
Metaliczne materiały konstrukcyjne: stopy żelaza i
wybranych metali nieżelaznych – 3 h
3
Technologia - Mikrostruktura -
Własności
Metoda
Wytwarzania
(przetwarzania)
Mikro-
-struktura
Własności
4
LABORATORIUM
• Odkształcenie i rekrystalizacja metali (3 h –
sala 609 B5
)
• Obróbka cieplna stali i badanie mikrostruktur
stali obrobionych cieplnie (3 h –
sala 17 A2
)
• Makroskopowa analiza mechanizmów
zniszczenia materiałów (2 h –
sala 57H A2
)
• Umocnienie wydzieleniowe stopów aluminium
(3 h
sala 9H, A2
)
• Badania mikroskopowe stali i żeliw –
podstawy metalografii (wyznaczanie wielkości
ziarna, obliczanie zawartości węgla w stali na
podstawie zawartości perlitu) (3 h –
sala 3,
A2
)
Podstawowe zasady BHP w
laboratorium ZMiMP
1. Wykonywanie czynności związanych z zajęciami tylko pod
opieką prowadzącego lub na jego polecenie.
2. Włączanie i wyłączanie wszelkich urządzeń tylko na
polecenie prowadzących.
3. Zachowanie szczególnej ostrożności przy piecach do
obróbki cieplnej (ćwiczenia "Obróbka cieplna", "Umocnienie
Wydzieleniowe" oraz "Zgniot i Rekrystalizacja").
4. Zachowanie szczególnej ostrożności przy kontakcie z
odczynnikami chemicznymi (ćwiczenie "Zgniot i
Rekrystalizacja")
5. Zakaz spożywania posiłków w pomieszczeniach
laboratorium.
6. Obowiązek zachowania ładu i porządku na stołach
laboratoryjnych.
7. Natychmiastowe informowanie prowadzącego o
zagrożeniach.
8. Natychmiastowe informowanie prowadzącego o
zaistniałych wypadkach.
9. Zakaz przechowywania ubrań wierzchnich w laboratorium.
Wykaz grup laboratoryjnych
Grupa
Termin
Prowadzący
1, 4
Piątek 10:30 – 12:45
mgr G. Cempura
, dr J. Kowalska, dr M.
Wróbel, dr A. Romański, dr J. Pieniążek
2, 3
Poniedziałek 11:00 –
13:15
mgr P. Matusiewicz
, dr M. Witkowska,
dr M. Wróbel, dr R. Dąbrowski, dr J.
Pieniążek
5, 6
środa 15:30 – 17:45
dr J. Kowalska,
dr M. Wróbel, dr S.
Gacek, dr T. Moskalewicz, mgr M. Pelczar
7, 8
środa 13:15 – 15:30
dr J. Kowalska, dr J. Pieniążek,
dr A. Kokosza, dr T. Moskalewicz,
dr M.
Witkowska
9, 10
wtorek 18:00 – 20:15
dr M. Wróbel,
mgr G. Cempura, dr T.
Pieczonka, mgr M. Madej, dr J. Kowalska
11, 12
środa 18:00 – 20:15
dr J. Kowalska,
mgr M. Pelczar,
dr S. Gacek, mgr M. Madej, dr R.
Dąbrowski
13, 14
czwartek 8:00 – 10:15
dr. S. Gacek,
dr A. Kokosza,
dr M. Wróbel, mgr G. Cempura, mgr P.
Matusiewicz
Osoba podkreślona jest kierownikiem ćwiczeń
Wykaz grup laboratoryjnych
Grupa
Termin
Prowadzący
15, 16
czwartek 16:30 –
18:45
dr A. Romański,
dr J. Pieniążek, mgr M.
Pelczar, mgr G. Cempura, dr R. Dąbrowski
21, 22
czwartek 14:00 –
16:15
dr A. Romański,
dr M. Wróbel,
dr J.
Pieniążek, dr R. Dąbrowski, mgr G.
