PRESENTATION NAME

Psychologiczna problematyka

uzależnień od alkoholu i

narkotyków

Alkohol jest najbardziej popularną substancją chemiczną
zażywaną przez ludzi w celu bezpośredniego uzyskiwania
pożądanych efektów psychologicznych – wzbudzania
specyficznych stanów emocjonalnych, zmiany stanu
świadomości
i sposobu myślenia oraz zmiany zachowania.

Zażywanie tej substancji związane jest z ryzykiem

powstawania zaburzeń emocjonalnych, poznawczych i

behawioralnych

oraz szkód biologicznych, które mogą poważnie zagrozić

nie tylko życiu i zdrowiu osoby pijącej, ale także

destrukcyjnie wpływać na jej najbliższe otoczenie.

Psychologiczna problematyka

uzależnień od alkoholu i

narkotyków

W dziesiątej wersji Międzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych
i Behawioralnych (ICD-10) sformułowano sposoby diagnostycznego
określania „zaburzeń psychicznych i behawioralnych, związanych z
używaniem substancji psychoaktywnych”. Klasyfikacja ta obejmuje blok
dziesięciu zespołów zaburzeń, związanych z alkoholem i oznaczanych
symbolem F10, z opiatami (F11),
z konopiami (F12), ze środkami uspokajającymi i nasennymi (F13), z
kokainą (F14), z innymi substancjami halucynogennymi (F16), z paleniem
tytoniu (F17),
ze środkami wziewnymi (F18) oraz z kilkoma substancjami
równowcześnie (F19).

Do klasyfikacji zaburzeń związanych z każdą z tych substancji

przygotowano dziesięć kategorii, określających specyficzne warunki

kliniczne:

F.1x.0 – ostre zatrucie, F.1x.1 – szkodliwe używanie, F.1x.2 – zespół

uzależnienia, F.1x.3 – zespół abstynencyjny, F.1x.4 – zespół

abstynencyjny wraz z majaczeniem, F.1x.5 – zaburzenia psychotyczne,

F.1x.6 – zespół amnestyczny, F.1x.7 – zaburzenia psychotyczne

związane z odroczonymi skutkami zażywania, F.x.8 – inne zaburzenia

psychiczne i zaburzenia zachowania, F.x.9 – niespecyficzne zaburzenia

psychiczne

i zaburzenia zachowania.

Psychologiczna problematyka

uzależnień od alkoholu i

narkotyków

Diagnoza zespołu uzależnienia powinna opierać się na
stwierdzeniu, że w ciągu minionego roku ujawniły się co
najmniej trzy z poniżej wymienionych zjawisk:

1) silne pragnienie lub poczucie przymusu zażycia substancji;

2) trudności w kontrolowaniu zachowania związanego z

zażywaniem substancji (rozpoczynanie, kończenie i rozmiary
zażywania);

3) fizjologiczne objawy stanu odstawienia, występujące, gdy

zażywanie substancji zostało przerwane lub zmniejszone,
przejawiające się specyficznym dla danej substancji zespołem
abstynencyjnym
oraz zażywaniem tej samej lub podobnej substancji w celu
złagodzenia lub uniknięcia objawów abstynencyjnych;

4) stwierdzenie tolerancji (potrzeby zażywania zwiększonej

dawki substancji w celu uzyskania efektów poprzednio
osiągniętych
za pomocą mniejszych dawek);

Psychologiczna problematyka

uzależnień od alkoholu i

narkotyków

5) narastające zaniedbywanie innych źródeł przyjemności lub

zainteresowań z powodu zażywania danej substancji,
zwiększenie ilości czasu koniecznego do zdobycia lub
zażywania substancji albo do usuwania skutków jej działania;

6) zażywanie mimo wyraźnych dowodów szkodliwych następ,

takich
jak uszkodzenia wątroby, stany depresyjne występujące po
okresach intensywnego używania tych substancji,
uszkodzenia funkcjonowania poznawczego związane z
substancjami (w tych przypadkach potrzebne jest
rozpoznanie, czy zażywający był lub mógł być świadomy
natury i zakresu tych szkód).

Istotą uzależnienia jest fakt, że człowiek, pomimo

tych szkód, nadal zażywa daną substancję, a kiedy

próbuje się od tego powstrzymać, to próby te na

ogół kończą się niepowodzeniem.

Terapia uzależnienia

chemicznego według modelu

Minnesota

1) Alkoholizm jest chorobą, polegającą na utracie kontroli

nad piciem
i na patologicznym pragnieniu alkoholu; u podłoża tej
choroby tkwi zależność chemiczna podobna u wszystkich
osób uzależnionych
od innych substancji zmieniających nastrój.

2) Alkoholizm jest chorobą chroniczną, rządzącą się

własnymi prawami i mającą różne aspekty, które powinny
być przedmiotem uwagi i interwencji terapeutycznych.

3) Wstępna motywacja do leczenia jest warunkiem

koniecznym
do osiągania pozytywnych wyników, prawie wszyscy
pacjenci są w jakiś sposób „przymusowi”, a zaprzeczanie
chorobie jest symptomem chorobowym, można więc
leczyć pacjentów, którzy negują jej istnienie u siebie, i
powinno to być także ważną wskazówką dla ich
najbliższego otoczenia.

Terapia uzależnienia

chemicznego według modelu

Minnesota

1) Po detoksykacji diagnozuje się stan pacjenta i wstępnie określa

kierunek pomagania.

2) Na tej podstawie zespół planuje indywidualny program leczenia.

Składa się
on z dwóch części: a) ogólnej, czyli wspólnej dla wszystkich i b)
specyficznej, dostosowanej do potrzeb indywidualnych każdego
pacjenta. Pacjenci uczestniczą w wykładach, spotkaniach w grupach
terapeutycznych, spotkaniach z osobistym doradcą oraz pracują przy
obsłudze ośrodka. Wykłady dotyczą objawów alkoholizmu, różnych
form zachowań i problemów alkoholika
oraz sposobów pozytywnej zmiany zachowania. Spotkania w grupie
zadaniowej, prowadzonej przez doradcę, obejmują takie tematy, jak:
„żal”, „wstyd”, „zaprzeczanie”, „egocentryzm”, „obwinianie innych”
itd. Są prowadzone
w sposób nieustrukturalizowany i każdy jest zachęcany do dzielenia
się swoimi doświadczeniami. Celem jest zmiana destruktywnych
postaw życiowych
i podjęcie decyzji w sprawach związanych z alkoholem. Osobisty
doradca towarzyszy pacjentowi w realizacji programu, odgrywając
rolę podobną do korepetytora. Jest powiernikiem i opiekunem, stanowi
wzór do naśladowania.

Przebieg całego programu można skrótowo opisać w
następujący sposób:

Terapia uzależnienia

chemicznego według modelu

Minnesota

1) Po przezwyciężeniu zaprzeczania i uznaniu, że jest

alkoholikiem bezradnym wobec alkoholu, pacjent ma
uświadomić sobie potrzebę zmiany i utwierdzić się w
przekonaniu o umiejętności jej dokonania.

