Psychologia poznawcza
Lata 60-te XX wieku
Psychologia poznawcza
Lata 60-te XX wieku
Psychologia kognitywna
• Cogito ergo sum – Myślę więc jestem, Rene Descartes, filozof XVII
• Myśli są zarówno przyczynami, jak i skutkami działań zewnętrznych
• Ludzie działają ponieważ myślą, mają poczucie własnej
świadomości
• Głównym przedmiotem zainteresowania jest myśl ludzka i wszelkie
procesy związane z gromadzeniem wiedzy: uwaga, myślenie,
zapamiętywanie, rozwiązywanie problemów i świadomość
• Teoria konstruktów osobistych, George Kelly
• Człowiek jest podmiotem, konstruktorem własnej osobowości i
swoich przekonań o świecie
• Psychoterapia poznawcza: zmiana obrazu świata i siebie w świecie
• Człowiek w analogii do komputera jako system przetwarzający
informacje
Komputerowa metafora
psychiki
• Umysł ludzki w analogii do komputera – zespół reguł (przekonań)
myślenia o człowieku, jak o komputerze - pozwala zrozumieć
funkcjonowanie tajemniczego umysłu:
• Co jest podobne?
• Wejście [klawiatura/ skaner – zmysły/ oko, ucho]
• Wyjście [drukarka/ monitor – efektory/ ręka, noga, aparat głosowy]
• Pamięć operacyjna [krótkotrwała] zeruje się po wyłączeniu
komputera – znika pod napływem innych ważnych informacji,
które ją wypierają albo po prostu zanika z czasem
• Pamięć zewnętrzna [długotrwała] na dysku twardym lub na CD –
• Procesor [system wykonawczy – podmiot] system przetwarzania
informacji
• Co jest nie podobne?
Co jest niepodobne?
• Przetwarzanie szeregowe czy równoległe? Mózg
skonstruowany jest modułowo, a każdy moduł odpowiada za coś
innego. Jeśli są wątpliwości - rzeczy mogą być w umyśle
przetwarzane równolegle
• Algorytmy czy heurystyki? Algorytm to ścisły przepis/ reguła.
Heurystyka to „reguła” ogólna, nieścisła, zawodna. Większość
reguł postępowania ludzi opiera się na heurystykach np.
przeciwieństwa się przyciągają, rudy jest fałszywy, uprzejmy jest
uczciwy…
• Czy automat może coś zrozumieć?
• Czy można nie rozumieć a jednak działać inteligentnie?
• Czy rozumienie jest czymś ważniejszym niż rozumienie reguł?
• Komputer działa inteligentnie, ale sprawność wykonywania
operacji nie implikuje inteligencji. Jest to skuteczne działanie, lecz
bez zrozumienia istoty rzeczy.
Sztuczna inteligencja
• Sztuczna inteligencja to ograniczenia metody komputerowej!
• Czy maszyny potrafią:
- Myśleć?
- Podejmować decyzje?
- Przeżywać emocje, czuć, być świadome?
• Test Turinga (1950) – program komputerowy np. pt. ”Psychoterapia”
- Próba oszukania ludzkich sędziów, ekspert ma zgadnąć czy rozmawia
z maszyną czy z prawdziwym człowiekiem?
- Maszyna naśladuje swobodną konwersację/ rozmowę, ale nie ma
umiejętności ludzkiego gawędzenia!
- Wielu ludzi nie przeszłoby takiego testu pozytywnie…
- Jak dotąd żaden komputer nie przeszedł tego testu pozytywnie
• SI jest nauką o systemach poznawczych – obejmującą wiedzę o
ludziach, maszynach i zwierzętach, których cechą wspólną jest
to, że posiadają inteligencję, a to nie tylko kompetencje
językowe…
Wrażenia
• WRAŻENIE to proces, w którym pobudzony receptor
zmysłowy daje początek impulsom nerwowym, a ich
wynikiem jest elementarne DOZNANIE czucia, czyli
świadomość zjawisk na zewnątrz i wewnątrz organizmu.
• To proces, dzięki któremu energia fizyczna ze świata
zewnętrznego przetwarzana jest na wrażenia w 10 zmysłach:
• Wzrok, słuch, zapach, smak, dotyk, ciepło, zimno,
równowaga, zmysł czucia bólu i zmysł kinestetyczny
(informacja o wzajemnym położeniu części i ruchu ciała np.
podczas pływania, biegania, chodzenia po schodach, pisania,
mówienia itp.).