Cempura,
23, 24
środa 8:00 – 10:15
dr M. Wróbel, dr J. Pieniążek,
dr A. Kokosza, mgr P. Matusiewicz,
dr R.
Dąbrowski,
29, 30
czwartek 10:30 –
12:45
dr. M. Witkowska,
dr J. Pieniążek,
mgr G.
Cempura, mgr M. Pelczar, dr M. Wróbel,
31, 32
Poniedziałek 8:00 –
10:15
dr M. Wróbel, dr A. Romański, dr J.
Pieniążek,
dr A. Kokosza,
dr J. Kowalska,
Osoba podkreślona jest kierownikiem ćwiczeń
Kierownicy ćwiczeń
8
Grupy
Kierownik
1, 4
G. Cempura
cempura@agh.edu.pl
2, 3
P. Matusiewicz
matus@agh.edu.pl
5, 6
J. Kowalska
jkowal1@interia.pl
7, 8
M. Witkowska
m.witkow@interia.pl
9, 10
M. Wróbel
mwrobel@agh.edu.pl
11, 12
M. Pelczar
pelczar@agh.edu.pl
13, 14
S. Gacek
gacek@agh.edu.pl
15, 16
A. Romański
aromansk@agh.edu.pl
21, 22
M. Wróbel
mwrobel@agh.edu.pl
23, 24
R. Dąbrowski
robertdab@op.pl
29, 30
J. Pieniążek
japieniazek@gmail.com
31, 32
A. Kokosza
akokosza@agh.edu.pl
9
Podręczniki
• M. Blicharski
– Wstęp do inżynierii
materiałowej, wyd. WNT 2003
• M.F. Ashby, D.R.H. Jones
– Materiały
inżynierskie 1 i 2, wyd. WNT1995
10
Wiadomości wstępne
Czym zajmuje się
nauka o materiałach?
związek
pomiędzy
stukturą
(mikrostrukturą)
i
własnościami
Czym zajmuje się
inżynieria materiałowa?
Projektowanie
mikrostruktury
w celu uzyskania konkretnych
(przewidzianych)
własności
Główne zadanie:
wybór właściwego materiału spośród tysięcy
11
Nauka o materiałach - Wstęp
Usytuowanie nauki o
materiałach między
innymi dyscyplinami
nauki
12
Proces doboru materiału
Proces określa kształt, wielkość, dokładność wykonania i
oczywiście
koszt
wyrobu. Oddziaływanie jest w obu
kierunkach. Wybór kształtu ogranicza zakres materiałów i
procesów, natomiast wybór procesu ogranicza zakres
materiałów i kształtów.
Funkcja
wywiera
zasadniczy wpływ na dobór
materiału
i
kształtu
.
Dobór
procesu
jest zależny
od własności materiału, t.j.
od jego formowalności,
skrawalności,
spawalności,
obrabialności cieplnej itd.
13
Materiały inżynierskie
14
Materiały – rys historyczny
Materiały były i są
siłą napędową
rozwoju
społeczeństw:
Epoka Kamienia
Epoka Brązu
Epoka Żelaza
Co teraz?
Epoka Krzemu?
Epoka Polimerów?
Epoka
nanomateriałów?
15
Materiały – rys historyczny (c.d.)
16
Projektowanie inżynierskie c.d.
• pierwotne procesy
kształtowania,
np.
odlewanie, kucie,
obróbkę ubytkową
(skrawanie, wiercenie),
• procesy
wykończeniowe,
np.
polerowanie,
• procesy łączenia,
np.
spawanie.