2) Personel podtrzymuje go i wspiera przy podejmowaniu decyzji

o zmianie. Pacjent podejmuje próbę zmiany natychmiast i jest
zachęcany do sprawdzenia nowego stylu życia jeszcze w
trakcie leczenia.

3) Wypis ze szpitala nie kończy leczenia – personel planuje

pacjentowi dalsze postępowanie lecznicze i wspierające
zmiany (after care).

Proces terapii przebiega w trzech
fazach:

Koncepcja uzależnienia w

ujęciu psychologii Ja

Z perspektywy psychoanalitycznej alkoholizm i inne uzależnienia

rozpatrywane są jako forma autodestrukcji i zaburzenia Ja. Alkohol

dla alkoholika stanowi szczególny obiekt miłości i jest doświadczany

jako część własnej osoby.

Rozwój Ja przechodzi przez trzy
fazy:
1) Zaczyna się u bardzo małego dziecka od stanu fragmentacji i

rozproszenia. Ja, w którym doznania oraz wyobrażenia nie tworzą
zjednoczonego Ja.

2) W późniejszym dzieciństwie przekształca się w prymitywną i

nuklearną formę Ja o sztywnej i kruchej spójności.

3) Następnie, gdy przebieg rozwoju jest prawidłowy, Ja osiąga formę

dojrzałą. W obrębie struktury Ja Kohut wyróżnia: biegun celów i
ambicji, z którego wyłaniają się dążenia do mocy i do uznania,
biegun ideałów i norm oraz łuk napięcia pomiędzy tymi
biegunami, który dynamizuje podstawowe zdolności i
umiejętności. Przy zdrowym Ja między tymi biegunami utrzymuje
się funkcjonalne kontinuum, które integruje odrębne dążenia
do mocy i do wartości.

Zaburzenia narcystyczne u alkoholików powodują, że ich
Ja jest mało spójne i łatwo podlega dezintegracji, co sprzyja
powstawaniu stanów paniki i zagrożenia. Brak stabilnej
struktury życia psychicznego jest źródłem deficytu
zdolności do regulacji poczucia wartości. Dla alkoholika
picie jest formą zastępowania tej brakującej struktury lub
wypełniania pustki w Ja.

Alkoholizm służy więc do redukowania napięcia i

utrzymywania poczucia wartości, ponieważ osobie

uzależnionej brakuje sposobów intrapsychicznych,

niezbędnych do zdrowego zaspokajania tych potrzeb.

Koncepcja uzależnienia w

ujęciu psychologii Ja

Do wewnętrznych źródeł czynników aktywizujących mechanizmy
uzależniania należą: uszkodzenia organizmu oraz choroby somatyczne i
psychologiczne, deficyt praktycznych umiejętności życiowych oraz
destrukcyjna orientacja życiowa.

Do zewnętrznych, sytuacyjnych źródeł czynników aktywizujących

należą: sytuacje stresu i podwyższonego ryzyka, trwałe uszkodzenia

ważnych relacji społecznych oraz negatywne konsekwencje społeczne

szkodliwego picia w przeszłości.

Koncepcja psychologicznych

mechanizmów uzależnienia

Intensywne i długotrwałe picie pozostawiają trwałe ślady w
następujących obszarach funkcjonowania psychologicznego:

1) w sferze doświadczania stanów emocjonalnych;

2) w sferze aktywności umysłowej tworzącej system orientacji

poznawczej;

3) w centrum osobowości, określającym tożsamość i poczucie

wartości,
w którym powstają decyzje sterujące postępowaniem
człowieka, czyli
w systemie Ja.

Mechanizm nałogowej

regulacji emocji

1) Dążenie do szybkiego złagodzenia lub uśmierzenia przykrych

stanów emocjonalnych za pomocą alkoholu staje się dominującym
motywem działania.

2) Rozwija się silna tendencja do reagowania na stres poczuciem

zagrożenia, któremu często towarzyszą lęk, złość, smutek i ból oraz
gotowość do radzenia sobie ze stresem za pomocą prób
bezpośredniego łagodzenia przykrych emocji zamiast prób zmiany
okoliczności tworzących stres.

3) Niski poziom odporności na cierpienie, osłabianej przez

biochemiczne skutki nadużywania alkoholu, powoduje, że do
przykrych stanów emocjonalnych, takich jak niepokój, rozdrażnienie
czy przygnębienie, dołącza się poczucie „bolesności”, co nasila
dążenie do szybkiego ich uśmierzenia za pomocą alkoholu.

4) W chwilach nasilania się cierpienia i lęku zaczyna się rozwijać proces

panicznego poszukiwania ulgi, który nadaje pragnieniu alkoholu
charakter wewnętrznego przymusu i konieczności picia.

5) Dodatkowym źródłem stresu jest obniżona tolerancja na monotonię,

określana również jako zwiększone zapotrzebowanie na stymulację.
Oznacza to nasiloną potrzebę wzbudzania szybkich i bezpośrednich
zmian w stanie emocjonalnym.

Mechanizm nałogowej

regulacji emocji

6) Część minionych doświadczeń związanych z piciem alkoholu

ukształtowała
u osoby uzależnionej przyjemne oczekiwania pozytywnych skutków
alkoholu. Tworzy to pokusę ponownego przeżycia takich stanów.
Dlatego też osoba taka wzmaga dynamikę dążenia do uśmierzenia
przykrych przeżyć. Siła pragnienia alkoholu pochodzi więc zarówno z
dążenia do uśmierzenia przykrych stanów związanych z niepokojem
i cierpieniem, jak i z pokusy osiągnięcia przyjemności bezpośrednio
po uwolnieniu się od przykrości.

7) Przykry stan emocjonalny jest z jednej strony negatywnym

sygnałem, który powinien wzbudzać odruch awersyjny, czyli
tendencję do unikania źródła przykrości, z drugiej strony zaś jest
równocześnie sygnałem zapowiadającym chwilę przyjemności po
uśmierzeniu przykrości.

8) Rozluźnienia, nawet zerwania związków emocjonalnych z realną

rzeczywistością, wpływają na poważne osłabienie możliwości
zewnętrznego wpływu najbliższych osób na funkcjonowanie
alkoholika.

9) Dążenie do złagodzenia przykrości zawęża świadomość i koncentruje

ją wokół alkoholu jako podstawowego środka uśmierzającego oraz
neutralizuje sygnały utrudniające dostęp do alkoholu. Pokusa i
nadzieja na szybką przyjemność sprzyjają tworzeniu pozytywnych
złudzeń.

Obniża się zdolność do weryfikacji spostrzeżeń i przekonań
oraz sprawdzania ich zgodności z realiami życiowymi. W
obrębie tego wewnętrznego świata obowiązuje specyficzna
„nałogowa logika”, która obejmuje zbiór reguł sterujących
procesami umysłowymi osoby uzależnionej. „To nie ja”, „To
nie dlatego”, „To nie tak było”, „Tym razem na pewno się
uda”, „Od jutra będzie zupełnie inaczej”.