• PERCEPCJA to, oparta na działaniu mózgu, interpretacja
materiału dostarczonego przez wrażenia – opracowywanie i
przypisanie znaczenia doświadczeniu sensorycznemu.
Spostrzeganie / Percepcja
• Spostrzeganie to odbiór informacji z otoczenia i ich interpretacja.
-
Informacja – każde zdarzenie, które działa na umysł, napływa do
systemu – powoduje redukcję niepewności
-
Otoczenie – to, co jest poza organizmem, ale też to, co jest w
organizmie, ale poza układem nerwowym, czyli także:
Wiscerocepcja – informacje z trzewi np. ból brzucha
Priopriocepcja – czucie własnych mięśni + rozkaz z mózgu = informacja
zwrotna np. łydka
-
Interpretacja – skonstruowana w umyśle wiedza na temat tego, co
widzimy i słyszymy = aktywność
• Terminologia:
- Bodziec – fizyczna zmiana środowiska zewnętrznego lub
wewnętrznego
- Receptor – narząd zmysłu [odbiorca informacji: smak, słuch, dotyk]
- Analizator – receptor + drogi nerwowe + kora mózgowa [funkcjonalna
jednostka odpowiedzialna za odbiór określonego rodzaju informacji]
Oddziaływanie bodźców
• BODŹCE: fale świetlne (wzrok), fale akustyczne (słuch), nacisk
fizyczny (dotyk), uszkodzenie tkanki (ból), cząsteczki chemiczne
(smak, węch) atakują RECEPTORY (organy zmysłów):
- Kontaktowe receptory – dotyk, smak, zapach
[wydarzenia/ zmiany
fizyczne lub chemiczne – działają bezpośrednio, bez dystansu]
- Telereceptory – wzrok, słuch
[90% informacji – pozwalają odbierać
informacje z daleka; są zmienne gatunkowo: zmienna jest graniczna wartość
bodźca, który jest słyszalny czy widzialny]
• PRÓG RÓŻNICY tzn. ledwie dostrzegalna różnica między
bodźcami
w zależności od:
• rodzaju receptora [
bardzo czuły węch
], siła bodźca [
wzrok, słuch
],
częstotliwość fali [
wysokość tonu, barwa – trudno zróżnicować
],
powierzchnia ciała [
wrażliwe na dotyk: opuszki palców, czubek języka,
niewrażliwe plecy]
• Różnice indywidualne: muzyk, plastyk, kiper. Trening?
• Zdolności wyćwiczone do pewnego stopnia, ale skutki zależne
od poziomu wyjściowego…
Ujęcia spostrzegania
• Oddolne – od bodźca do wiedzy (EMPIRYZM) wiedza
nauczona
Wszystko to, co wiemy musiało się dostać do naszego umysłu przez
zmysły z otoczenia – świadome doznanie sterowane danymi!
• Odgórne – od wiedzy do bodźca (APRIORYZM)
Coś co wiemy determinuje sposób odbioru z zewnątrz. Nasza wiedza,
osobowość, stosunek do świata, ludzi, determinuje faktyczny odbiór
informacji, bo jest to tzw. wiedza a’priori, czyli bez doświadczenia,
której nie zdobywaliśmy, wiedza wrodzona… np.
- Figury wieloznaczne – zmiana wymaga wysiłku intelektualnego
- Złudzenia – widzimy to, czego nie ma
- Figury niemożliwe – umowa artysty z odbiorcą/ konwencja
- Stałość spostrzegania – niezależnie od warunków
- Różnice kulturowe – to samo widzimy każdy po swojemu
• Np. rudy, rysunki, niebieskie niebo, palma w Warszawie, perspektywa
-wymyślona w późnym średniowieczu, ale w nieeuropejskim malarstwie
jej nie ma, 3-wymiarowe obiekty na 2-wymiarowej przestrzeni rysowane;
pozorna wielkość obiektu oddalonego – powiększanie przedmiotów?