Materiał i proces nie mogą być
dobierane niezależnie od doboru
kształtu
Między funkcją, materiałem,
procesem i kształtem
występują wzajemne
zależności
17
17
Rodzaje Procesów
18
18
Rodzaje Procesów
19
Koszt różnych grup materiałów
20
WŁAŚCIWOŚCI
• Mechaniczne
• Elektryczne
• Cieplne
• Magnetyczne
• Optyczne
• Odpornościowe
Własność
–
Wszystkie materiały poddane zewnętrznym
bodźcom reagują na określony bodziec, np.:
Siła odkształcenie, zniszczenie
Światło odbicie, absorbcja
Uwaga:
własności są niezależne od kształtu i
wymiarów
21
METALE
• Stosunkowo duża gęstość
• Sztywne
• Wytrzymałe (Mocne)
• Plastyczne (Ciągliwe), ale łatwe do
umacniania
• Odporne na pękanie
• Dobre przewodniki prądu i ciepła
• Nieprzeźroczyste dla światła
• Niektóre są magnetyczne
• Mało odporne na korozję
22
Inżynieria materiałowa - metale
charakterystyczne
elementy
mikrostruktury
skala wielkości
własności związane z
tymi elementami
23
CERAMIKI i SZKŁA
• Stosunkowo sztywne
• Wytrzymałe
• Bardzo twarde
• Niezwykle kruche
• Izolatory dla prądu i ciepła
• Odporne na wysoką temperaturę
• Mogą być przeźroczyste lub nie
• Odporne na korozję
• Odporne na ścieranie
Związki chemiczne
pomiędzy metalami i
niemetalami
24
POLIMERY
• Mała gęstość
• Mniejsza sztywność i wytrzymałość niż
metale
• Niektóre mogą być plastyczne
• Łatwo formowalne nawet na skomplikowne
kształty
• Odporne na działanie wielu chemikaliów
• Małe przewodnictwo elektryczne i cieplne
• Miękną i rozkładają się w podwyższonej
temperaturze
• Mogą być przeźroczyste
• Wyjątkowo mały współczynnik tarcia
Inżynieria materiałowa -
25
ceramiki i szkła
polimery
Ashby
26
PRZYKŁADY POLIMERÓW
• Polietylen (PE)
• Nylon
• Polichlorek winylu
(PCV)
• Poliwęglan (PC)
• Polistyren (PS|)
• Guma
27
OPAKOWANIA NA NAPOJE
ceramiczne (szkła)
polimerowe
(plastikowe)
metalowe (aluminiowe)
Wymagania materiałowe:
• stanowi przeszkodę dla dwutlenku
węgla, który jest pod ciśnieniem
• nie jest toksyczny i nie reaguje z
napojem
• powinien wytrzymać upadek z pewnej
niewielkij wysokości
• nie powinien być drogi i podatny na
nadawanie kształtów
• jeżeli jest przeźroczysty, to jego
przeźroczystość powinna być trwała
• możliwość produkcji w różnych
kolorach lub łatwość nakładania
etykiet
28
TYPOWE MATERIAŁY
Temperatura „pracy”
• 150
o
C - silniki chłodzone wodą
• 300
o
C - silniki chłodzone powietrzem
• 700
o
C - silniki odrzutowe wentylatorowe
• 1100
o
C - silniki turboodrzutowe
29
• lata trzydzieste XX w.
-
50
o
C
• II wojna światowa
-
100
o
C
• współczesny myśliwiec
-
500
o
C
• prom kosmiczny
-
1100
o
C
• prototyp samolotu
stratosferycznego
-
1600
o
C
Temperatura silnika
Temperatura kadłuba
Materiały w silniku samolotu
30
31
Zastosowanie różnych
materiałów we współczesnym
samochodzie
32
WŁASNOŚCI MECHANICZNE
• Wytrzymalość
• Sztywność
• Twardość
• Ciągliwość
(Plastyczność)
• Odporność na pękanie
i wiązkość
• Odporność na zużycie
• Odporność na
zmęczenie
• Odporność na
pełzanie
Istotne, gdy do materiału
przykłada się siłę
33
Przewodnictwo Elektryczne
Materiały ze względu na zdolność do przewodzenia
prądu dzieli się na:
przewodniki, półprzewodniki i izolatory
(dielektryki).