Ponieważ doświadczenia uzyskiwane bezpośrednio po
wypiciu alkoholu są niezwykle atrakcyjne, nadzieja na

powstrzymanie uzależnienia opiera się jedynie na

występowaniu rozmaitych szkód związanych z piciem.

Mechanizm iluzji i

zaprzeczania

Obecność silnych pragnień alkoholu, podporządkowane pracy umysłu tym

pragnieniom oraz dezintegracja centrum osobowości, niezbędnego do

kierowania zachowaniem, powodują, że osoba uzależniona jest niezdolna

do sprawowania skutecznej kontroli nad piciem.

U większości pacjentów możemy zaobserwować kilka wspólnych zjawisk,
tworzących wewnętrzne źródła stresu i trudności osobistych oraz
ukierunkowujących destrukcyjne funkcjonowanie człowieka. U osób
uzależnionych spełniają specyficzną funkcję, ponieważ aktywizują
mechanizmy uzależnienia.

Funkcjonowanie osoby

uzależnionej

1) nastawienie autodestrukcyjne – niskie poczucie wartości,

dręczenie
i poniżanie siebie, myśli samobójcze, negatywny obraz własnej
osoby
i własnego życia;

2) destrukcyjne schematy relacji międzyludzkich – nastawienia

obronne
lub agresywne, gotowość do wycofywania się i izolacji, podejrzliwość
i brak zaufania, nastawienie lub tak zwane cechy antyspołeczne
bądź aspołeczne;

3) rozpad systemu wartości i brak konstruktywnej wizji życia –

zwątpienie, nihilizm, brak wiary w pozytywne wartości i w możliwość
ich realizacji, manipulowanie destrukcyjnymi wizjami własnego
życia.

Należą do nich przede wszystkim:

Podstawowe zadania i tematy pracy

w psychoterapii uzależnienia

1) Rozpoczynanie procesu

zdrowienia:

Zadania terapeutyczne określane są w odniesieniu do
następujących
tematów pracy psychoterapeutycznej:

a) nawiązanie wstępnego kontaktu;
b) rozpoznanie problemów życiowych i ich związku z piciem;
c) wzbudzenie motywacji do zmiany i leczenia.

2) Uznanie własnego uzależnienia i powstrzymanie się od

picia:

a) zrozumienie uzależnienia i zasad terapii;
b) rozpoznanie własnego uzależnienia i bezsilności wobec

alkoholu;

c) zmiana tożsamości alkoholowej pacjenta;
d) wspieranie wczesnej abstynencji;
e) wycofywanie się z sytuacji wysokiego ryzyka;
f) budowa konstruktywnego środowiska osobistego.

3) Rozbrajanie mechanizmów uzależnienia:

a) zmiana mechanizmu nałogowej regulacji emocji;
b) zmiana mechanizmu iluzji i zaprzeczania;
c) zmiana mechanizmu rozpraszania i rozdwajania Ja;
d) uczenie konstruktywnych form kontaktu z emocjami;
e) uczenie racjonalnego myślenia;
f) budowanie realistycznego obrazu siebie i integracja Ja.

4) Radzenie sobie z nawrotami:

a) rozpoznawanie nawrotu;
b) zatrzymywanie nawrotu;
c) uczenie się umiejętności zapobiegania nawrotom.

5) Rozwijanie umiejętności życiowych pacjenta:

a) rozwijanie umiejętności intrapersonalnych;
b) rozwijanie umiejętności interpersonalnych;
c) rozwijanie umiejętności zadaniowych.

Podstawowe zadania i tematy pracy

w psychoterapii uzależnienia

6) Rozwiązywanie problemów osobistych:

a) zmiana tendencji autodestrukcyjnych;
b) zmiana destrukcyjnych form relacji z otoczeniem;
c) praca nad innymi problemami emocjonalnymi;
d) budowanie pozytywnej wizji własnego życia;
e) rozwój osobisty i realizacja wartości.

Zaburzenia seksualne

1) seks powinien być „perfekcyjny”, „wyjątkowy”,

„ekstatyczny”, „oryginalny”, „rutynowy”;

2) seks należy uprawiać „w łóżku”, „w ciemności”, „w

ekscytującym miejscu”, „po wyznaniu uczuć”, „nago” i
tym podobne;

3) jeśli nie dojdzie do stosunku, nie jest to „prawdziwy seks”;

4) kiedy oboje nie przeżywamy orgazmu, nie jest to

„prawdziwy seks”.

Większość ludzi cierpiących na zaburzenia
psychoseksualne musi stawić czoło leżącym u ich
podłoża typowym zniekształceniom poznawczym,
takim jak:

Zaburzenia kontroli impulsów

Nieumiejętna kontrola impulsów jest znamienna dla wielu
różnych zaburzeń, takich jak: alkoholizm, zaburzenia
obsesyjno-kompulsywne, ekshibicjonizm czy piromania.
Istnieje co najmniej pięć zaburzeń,
w których słaba kontrola impulsów jest cechą najważniejszą i
które
nie są nigdzie indziej sklasyfikowane: patologiczny hazard,
kleptomania, przerywane zaburzenia wybuchowe i
trychotilomania (uporczywe, nawracające wyrywanie
włosów).

Wspólną cechą wszystkich zaburzeń kontroli impulsów jest

doświadczanie nieodpartego impulsu, któremu

towarzyszy wzrastające napięcie. Impuls może być

wstępnie uświadomiony

lub nie i/lub osoba, która go doświadcza, może starać się

świadomie go powstrzymać. Kiedy jednak podda się

impulsowi, odczuwa ulgę, która może być tak intensywna, że

można ją nazwać stanem przyjemnym lub wręcz euforycznym.

Patologiczny hazard

DSM-IV zalicza hazard patologiczny do kategorii
zaburzeń kontroli impulsów z następującymi głównymi
cechami:

1) utrzymująca się i powracająca niemożność odparcia

impulsu,
by oddać się hazardowi lub myśleć o nim;

2) uczucie wzrastającego napięcia przed samym aktem;

3) doświadczenie przyjemności albo ulgi w trakcie ulegania

impulsowi.

Czynniki, które mogą wytworzyć skłonność do
hazardu patologicznego:

1) wartości rodzinne, które podkreślają posiadanie dóbr

materialnych bardziej niż oszczędzanie i planowanie
wydatków;

2) nieobecny rodzic przed szesnastym rokiem życia;

3) ekstrawertyzm i współzawodnicząca osobowość;

4) wzorzec hazardu w rodzinie.

Fazy kompulsywnego hazardu

1) Faza wygrywania. Hazard uprawiany jest okazjonalnie.