Rozpoznawanie wzorców
• Bodziec bardzo złożony np. twarz ludzka:
– Identyfikujemy natychmiast – mimo złożoności
– Rozpoznajemy mimo zniekształceń – dziecko, starzec, gruby
– Przypisujemy do imienia – kojarzymy z magazynami pamięci
– Cechy dystynktywne / rozróżniające [definiują stany przejściowe
lub trwałe właściwości:
- Oczy, brwi, usta – stany emocjonalne, uczucia
- Uszy, nos, włosy – cechy trwałe, a nie stany
• Pismo odręczne – nie ma dwóch identycznych egzemplarzy
tej samej litery, ale wszyscy potrafimy je czytać?
• Naturalni wrogowie
:
- wąż dla Naczelnych
- sylwetka jastrzębia w locie dla piskląt
Czas dokonywania rozpoznania jest wprost proporcjonalny do
tego, jak wiele etapów trzeba pokonać oraz ile czasu to zajmie
Wnioski
- Wzorce są wrodzone – to wyuczone w pewnych warunkach obiekty
- Wzorce nabywamy w trakcie obcowania z obiektami
- Wzorce stanowią obciążenia dla pamięci np. różnica pomiędzy
plikiem tekstowym a plikiem zawierającym obraz?
- Prawdziwe obiekty zawsze różnią się od wzorca – na ile jesteśmy w
stanie dopuścić tę rozbieżność do swojej świadomości [komiksy]?
• Kontekst powoduje, ze często interpretujemy właściwie i
błędy nam nie przeszkadzają…
• WNIOSKI:
• Świat nie jest taki, jaki nam się wydaje
• Spostrzeganie świata wymaga aktywności i złożonych
procesów intelektualnych
• Naiwne wyobrażenia na temat percepcji są błędne
Uwaga
• Uwaga to zjawisko, mechanizm odpowiedzialny za selekcję
bodźców/ informacji docierających do nas „z zewnątrz”
• Uwaga to system redukcji nadmiaru informacji
• Jednak: na peryferiach uwagi człowiek przetwarza więcej
informacji – nie zdając sobie z tego sprawy…
• FUNKCJE UWAGI:
• Selektywność – wybór 1 obiektu [coctail party phenomen] ind.
• Czujność – skupienie przez dłuższy czas [długotrwałe
oczekiwanie, bodziec ważny!, ignorowanie szumu, ignorowanie
dystraktorów]
• Przeszukiwanie – aktywne wyszukiwanie tego, co jest potrzebne
[bierne czekanie = kosztowne energetycznie, aktywne badanie]
• Kontrola czynności jednoczesnych – koordynacja/ priorytety
[problem wyboru, konieczność przerzucenia uwagi, koszty tego i
ograniczone zasoby]
Ćwiczenia
• Instrukcja: „nazwij kolor” słowa gdy kolor czcionki błędny
• Czytanie na czas słów oznaczonych „złym” kolorem – bodźce
niespójne, tłumienie konkurencyjnej tendencji/ obcy język
• Śledzenie mapy
• Sprawdzanie znaczków
• Śledzenie urządzeń rejestrujących: radar, pulpit sterowniczy LOT
• Detekcja sygnałów, fałszywe alarmy, chybienia – koszty?
• Służba wartownicza – 378 ostrzeżenie o ataku/ uśpić czujność!
• Psychoterapia – czujność na słowa wypowiadane przez pacjenta
• Dwuszna prezentacja bodźców: Litwo… + Kot palił fajkę
• Uwaga człowieka, gdy nie może pomieścić wszystkiego,
podejmuje „sama” decyzję, nie angażując udziału świadomości
– ignoruje drugi kanał informacji! Filtr uwagi
• W kanale ignorowanym nie zauważamy treści tylko: zmianę
tonu, zmianę języka, prawie nic się nie przedostaje…
Wnioski
• Reagujemy na znaczeniowe właściwości bodźca [wlazł kotek…]
• Model „szyjki od butelki” [zwrotnicy]
• Reagujemy na bodźce warunkowe [coctail part phenomen]
• Fizyczne właściwości bodźca
• Decydują aspekty semantyczne bodźca – kieruje sens
informacji
• Kolejka oczekiwania jest krótka – bodźce szybko zanikają
• Mogą być wzmocnione, jeśli to konieczne?
