DEWIACJA I

DEWIACJA I

KONTROLA

KONTROLA

SPOŁECZNA

SPOŁECZNA

Kontrola

Kontrola

społeczna

społeczna

Jest

jednym

z

podstawowych

mechanizmów regulujących całość życia

społecznego, utrzymujących ład społeczny.

Stanowi system zróżnicowanych środków,

za

pomocą

których

nakłania

się

niesubordynowanych

członków

społeczeństwa do posłuszeństwa.

Kontrola

Kontrola

społeczna

społeczna

Kontrola społeczna dysponuje szerokim i
urozmaiconym systemem środków
przymusu:



Przymus fizyczny



Przymus ekonomiczny



Mechanizmy perswazji, ośmieszenia,
plotki itp.

Przymus fizyczny

Przymus fizyczny

We współczesnych społeczeństwach przejawy

i formy przemocy fizycznej są eliminowane w

oficjalnym nurcie życia społecznego.
Jedyną dziedziną, w której dopuszcza się

możliwości stosowania przemocy fizycznej

jest prawo. Jest ona zarezerwowana dla sił

porządkowych i władz politycznych państwa.
Przemoc fizyczna jest takim rodzajem sankcji,

który nie musi być stosowany, aby był

skuteczny.

Kontrola

Kontrola

ekonomiczna

ekonomiczna

Nie jest to tylko sankcja w postaci utraty
źródeł zarobkowania, ale wszelkie formy
sankcji wiążące się z regulacją możliwości
uzyskiwania dochodu i pracy.

Np. student nie zechce narażać się wykładowcy przed
egzaminem, ponieważ ocena w indeksie warunkuje
uzyskania zaliczenia semestru i roku, a także
możliwość starania się o stypendium naukowe.

Mechanizmy
perswazji,
ośmieszenia, plotki

Zestaw sankcji, jakimi dysponuje kontrola
społeczna, aby zmusić nas do zachowania
zgodnego ze społecznymi normami, jest
szeroki.

Najbardziej

skutecznymi

mechanizmami działania kontroli społecznej
są mechanizmy perswazji, ośmieszenia,
plotki i pogardy. Zaliczamy do nich również
wykluczenie z grupy, czyli ostracyzm.

Kontrola

społeczna,

aby

mogła

być

skuteczna, musi nie tylko dysponować

groźbą wyciągnięcia sankcji w stosunku do

niesubordynowanej jednostki, ale również

móc rzeczywiście te sankcje zastosować.

Stosowanie sankcji jest konieczne również

jako przestroga dla innych. Samo zagrożenie

sankcją nie będzie skuteczne, jeśli nie

istnieje pewność, że może być ona

zastosowana.

Sankcje mają na celu:



Ukaranie sprawcy,



Przywołanie go do porządku,



Ostrzeżenie innych.

Kontrola społeczna to ludzie i ich reakcje na
nasze zachowanie, a także opinie czy poglądy.
My sami jesteśmy elementem kontroli
społecznej w stosunku do siebie samych. Jest
to możliwe dzięki procesowi internalizacji, w
którym przyswajamy sobie część społecznego
systemu wartości i norm na tyle mocno, że
staje się ono naszym własnym systemem
wartości i norm.

Dewiacja

Dewiacja

To odchylenie od obowiązujących w
danej grupie czy społeczeństwie norm.
Pojęcie to odnosi się do zachowań
niezgodnych

z

przyjętymi

i

akceptowanymi w danej grupie czy
społeczeństwie

normami,

zachowań

naruszających bądź też łamiących norm.

Norma

Norma

Norma to zachowanie lub działanie przyjęte w
danej

grupie

czy

społeczeństwie

jako

odpowiednie dla danej sytuacji. Normy wiążą się
z wartościami, są one bowiem akceptowanymi
społecznie

sposobami

osiągania

wartości.

Normy podtrzymują wartości, chronią je,
nakazują

zachowanie,

które

podkreśla

wyjątkowość albo słuszność tego, co jest w
grupie czy społeczeństwie uznawane za
pożądane i/lub cenne.

Dewiant/Dewiacj

Dewiant/Dewiacj

a

a

Pojęcie „dewiant” stosowane w praktyce życia
społecznego nie pokrywa się ze znaczeniem
nadawanym temu terminowi w socjologii.
W codziennym życiu, termin „dewiant” jest
stosowany tylko w odniesieniu do niektórych osób
postępujących niezgodnie z normami.
Według definicji przyjętej w socjologii, wszystkie
zachowania niezgodne z uznanymi normami
społecznymi mogą być zakwalifikowane jako
dewiacja.

Dewiant/Dewiacj

Dewiant/Dewiacj

a

a

O tym, czy dane zachowanie jest postrzegane
jako dewiacja, a więc jako zachowanie
niezgodne z przyjętymi normami, decyduje
reakcja

społeczna.

To

grupa

czy

społeczeństwo ostatecznie decyduje, jakie
zachowanie jest normalne, a więc typowe i
zgodne z oczekiwaniami, a jakie nie.

Dewiant/Dewiacj

Dewiant/Dewiacj

a

a

Pojęcie dewiacji nie odnosi się tylko do
zachowań jednostkowych, lecz do różnych
innych form życia społecznego, np. instytucji,
roli społecznej czy ogólnie faktów i zjawisk
społecznych. Normy bowiem regulują nie
tylko

zachowania

jednostek,

ale

są

regulatorami wyznaczającymi funkcjonowanie
całego życia społecznego.