Podczas wygranej następuje wzmożone podekscytowanie
oraz zwiększona zdolność zapominania i ignorowania
przegranych. Fantazje na temat „wielkiej wygranej” nasilają
się, a okazjonalne rzeczywiście duże wygrane sprawiają, że
osoba zaczyna skupiać się tylko na hazardzie.

2) Faza przegrywania. Wzmaga się fantazjowanie, zwiększa

ilość czasu poświęcanego hazardowi oraz wysokość
przegranych. Pojawiają się problemy w pracy i życiu
prywatnym, powstają długi i/lub zaciągane są pożyczki.

3) Faza desperacji. Problemy finansowe, zawodowe i osobiste

przybierają na sile, aż do osiągnięcia krytycznego i/lub
klinicznego poziomu. Zostają wzmocnione takie stany, jak
depresja, lęk i/lub nadużywanie różnego rodzaju substancji.
Uzależnienie od hazardu jest oczywiste i kontroluje pozostałe
sfery życia.

Możliwości leczenia w

przypadkach patologicznego

hazardu

1) Usunięcie bezpośredniej okazji do uprawiania hazardu poprzez

kilkutygodniową hospitalizację, w zależności od indywidualnych
potrzeb.

2) Natychmiastowe rozpoczęcie procesu edukacyjnego na temat

patologicznego hazardu i zdradzieckiej roli, jaką odgrywa w
życiu jednostki.

3) Indywidualna i grupowa psychoterapia w celu ujawnienia

przekonań
i schematów, które przez lata podtrzymywały zachowania
hazardowe.

4) Porady ekonomiczne na temat sposobów utrzymywania się

z uzyskiwanych dochodów.

5) Dalsze leczenie ambulatoryjne w formie cotygodniowych sesji

poświęconych problemowi hazardu.

6) Okresowa hospitalizacja jako środek zapobiegawczy, co 6-18

miesięcy.

7) Regularna obecność na spotkaniach Anonimowych

Hazardzistów.

8) W razie potrzeby – uczestniczenie w terapii rodzin lub

małżeństw.

Kleptomania to powtarzają się niezdolność do powstrzymania
impulsu kradzieży. Należy podkreślić, że motywacją do kradzieży
w przypadku kleptomanii nie jest wartość lub potrzeba
posiadania kradzionego przedmiotu. Według DSM-IV kradzież jest
dokonywana w celu wywołania poczucia zaspokojenia, co
następuje wraz ze spadkiem napięcia emocjonalnego, które taki
czyn wywołuje. Zachowaniom tym rzadko towarzyszy dokładne
planowanie, mają one charakter impulsywny
i zazwyczaj są dokonywane samotnie.

Pomimo że kleptomani mogą mieć problemy w relacjach

międzyludzkich, zazwyczaj nie wykazują zaburzeń osobowości.

Zwykle zaburzeniu towarzyszą lęk i depresja, jak również

poczucie winy z obawy przed zostaniem przyłapanym.

Kleptomania

Przestępstwo pojmowane jest najczęściej w sensie
prawnokarnym, to jest jako zachowanie społecznie
niebezpieczne, zabronione pod groźbą kary przez
ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia.

Wiadomo powszechnie, że takie zjawiska, jak

homoseksualizm, prostytucja, pornografia, używanie środków

odurzających czy aborcja, oceniane są w jednych krajach jako

zabronione i karane, w innych zaś nie przypisuje się im

przestępnego charakteru. Zmianie ulegają również przepisy

obowiązujące w konkretnym państwie.

Psychologiczne wyznaczniki

przestępczości

Badania i eksperymenty ostatnich kilkudziesięciu lat
upoważniają do wyodrębnienia czterech podstawowych
czynników biopsychicznych:

Rola czynników biopsychicznych

w etiologii zachowania

przestępczego

1) Charakteropatii, rozumianej jako specyficzny zespół cech

osobowości, charakterystyczny dla jednostek, u których stwierdza się
zmiany w strukturze
i funkcjonalnych właściwościach ośrodkowego układu nerwowego.
Zmiany te wywołane są najczęściej działaniem szkodliwego,
uszkadzającego bodźca.

2) Temperamentu, czyli zespołu stałych, formalnych cech zachowania,

takich
jak tempo procesów psychicznych, pobudliwość, siła i szybkość
reagowania. Cechy te dotyczą głównie emocji i czynności ruchowych,
a przejawiają się
w różnych formach działania jednostki.

3) Psychopatii jako wymiaru osobowości, czyli zespołu względnie

stałych cech zachowania, dotyczących sfery emocjonalno-popędowej
i motywacji człowieka. Psychopatie oznaczają odchylenia w zakresie
charakteru, temperamentu
i życia popędowego, nie osiągają jednak rozmiarów psychozy.

4) Inteligencji, odzwierciedlającej poziom rozwoju umysłowego

człowieka i jego możliwości poznawczych – rozumianej najczęściej
jako plastyczność działania
i umiejętność wykorzystania posiadanej wiedzy i doświadczenia w
nowych sytuacjach.

Motywy sprawców zabójstw a

poziom

ich neurotyczności i ekstrawersji

CECHY

OSOBOWOŚC

BEZPOŚREDNIE MOTYWY SPRAWCÓW

ekonomicz

seksualne

urojeniow

zemsty

poczucia

krzywdy

poczucia

zagrożeni

(grupa 1)

(grupa 2)

(grupa 3)

(grupa 4)

(grupa 5)

(grupa 6)

neurotyczność

7,0

7,1

7,2

7,0

7,2

8,2

ekstrawersja

5,6

3,8

4,2

4,5

5,7

4,6

Eysenck zakłada, że u osób, które równocześnie cechuje
mniejsza łatwość warunkowania i ponadprzeciętna labilność
emocjonalna –
a więc wysoka ekstrawersja i neurotyczność – częściej niż u
pozostałych jednostek występują zaburzenia zachowania
określane mianem psychopatii i przestępczości. Zachowaniom
przestępczym sprzyja również wysoki poziom psychotyczności.

Eysenck podkreśla, że do zachowania przestępczego

dochodzi najczęściej, gdy jednostka nie nauczy się, poprzez

warunkowanie klasyczne, reagować lękiem na wszelkie

sytuacje zawierające wyraźnie antyspołeczne elementy

postępowania.

Osobowość a przestępstwo

w świetle koncepcji Eysencka

Reckless uważa, że tym, co decyduje o zaangażowaniu lub nie
w przestępczość i dewiację, jest stopień odporności człowieka na
pokusę stania się dewiantem lub przestępcą. Jednostka w swoim
społecznym funkcjonowaniu jest nieustannie wystawiana na
możliwość „zarażenia się przestępczością”. Istnieją przy tym
mechanizmy, które umożliwiają skuteczne opieranie się naciskom
w kierunku przestępczej kariery oraz umożliwiają nieuleganie
pokusom.

System ten to zewnętrzna i wewnętrzna kontrola. Zmienne

określone jako „zarażające przestępczością” występują w

dwóch postaciach: tak zwanych „pociągaczy” i „popychaczy”.