• Automatyzacja – uwalnianie uwagi bez udziału świadomości,
- Przetwarzanie bez wysiłku [czynności automatyczne]
- Uruchomione, wykonane i zakończone bez udziału świadomej uwagi
- Można wykonywać jednocześnie inne czynności
• Czynności limitowane danymi? np. słuchanie wykładu
- Do pewnego momentu decyduje wysiłek
- Ale gdy nie znamy terminów – decyduje wiedza
Świadomość
• Świadomość to „strumień”/mozaika doznań, myśli, uczuć…
często chaotycznych; zmieniający się obraz, niekończący się
film nt. tego, co się dzieje w środowisku i z podmiotem
Funkcje świadomości:
- Tożsamość – przekonanie, że ja wczoraj i ja dzisiaj to ta sama osoba
[umiem powiązać własne doświadczenia, jest ciągłość]
- Monitorowanie – śledzenie tego, co wydarzyło się przed chwilą ze
mną i w środowisku, rozumienie ciągu zdarzeń, zwłaszcza powiązań
przyczynowo-skutkowych [np. procesy zdrowienia]
- Kontrola - planowanie własnych działań i sprawdzanie, jak są
wykonywane [aktywna kontrola po biernym rejestrowaniu; wpływ na
bieg wydarzeń wypływa z monitorowanie tego, co było np. wczoraj]
• INTEGRACJA/ nazwanie tych doznań i przypisanie sobie jako
sprawcy [ja to zrobiłam!] prowadzi do poczucia świadomości,
poczucia tożsamości, poczucia wartości…
Odmienne stany
świadomości
• HIPNOZA – zmieniony stan świadomości, bo zachowany
jest stan czuwania, lecz jest to zjawisko polegające na
sugerowaniu człowiekowi:
- Snu, senności lub ociężałości - człowiek ma dostęp do
świadomości, ale jest ona trochę inna,
- Zawężenie pola świadomości – do 1 źródła [głos hipnotyzera], bo
uwaga odcina wszystkie inne źródła stymulacji
• Są ludzie bardziej lub mniej podatni na hipnozę!
Praktyczne wykorzystanie hipnozy:
- Łagodzenie bólu – stomatologia, położnictwo
- Docieranie do zatartych wspomnień – np. w sali sądowej
- Psychoterapia – analiza wypartych z pamięci zdarzeń
• HALUCYNACJE - stany „po spożyciu” [alkohol,
halucynogeny], nowe treści i wyobrażenia, żywe doznania
BEZ bodźca
Uczenie się
• UCZENIE SIĘ jest to proces [utajony, psychiczny, poznawczy]
prowadzący do względnie trwałych zmian w zachowaniu,
wynikający z uprzedniego doświadczenia jednostki, obejmujący
także:
- Zmiany nietrwałe np. intoksykacja po nadużyciu alkoholu
- Zmiany względnie trwałe nie wynikające z doświadczenia np.
dojrzewanie, dziedziczenie
• To proces a nie zachowanie! [czynnik towarzyszący]
• Czynniki determinujące zachowanie to (50%) geny i środowisko
(50%): wspólne i unikalne.
• Przykład współdziałania uczenia się i dziedziczenia: IMPRINTING
[reakcja piętna] eksperyment Konrada Lorenza [program zapisany
w genach – pójdę za tobą wszędzie: matka, badacz, cegła]
• Generalizacja bodźca – ta sama reakcja na podobne bodźce
- Np. koliste figury nie do odróżnienia percepcyjnie/intelektualnie
• Różnicowanie – przeciwieństwo generalizacji
Nerwica eksperymentalna…
• Procesy warunkowania dotyczą nas wszystkich. To samo się
dzieje i tworzy: odruchy, generalizowanie, różnicowanie,
nerwice. Wszyscy ulegamy prawidłowości uczenia się.
Eksperyment Pawłowa z psami
- Przejaw nerwicy wynika z nieumiejętności odróżnienia tego co
dobre a co złe np. zgeneralizowana nerwica lękowa u dziecka
karanego za zachowania, których nie umie odróżnić, po sygnałach,
których nie umie odróżnić…
• Jeśli karać lub nagradzać to tylko natychmiast!
- Wzmocnienie natychmiastowe – skuteczne
- Wzmocnienie opóźnione – mało skuteczne
• Lepiej nagradzać niż karać – generalnie ludzie udzielają sobie
wzmocnień negatywnych!!! Pamiętać o pochwałach!