34
WŁASNOŚCI ELEKTRYCZNE
•
Opór elektryczny miedzi:
•
Dodatek atomów
“zanieczyszczeń”
do Cu – wzrost
oporności
•
Odkształcenie plastyczne – wzrost
oporności
Zależność oporności
elektrycznej od
temperaturey dla
stopów miedzi z
niklem, jeden ze
stopów był
odkształcony
plastycznie.
Wzrost temperatury,
zanieczyszczeń lub
odkształcenie zwiększa
oporność.
T (°C)
-200
-100
0
Cu +
3.3
2 at
%N
i
Cu +
2.1
6 at
%Ni
Odk
szta
łc. C
u +
1.1
2 at
%Ni
1
2
3
4
5
6
O
p
o
rn
o
ść
,
(1
0
-8
O
h
m
-m
)
0
Cu +
1.1
2 at
%Ni
“Czy
sta”
Cu
35
WŁASNOŚCI CIEPLNE
Przewodnictwo cieplne Cu:
- zmniejsza się, gdy dodamy
Zn!
Zawartość Zn, % mas.
Pr
ze
w
o
d
n
ic
tw
o
ci
e
p
ln
e
(W
/m
-K
)
400
300
200
100
0
0
10
20
30
40
Pojemność cieplna (ciepło
właściwe)
lód
Przewodnictwo cieplne λ jest miarą szybkości
z jaką ciepło płynie przez materiał, gdy jego
jedna strona jest gorąca a druga zimna.
Zmienia się w przedziale pięciu rzędów
wielkości, co jest w ostrym kontraście do
przewodności elektrycznej -
zakres 25
rzędów wielkości
.
36
WŁASNOŚCI CIEPLNE
Płytka z promu kosmicznego: włókna
krzemowe,
niezwykle małe przewodnictwo
cieplne.
Kostka z włókien
krzemowych nagrzana do
1250°C, w kilka sekund
po wyjęciu z pieca może
być trzymana w gołych
rękach! Początkowo
przepływ ciepła jest
szybki, lecz
przewodnictwo cieplne
jest tak małe, że dopływ
ciepła z wnętrza jest
niezwykle wolny
.
WŁASNOŚCI MAGNETYCZNE
37
∙
paramagnetyki,
∙ diamagnetyki
∙ ferromagnetyki,
Pole magnetyczne nie ma istotnego wpływu na
większość materiałów.
Pętla histerezy
38
WŁASNOŚCI MAGNETYCZNE
Przenikalność
magnetyczna
vs.
Skład chemiczny
:
Dodatek 3% Si sprawia, że Fe
jest lepszym materiałem
magnetycznym!
Schemt zapisu i odczytu
informacji z użyciem nośnika
magnetycznego.
Zapis magnetyczny
:
Pole magnetyczne
M
a
g
n
e
ty
za
cj
a
Fe+3%Si
Fe
39
Tlenek aluminium może być
przeźroczysty, półprzeźroczysty
lub nieprzepuszczający światła.
monokryształ
polikryształ:
mała porowatoś
ć
polikryształ:
duża porowatość
WŁASNOŚCI OPTYCZNE
Własności optyczne materiałów
są rezultatem ich oddziaływania z
promieniowaniem w postaci fal
elektromagnetycznych - fotonów.
40
Wykresy Własności Materiałów
Wykres słupkowy modułu Younga. Ilustruje
różnice w sztywności pomiędzy rodzinami
materiałów
41
Wykresy Własności Materiałów
Wykres "obwiedniowy" modułu Younga i gęstości.
Rodziny materiałów zajmują określone powierzchnie
42
Wykresy własności materiałów
43
np: twardość od mikrostruktury stali
Własności
zależą od
mikrostruktury
Proces
może zmienić
mikrostrukturę
Struktura, Technologia &
Własności
Tw
a
rd
o
ść
(
B
H
N
)
Szybkość chłodzenia (ºC/s)
100
200
300
400
500
600
0.01 0.1
1
10 100 1000
(d)
30
m
(c)
4
m
(b)
30
m
(a)
30
m