Pierwsza z nich dotyczy takich warunków społecznych, jak

wzorce zachowań, normy wyznaczające legalne drogi osiągania

sukcesu, wzorce zaspokajania własnych aspiracji i dążeń.

„Popychacze” natomiast to takie czynniki psychologiczne, jak

motywy, poglądy i postawy, napięcia, lęki

i niepokoje, agresywność, silne przeciwstawianie się

autorytetom, potrzeba natychmiastowych gratyfikacji, czy też

różnorodne zaburzenia emocjonalne, organiczne czy

psychotyczne

Teoria kontroli Recklessa

Kontrolę zewnętrzną stanowią wszystkie te czynniki
środowiskowe, które utrzymują jednostkę w pewnych ryzach. Są
nimi normy prawne i moralne
oraz przypisane im sankcje, a także zinstytucjonalizowane cele i
oczekiwania społeczne.

Kontrola wewnętrzna, a więc samokontrola, kształtuje się w

procesie socjalizacji i jest wyznacznikiem moralnego rozwoju i

wychowania. Zdaniem Recklessa, prawidłowo ukształtowaną

kontrolę poznaje się za pomocą takich wskaźników, jak

adekwatny obraz siebie, nastawienie na realizację żądań przy

jasno sformułowanych celach życiowych, realistyczny – w

stosunku do możliwości – poziom aspiracji, odporność na

frustrację oraz identyfikacja z normami moralnymi i prawnymi.

Posiadanie rozwiniętej samokontroli umożliwia

przeciwstawianie się zewnętrznym presjom, radzenie sobie w

sytuacjach konfliktowych, unikanie ryzyka itp..

Teoria kontroli Recklessa

Przez socjalizację rozumie się proces rozwoju społecznego człowieka,
będący efektem zarówno kierowanych i zamierzonych (wychowanie), jak
i niezamierzonych oddziaływań otoczenia społecznego. To proces uczenia
się norm i zasad obowiązujących we współżyciu z innymi ludźmi.

Decydującą rolę w procesie socjalizacji odgrywają warunki

środowiskowo-wychowawcze, w jakich przebiega rozwój człowieka.

Warunki te mogą nie sprzyjać prawidłowemu uspołecznieniu. Dzieje się

tak bardzo często w populacji przestępców i w związku z tym procesowi

nieprawidłowej socjalizacji przypisuje się istotne znaczenie

kryminogenne. Takie czynniki, jak negatywna atmosfera życia

rodzinnego, częste kłótnie i nieporozumienia pomiędzy rodzicami, brak

akceptacji

i właściwego kontaktu emocjonalnego z najbliższymi, duża częstość

występowania sytuacji stresowych i frustracyjnych, przewaga

niekonsekwentnie stosowanych kar fizycznych w wychowaniu,

autokratyczny bądź niekonsekwentny system wychowawczy czy częste

wzory agresywnego zachowania się w rodzinie

i w środowisku rówieśniczym doprowadzają do zaburzeń procesów

socjalizacji sprawców przestępstw oraz do manifestowania przez nich

różnorodnych objawów nieprzystosowania społecznego już w okresie

dzieciństwa i adolescencji. Sprawiali oni poważne trudności

wychowawcze, wagarowali, uciekali z domu, należeli do grup

zdemoralizowanych rówieśników, pomiędzy nimi a rówieśnikami

dochodziło do częstych konfliktów.

Zaburzenia socjalizacji

a zachowania przestępcze

Rozważając problem nieprawidłowej socjalizacji, mówi się

najczęściej

o zaburzonym rozwoju osobowości – jej podstawowych struktur i

funkcji. Zaburzenia te mogą przejawiać się w dwóch

podstawowych postaciach.

Po pierwsze, u młodego człowieka może dojść do identyfikacji
z wartościami i celami obowiązującymi w podkulturze
przestępczej. Mówimy wtedy o kształtowaniu się osobowości
antysocjalnej.

W drugim wypadku istotną rolę odgrywają zmienne

biopsychiczne

(na przykład obniżona inteligencja, uszkodzenia OUN),

upośledzające tak poważnie zdolności adaptacyjne jednostki,

że nie jest ona w stanie zintegrować się z jakąkolwiek grupą

społeczną, przejąć jej norm

i wartości. Takie zaburzenia regulacyjnych i integracyjnych

funkcji osobowości nazywamy asocjalnością.

Zaburzenia socjalizacji

a zachowania przestępcze

Nie ma zgodności w kwestii, czy skłonność do agresji jest cechą

osobowości, czy też do jej wystąpienia przyczyniają się głównie

czynniki społeczne.

Zaburzenia manifestujące się

przemocą

Opisano osiem krytycznych zmiennych
demograficznych wpływających na pojawienie się
zachowań agresywnych.
Pojawiają się one najczęściej u osób, które:

1) są młode (obserwuje się silną korelację do 30-35 roku życia);

2) są płci męskiej;

3) pochodzą z niższej klasy społeczno-ekonomicznej;

4) należą do mniejszości (narodowych, religijnych itp.);

5) mają niskie wykształcenie;

6) są mało inteligentne;

7) niechętnie uczęszczały do szkoły lub pracy, często je

zmieniając;

8) w młodości zdarzały się im zachowania agresywne lub

nadużywanie narkotyków.

Zaburzenia manifestujące się

przemocą

Wskaźniki demograficzne, które mogą wpływać na nasilenie
przemocy:

1) występowanie wcześniejszych zachowań agresywnych;

2) próby samobójcze;

3) przemoc w rodzinie;

4) występowanie objawów neurologicznych;

5) halucynacje słuchowe w formie nakazów;

6) fascynacja bronią;

7) elementy histrionicznego zaburzenia osobowości;

8) okrucieństwo wobec zwierząt w dzieciństwie lub okresie

dojrzewania;

9) odrzucenie przez ojca lub jego depresja;

10) silny, przeżyty ostatnio stres, zwłaszcza jeśli jednocześnie

wystąpił niski poziom serotoniny w mózgu.

Rozpoznawanie związków, w których

może dojść do maltretowania

Poniższe oznaki mogą wskazywać na potencjalne zagrożenie
agresją:

 Udział, bycie ofiarą lub obserwatorem jednej sytuacji związanej z

molestowaniem bądź zachowaniem agresywnym.

 Agresja w stosunku do zwierząt lub nawet obiektów nieożywionych.
 Problemy z panowaniem nad gniewem czy innymi objawami

„temperamentu”.

 Trudności w kontrolowaniu impulsów, zaborczość i zazdrość.
 „Rozrywkowe” traktowanie przemocy podczas zbliżeń seksualnych.
 Grożenie użyciem przemocy i/lub jej użycie w celu osiągnięcia celu.
 Problemy z kontrolą, gdy jednocześnie dochodzi do prób unikania

odpowiedzialności za własne zachowania lub prób zrzucania
odpowiedzialności na innych.