- Najtrwalsza nauka, gdy bark rutyny - nietrwałe efekty nagradzania
za każdym razem, choć pozornie szybko się uczymy?
- Lepiej nagradzać trwalsze efekty
Oduczanie
• Wygaszanie niepożądanych zachowań – trudne i żmudne np.
- lęk w procesie terapeutycznym, zmiana środowiska…
- terapia awersyjna – dawny odwyk
- desensytyzacja – zbliżanie do awersyjnego bodźca
- wyuczona bezradność jako skutek braku efektów własnej działalności: nic
ode mnie nie zależy, a potem, kiedy już zależy, ale nic z tego…
• Nie-intencjonalne działanie innych osób jest dla nas wzmocnieniem
gdy np. śmieją się szczerze z dobrze opowiedzianego dowcipu
• Jeśli człowiek nie zakoduje odpowiednich bodźców to ma kłopoty gdy
np. opowiada dowcip w sytuacji, gdy nie powinien – mogą być
oszukane reakcje słuchaczy, bo jest autorytetem…
• Początkowo: bodziec → reakcja → wzmocnienie! [podwładni]
• Potem tylko: bodziec → reakcja! [wzmocnienie nie jest już
potrzebne, bo odruch/ związek już wystąpił…]
• Wzmocnienie jest wydarzeniem po reakcji, które zmienia przyszłość
Uczenie się społeczne
• Modelowanie zachowań społecznych przez podpatrywanie innych
• Nieświadome przejmowanie wzorców, nieintencjonalne z obu stron
• AGRESJA to forma zachowania, które wspierają emocje
• To intencjonalne zachowanie na czyjąś szkodę [przemoc]
• Werbalna agresja: złośliwe komentowanie, nieszczere współczucie
• Agresja nie jest wrodzona, jest wyuczona
• Naśladujemy tych, z którymi się identyfikujemy [nasze wzorce]
• Człowiek i zwierzęta naśladują w sposób instynktowny i
spontaniczny, bo to pomaga nam przetrwać.
• Dziecko naśladując dorosłego staje się bardziej agresywne, ale efekt
jest krótkotrwały, jeśli się nie powtarza [utrwalanie - TV]
• Dziecko jest trochę bardziej agresywne niż dorosły, bo nie potrafi się
kontrolować i nie hamuje tego zachowania [poprawność]
• Inne przejawy - przeniesienie agresji: to TY!
Depresja
• DEPRESJA jest rodzajem zachowania – brak zaangażowania,
nie dbanie o siebie, zarzucenie zachowań, które kiedyś cieszyły
- Stan subkliniczny – wymaga oddziaływania terapeutycznego
- Stan kliniczny – wymaga leczenia farmakologicznego
• Test bezradności – eksperyment z 3 grupami psów: 1) bez
możliwości ucieczki, 2) z możliwością ucieczki, 3) gr. kontrolna
- Wyniki: 1) w ogóle nie uciekały, 2) uciekały mniej chętnie/ wolniej.
- Efekt: nie warto próbować skoro nic ode mnie nie zależy…
• Szkodliwy reżim – my wiemy lepiej! [np. w szpitalu: dobry
pacjent to dobry pacjent, kolonie dla dzieci, domy opieki dla
starców]
• zachowania depresyjne można wyzwolić
- Pacjent gorzej się miewa i dłużej się goi
• Dzieci pozbawione możliwości skutecznego rozwiązania
problemu, gorzej się uczą i uzyskują gorsze wyniki w testach
Wnioski ogólne
UCZENIE SIĘ
• to proces wszechobecny w życiu człowieka i innych gatunków
• Odpowiada za plastyczność zachowania, jest przejawem
inteligencji
• Ale TEŻ odpowiada za nabywanie zachowań niepożądanych, jest
podłożem patologii.
• DYGRESJA - psychologiczne podłoże chorób somatycznych:
– Typ zachowania A – ambicja, pośpiech, agresywność,
współzawodnictwo [podatność na zawał]
– Typ zachowania B – życie na luzie [równowaga, harmonia]
– Typ zachowania C – bierność, negowanie własnych potrzeb,
„poświęcanie się” [podatność na nowotwór]. Osoby wyuczone
bezradności w sferze własnych potrzeb – częściej zapadają na
choroby somatyczne.