Teorie zachowań

Teorie zachowań

dewiacyjnych

dewiacyjnych

1.

Teorie

socjalizacyjne

i

strukturalno-

funkcjonalne. Stawiają one pytanie, dlaczego

ludzie łamią normy. Zakładają, że człowiek z

natury jest konformistyczny, skłonny do

przestrzegania norm. Przyczyn zachowań

dewiacyjnych należy zatem szukać w

społeczeństwie. To pewne zjawiska w nim

występujące kreują zachowania niezgodne z

przyjętymi normami.

Teorie zachowań

Teorie zachowań

dewiacyjnych

dewiacyjnych

2. Teorie, które przyjmują, że człowiek z natury

raczej nie jest skłonny do przestrzegania

zasad życia społecznego – to mechanizmy

życia społecznego zmuszają go do tego.

Najważniejszym takim mechanizmem jest

kontrola społeczna i to właśnie niedostatki

kontroli

powodują

obecność

zachowań

dewiacyjnych. Teorie ta starają się dać

odpowiedź na pytanie: dlaczego tylko

niektórzy ludzie łamią normy?

Teorie zachowań

Teorie zachowań

dewiacyjnych

dewiacyjnych

3. Teorie reakcji społecznych, mówiące, że to

właśnie reakcja społeczna przesądza, czy
dane zachowanie zostanie ocenione jako
odchylenie od normy, i w związku z tym w
stosunku do jednostki, która to wykroczenie
popełniła, należy wyciągnąć odpowiednie
sankcje, określając ją mianem dewianta.

Twórcy teorii reakcji społecznych wprowadzili

rozróżnienie na:



Dewiację pierwotną – zachowanie niezgodne z

przyjętymi normami, zachowanie łamiące

normy;



Dewiację

wtórną

–

wynik

procesu

etykietowania danej jednostki jako dewianta

przypisuje jej status dewianta.

T. Parsons traktował chorobę jako zagrożenie,

ponieważ

umożliwia

ona

uprawomocnione

wycofywanie się z obowiązków związanych z

wypełnianiem różnych ról społecznych, co może

prowadzić do zachwiania równowagi systemu

społecznego.
T. Parsons zapoczątkował koncepcję choroby jako

dewiacji od pełnionych ról społecznych.
Dewiantem jest człowiek, którego społeczna rola,

pozycja, funkcja lub samookreślenie są w istotny

sposób wystawione na społeczną reakcję. Dewiantem

można stać się ze względu na określone zachowania

(np. narkomania) lub ze względu na określone cechy

(np. osoby fizycznie upośledzone).

Pojęcie dewiacji można definiować w różny sposób:



Zachowanie zakłócające porządek społeczny,



Zachowanie

niezgodne

z

oczekiwaniami

społecznymi odnośnie do spełnianych przez

jednostkę ról i wykonywanych zadań,



Zachowanie wykraczające poza obszar społecznej

tolerancji,



Zachowanie polegające na braku akceptacji celów

kulturowych,



Zachowanie świadomie sprzeczne z normami

społecznymi,



Zachowanie tak nazwane przez ludzi.

Według T. Parsonsa traktowanie choroby jako

dewiacji oznacza, że:

1.

Choroba nie pojawia się na skutek

nieświadomej motywacji, ale z powodu

społecznego przypisania,

2.

Choroba

jest

pewną

rolą,

często

dożywotnio przypisaną jednostce, o ile

równocześnie

występuje

zjawisko

piętnowania,

3.

Choroba opisuje pewną karierę związaną z

reakcjami środowiska społecznego, a

szczególnie z instytucjami, które zajmują

się chorobą.

T. Parsons wyróżnił 4 specyficzne cechy choroby jako

roli społecznej:

1.

Człowiek chory ma prawo być zwolnionym z

pełnienia normalnych ról i zadań, przy czym zakres

i czas trwania tego przywileju może być różny,

2.

Przezwyciężenie choroby jest niemożliwe jedynie

poprzez podjęcie decyzji o wyzdrowieniu. Przyjęcie

postawy wyrażającej chęć powrotu do zdrowia jest

warunkiem koniecznym, ale nie wystarczającym do

jego osiągnięcia. Tym samym osoba chora jest

nieodpowiedzialna za stan, w którym się znajduje,

ponieważ wyzdrowienie wymaga określonych

zabiegów terapeutycznych.

3. Osoba chora powinna uważać stan choroby

za niepożądany i podejmować samodzielnie
lub przy pomocy otoczenia wysiłki w celu
wyzdrowienia,

4. Osoba chora lub odpowiedzialni za nią

członkowie jej otoczenia mają obowiązek
szukania

kompetentnej

pomocy

i

współdziałania w celu doprowadzenia do
wyzdrowienia. Pomocy tej udziela system
opieki medycznej, której zadaniem jest
również zapobieganie chorobom.

Chory ma prawa, przywileje:



Bycie

zwolnionym

z

innych

ról

społecznych,



Nieponoszenie odpowiedzialności za stan
choroby.

Chory ma obowiązki:



Chęć wyzdrowienia,



Szukać fachowej pomocy, współpracować
w procesie leczenia.