 Wzrastające uzależnienie od związku.
 Nadużywanie substancji psychoaktywnych.
 Manifestowanie przywiązania do sztywnego podziału zadań na męskie i

kobiece.

 Objawy antyspołecznego zaburzenia osobowości lub skłonności

sadystycznych.

 Poczucie znajdowania się pod nadmierną kontrolą, skłonność do

zazdrości
i gniewu u osoby będącej potencjalną ofiarą.

 Sygnały wskazujące na emocjonalną lub psychiczną izolację, uległość,

skłonność do masochizmu czy silnego uzależnienia u osoby będącej
potencjalną ofiarą.

Jest wiele czynników, które przyczyniają się do
występowania przemocy fizycznej lub molestowania
seksualnego dzieci.

Można je podzielić na trzy główne grupy:
  społeczno-kulturowe,
  rodzinne,
  osobowe.

Im więcej tych czynników występuje u rodzica,

tym większe prawdopodobieństwo, że dziecko będzie

obiektem przemocy lub molestowania.

Zaburzenia manifestujące się

przemocą – etiologia

Zaburzenia manifestujące się

przemocą – etiologia

Podstawowymi czynnikami, należącymi do grupy
społeczno-kulturowych, wpływającymi na wzrost liczby
przypadków molestowania dzieci są:

 brak wsparcia ze strony rodziny;
 brak zrozumienia potrzeby rozwijania umiejętności

rodzicielskich jako formy przygotowania do bycia rodzicem;

 akceptacja i częste pokazywanie przemocy w mediach;
 akceptacja kar cielesnych jako głównej metody

wychowywania dzieci;

 podkreślanie raczej roli współzawodnictwa niż współpracy;
 nierówny status kobiet;
 małe nakłady na pomoc dla szkół i miejsc dziennej opieki.

Zaburzenia manifestujące się

przemocą – etiologia

Czynniki społeczno-kulturowe powodują wzrost
prawdopodobieństwa stosowania przemocy wobec dzieci,
jeśli oprócz nich występują następujące czynniki rodzinne:

 niski status ekonomiczny i brak wykształcenia;
 brak przyjaciół lub dużej, skłonnej do pomocy rodziny;
 nieobecność jednego z rodziców;
 brak stabilności w małżeństwie;
 przemoc w rodzinie i jej akceptacja przekazywana z pokolenia na

pokolenie;

 słabe więzi rodzinne, brak przepływu informacji między

członkami rodziny;

 długie okresy nieobecności matki;
 duża tolerancja dla nagości w domu rodzinnym;
 brak zrozumienia dla potrzeby prywatności członków rodziny;
 podatne na zranienie dziecko (tzn. bardzo małe, chore, z

zaburzeniami, opóźnione umysłowo lub wyizolowane
emocjonalnie).

Zaburzenia manifestujące się

przemocą – etiologia

W poszczególnych przypadkach prawdopodobieństwo
występowania przemocy zwiększają dodatkowo
następujące czynniki osobowe:

 przypadki molestowania lub przemocy w dzieciństwie;
 brak stabilności emocjonalnej i/lub niska samoocena;
 brak umiejętności radzenia sobie z frustracją i gniewem;
 porywczość;
 brak umiejętności rodzicielskich;
 izolacja emocjonalna i towarzyska;
 brak umiejętności radzenia sobie z potrzebą zależności,

własną
lub innych osób;

 brak umiejętności okazywania uczuć;
 nierealne oczekiwania dotyczące zachowania dzieci;
 akceptowanie kar cielesnych jako głównej metody

wychowawczej;

 nadużywanie narkotyków lub alkoholu.

Czynniki ogólne przyczyniające się do występowania
przemocy
i molestowania dzieci:
1) Impulsywność. Do zdarzenia zazwyczaj dochodzi u osoby, u

której występują wyuczone lub genetyczne skłonności (lub
jedne i drugie) do działania pod wpływem impulsu. Nie potrafi
ona wziąć pod uwagę innych czynników, hamujących
wystąpienie zachowań impulsywnych oraz ma kłopoty z
odraczaniem gratyfikacji. Podobnie, jeśli wychowanie dzieci
przekracza możliwości osoby niedojrzałej, występuje zjawisko
odwetu za spowodowanie frustracji. Bezpośrednio po akcie
przemocy mogą nastąpić wyrzuty sumienia, ale szkoda została
już wyrządzona.

2) Niekompetencja. Wiele osób zostaje rodzicami, nie mając

przygotowania lub wsparcia (np. bieda znacznie zwiększa
prawdopodobieństwo maltretowania dzieci). Kiedy okazuje się,
że zadanie to ich przerasta, stosują surowe kary, próbując w
ten sposób odzyskać kontrolę.

Zaburzenia manifestujące się

przemocą – etiologia

3) Zaburzenia. Choroby psychiczne lub fizyczne opiekunów,

takie
jak schizofrenia, nadużywanie narkotyków i alkoholu,
upośledzenie umysłowe lub zaburzenia w życiu małżeńskim
wywołują problemy, które mogą znaleźć ujście w
molestowaniu dzieci.

4) Modelowanie. Dziecko, które doznało przemocy w

dzieciństwie lub było świadkiem aktów przemocy w rodzinie,
będzie miało większe niż inne dzieci skłonności do powielania
takich zachowań w późniejszym życiu.

5) Cechy dziecka. Dzieci, które z jakichś powodów wywołują

frustrację
lub niezadowolenie rodziców czy opiekunów (np. są
upośledzone fizycznie lub umysłowo), częściej stają się
ofiarami przemocy. Ważne jest też, jak silna więź łączy rodzica
i dziecko oraz jak bardzo dziecko jest zależne od rodzica. Z
tego powodu ofiarami częściej są pasierbowie i najmłodsze
dzieci. Również przyjaciele matek, którzy mieszkają razem z
nimi i dziećmi, są często sprawcami dziecięcego cierpienia.

Zaburzenia manifestujące się

przemocą – etiologia

Zaburzenia manifestujące się

przemocą – przemoc fizyczna

Czynnikami, które wskazują na prawdopodobieństwo występowania
przemocy
w kontaktach rodzic-dziecko (odnosi się to raczej do matek) są:

1) bycie samotnym rodzicem;
2) bycie młodym rodzicem;
3) niskie wykształcenie;
4) niska samoocena;
5) bycie ofiarą molestowania w dzieciństwie.

Do wskaźników przyczynowych
należą:

1) wyższa fizjologiczna reaktywność na płacz dzieci lub ogólnie na

obecność dzieci;

2) skłonność do przypisywania negatywnych zachowań dzieci ich

wewnętrznym
i niezmiennym cechom i traktowanie zachowań pozytywnych jako
przejściowych;

3) znajomość małej liczby metod uspokajania „źle” zachowujących się

dzieci
(i w następstwie uznawanie, że dzieci są „złe” i należy je ukarać);

4) nierealistyczne oczekiwania przed urodzeniem dziecka i po jego

narodzinach;

5) sztywne zasady;

6) wyższa od średniej częstość zachorowań, stresu i depresji;

7) niska samoocena;

8) brak współczucia.

Zaburzenia manifestujące się

przemocą – molestowanie

seksualne

To, jak poważne zaburzenia zostaną u dziecka wywołane na
skutek molestowania seksualnego zależy od wielu
czynników.
Można się spodziewać poważniejszych problemów, jeśli:

1) osobę molestującą łączą z dzieckiem silne więzi (np. jeśli

jest nią ojciec);

2) zachowania seksualne obejmowały również kontakty

genitalne, zwłaszcza gdy nastąpiła penetracja;

3) molestowane dziecko było starsze, na przykład nastoletnie;

4) molestowanie było częste lub długotrwałe;

5) molestowanie budziło w dziecku silne uczucia negatywne

i/lub było ono świadome, że są to zachowania niewłaściwe;

6) miały miejsce wydarzenia związane z molestowaniem, na

przykład konieczność zeznawania w sądzie, wywołujące u
dziecka zdenerwowanie czy niepokój.

Poza indywidualną terapią istnieją trzy główne metody
leczenia, które są stosowane niemal w każdym
przypadku:

1) Terapia rodzin. Ponieważ prawie zawsze występują

zaburzenia
w rodzinie (dotyczące porozumiewania się itd.), konieczna jest
terapia rodzin. Nawet jeśli sytuacja się poprawi, terapia rodzin
pomaga ograniczyć szkody już wyrządzone.

2) Szkolenie rodziców. Jeśli molestowanie lub przemoc są

stosowane przez jedno z rodziców, szkolenie dla obojga jest
niezbędne – nie tylko w celu rozwiązania problemów, które
doprowadziły do powstania patologii, ale również w celu
rozwiązywania problemów przez tę patologię spowodowanych.

3) Systemy wsparcia. Patologia jest często wywołana

poczuciem izolacji emocjonalnej. Dlatego grupy wsparcia są
pomocne dla obu stron – ofiary i sprawcy nieszczęścia.

Zaburzenia manifestujące się

przemocą – leczenie

Przemoc domowa to działania lub rażące zaniedbania dokonywane
przez jednego z członków rodziny przeciwko pozostałym,
wykorzystujące istniejącą lub stworzoną przez okoliczności
przewagę sił lub władzy i powodujące u ich ofiar szkody lub
cierpienie, godzące w ich prawa lub dobra osobiste,
a w szczególności w ich życie lub zdrowie (fizyczne bądź
psychiczne).
Istotą przemocy domowej jest wykorzystywanie przewagi
siły lub władzy w celu krzywdzenia innych członków rodziny.

Z punktu widzenia prawa przemoc w rodzinie to przestępstwo,

którego odmiany określone są w różnych kodeksach i odpowiednio

karane. Najczęściej stosowany artykuł 207 kodeksu karnego

dotyczy znęcania się fizycznego lub moralnego nad członkiem

rodziny i przewiduje za nie karę pozbawienia wolności od 6

miesięcy do 5 lat. Z perspektywy moralnej dokonywanie

przemocy to krzywdzenie słabszego, co jest złem moralnym. Z

perspektywy społecznej zwracamy uwagę na czynniki zawarte

w obyczajach i postawach społecznych, które mogą sprzyjać

przemocy

lub ją usprawiedliwiać.

Definicja przemocy domowej

Wyróżnia się przemoc fizyczną, psychiczną i seksualną,
zwracając uwagę na jej aktywne lub pasywne formy oraz nasilenie.

Zachowanie sprawców miewa różną „temperaturę”, tak więc
przemoc może być „gorąca” lub „chłodna”.

U podstaw gorącej przemocy znajduje się furia, czyli dynamiczne

i naładowane gniewem zjawisko pękania tamy emocjonalnej,

uruchamiające agresywne zachowanie. Furia jest wybuchem

skumulowanych i niemożliwych do powstrzymania uczuć złości lub

wściekłości. Najczęściej rozładowuje się ona w aktach bezpośredniej

agresji fizycznej i psychicznej. Towarzyszy jej pragnienie wywołania

cierpienia i spowodowania jakichś szkód

u drugiej osoby.

Psychologia sprawców

przemocy

W gorącej przemocy znajdują ujście negatywne i intensywne
przeżycia, związane z frustracją, z zablokowaniem jakichś dążeń,
z niespełnianiem pragnień i oczekiwań. Pojawia się agresywna
reakcja na stres, która
nie zostaje powstrzymana i która jest skierowana przeciw
członkowi rodziny.

Psychologia sprawców

przemocy

Przemoc chłodna wydaje się znacznie spokojniejsza, choć
czasem spokój skrywa silne emocje, skutecznie tłumione i
kontrolowane. Sprawca realizuje specyficzny scenariusz, zapisany
w jego umyśle, a czasem również
w obyczajach i kulturze środowiskowej. Zmierzając do jakiegoś
celu, jest gotowy do szkodliwego wtargnięcia na wewnętrzne
terytorium psychiczne swego dziecka lub współmałżonka. Znajduje
dla tego usprawiedliwienie nawet wtedy, gdy staje się świadomy
cierpienia, które spowodował.

Sprawca chłodnej przemocy na ogół nie uświadamia sobie, że

dokonuje aktów przemocy, ponieważ znajduje uzasadnienie

nawet dla wyraźnego okrucieństwa. Chłodna przemoc wobec

dzieci przybiera często formę

tak zwanych „surowych i konsekwentnych” metod

wychowawczych

lub „sprawiedliwego karania”.

Stosowanie chłodnej przemocy bywa wspierane przez ideologię
autorytarnego wychowania, zgodnie z którą dzieci i słabsi mają mniej
praw, dorośli i silniejsi mogą ich prawa naruszać, gdy zmierzają do
słusznych celów, kiedy zaś napotykają opór, powinni go przełamywać
i stosować odpowiednie kary.

Psychologia ofiar

przemocy domowej

Przemoc domowa bardzo rzadko jest jednorazowym
wydarzeniem i sprawcy wielokrotnie powtarzają akty
agresji.

Ofiary przemocy domowej doświadczają lęku, cierpienia,

bezsilności, przygnębienia i rozpaczy. Ich ciało i psychika

doznają zarówno ostrych urazów, jak i podlegają procesowi

niszczącego

i rozciągniętego w czasie stresu i zagrożenia.

Zidentyfikowano siedem podstawowych, uniwersalnych
strategii obrony przed przemocą domową.

Psychologia ofiar

przemocy domowej

Ofiary przemocy próbują rozmawiać ze sprawcami na temat tego,
co zrobili. Opowiadają im o swoim cierpieniu i krzywdzie oraz starają
się wzbudzić w nich poczucie winy.

Inna strategia to uzyskiwanie od sprawcy przemocy obietnic

poprawy

i powstrzymywania się od bicia.

Straszenie sprawców jest częstym sposobem postępowania
ofiar, które grożą powiadomieniem policji, opuszczeniem domu,
rozwodem, skargą
w zakładzie pracy itp.

Inny sposób radzenia sobie to ukrywanie się przed sprawcą.

Czasem oznacza to wybieganie z domu, chowanie się w innym

pokoju, zamykanie

w łazience, w piwnicy lub w szafie.

Psychologia ofiar

przemocy domowej

Odmienną strategią jest unikanie. Zwykle stanowi ono próbę

zapobiegania aktom przemocy przed pojawieniem się agresywnego

ataku.

Ostatnią strategią jest walka obronna. Stosuje ją wiele bitych
osób, próbując oddawać razy, drapiąc, kopiąc i gryząc lub
odpychając sprawcę. Czasem rzucają przedmiotami, policzkują
lub uderzają tym, co mają
pod ręką.

Istnieją jeszcze strategie poniżające, które polegają na

całkowitym podporządkowaniu się, a nawet na poniżaniu się przed

sprawcą, którego zadowalają widoczne przejawy zniewolenia ofiary.

Pasywna obrona to strategia polegająca na próbach osłonięcia
własnego ciała dłońmi, ramionami, stopami, poduszką lub sprzętami
domowymi.

Psychologia ofiar

przemocy domowej

U ofiar przemocy domowej, u których występuje zespół zaburzeń
stresu pourazowego i które wielokrotnie ulegają intensywnej
przemocy psychicznej, często rozwija się proces wiktymizacji,
który w sposób degradujący zmienia poczucie tożsamości
maltretowanej osoby. Maltretowana osoba traci podstawowe
poczucie bezpieczeństwa, zaufanie do siebie, zaczyna źle o sobie
myśleć. Często czuje się jak małe dziecko
i pragnie wycofać się z normalnego życia i odizolować od innych.

U części ofiar przemocy pojawiają się wtórne zranienia,

spowodowane niewłaściwymi reakcjami ich otoczenia

społecznego. Przejawia się to

w formie niewiary w to, co osoba krzywdzona mówi, w

pomniejszaniu tragizmu i znaczenia raniących doświadczeń,

obwinianiu jej

lub naznaczaniu negatywnymi określeniami. Czasem odmawiają

pomocy lub sugerują, że ofiara chce uzyskać nieuzasadnione

korzyści

ze swojej krzywdy.

Dynamika interakcji między

ofiarą

i sprawcą przemocy domowej

Przemocy fizycznej zawsze towarzyszy przemoc
psychiczna.
Termin „przemoc psychiczna” oznacza sytuację sprawowania
przez sprawcę psychologicznej kontroli nad ofiarą, wskazuje, że
krzywdzenie ofiary może się dokonywać za pomocą oddziaływań
psychologicznych
oraz zwraca naszą uwagę na uszkodzenia psychiki
spowodowane przez przemoc.

System prześladowań, stosowany wobec jeńców i przeciwników

politycznych w krajach totalitarnych, realizowany w specjalnych

obozach reedukacyjnych, opierał się na izolacji społecznej

więźniów, na ich poniżaniu i degradacji, wymuszaniu

posłuszeństwa, groźbach

i demonstracjach siły, na doprowadzaniu do bezradności i

wyczerpania, na sporadycznych i nieprzewidywalnych objawach

pobłażliwości

i aprobaty dla więźniów, ośmieszaniu ich i kwestionowaniu

racjonalności myślenia. Celem tego systemu było uzyskanie

pełnej kontroli nad psychiką i postępowaniem więźnia oraz

zawładnięcie jego umysłem,

tak by z przekonaniem przyjął ideologię prześladowcy.

Dynamika interakcji między

ofiarą

i sprawcą przemocy domowej

Sprawca przemocy w rodzinie często stara się doprowadzić do
izolacji społecznej ofiary. Kontroluje i ogranicza jej kontakty z
innymi członkami rodziny, koleżankami i sąsiadami. Zachowuje
się obraźliwie wobec jej znajomych lub robi awantury w ich
obecności, co powoduje, że kobieta wstydzi się ich zapraszać i z
nimi kontaktować. Zakazuje jej opowiadać
o tym, co się dzieje w domu i karze ją za złamanie zakazu.

Narastająca izolacja i ukrywanie przed innymi swego cierpienia

pogłębia jej bezsilność i powiększa władzę sprawcy. Sprawca

przemocy wielokrotnie krytykuje i poniża ofiarę, także w

obecności innych ludzi. Powtarza jej, że jest zła, głupia, brzydka,

obrzuca ją wyzwiskami

i wyolbrzymia jej wady i błędy. Sprawca domaga się

posłuszeństwa

we wszystkich dziedzinach życia rodzinnego – w dziedzinie

posiłków, ubierania, wydawania pieniędzy, wychowywania dzieci

itd.

Dynamika interakcji między

ofiarą

i sprawcą przemocy domowej

Pod wpływem udręczenia i „prania mózgu” u ofiary pojawia się stan
nieustannego wyczerpania. W czasie rozwijania się przemocy
występuje często specyficzny cykl przemocy, składający się z trzech
powtarzających się faz.

1) W pierwszej fazie wzrasta napięcie i agresywność sprawcy.

Każdy drobiazg wywołuje jego irytację, za byle co robi awanturę,
zaczyna więcej pić, prowokuje kłótnie i staje się coraz bardziej
niebezpieczny.

2) Następuje druga faza gwałtownej przemocy. Z mało istotnych

powodów dochodzi do ataku agresji i rozładowania złości.
Kobieta jest raniona fizycznie i psychiczne, znajduje się w stanie
szoku. Stara się uspokoić sprawcę i ochronić siebie. Odczuwa
przerażenie, złość, bezradność
i wstyd, traci ochotę do życia.

3) W trzeciej fazie, nazywanej fazą miodowego miesiąca,

wszystko się zmienia. Partner nagle staje się inną osobą. Stara
się znaleźć jakieś wytłumaczenie i usprawiedliwienie. Przeżywa
poczucie winy, okazuje skruchę, przeprasza i obiecuje, że to się
już nie powtórzy. Jednak faza miodowego miesiąca jest tylko
przemijającym okresem i wkrótce rozpoczyna się ponownie faza
narastania napięcia.

Wpływ przemocy domowej

dorosłych na zdrowie

psychiczne dzieci

Krzywdzone dzieci przez dorosłych sprawców przemocy
można podzielić na cztery kategorie działań:

1) celowe wyrządzanie im krzywdy fizycznej, traktowanie jako

sposób grożenia ofierze i jej kontrolowania;

2) mimowolne wyrządzanie im krzywdy fizycznej w czasie ataku

na partnera, kiedy dziecko przypadkowo podejdzie pod rękę
lub kiedy próbuje interweniować;

3) stwarzanie środowiska, w którym dzieci są świadkami samej

przemocy lub jej skutków – z badań wynika, że oglądanie
przemocy domowej ma taki sam wpływ na dzieci, jak fizyczne
i seksualne maltretowanie;

4) wykorzystywanie dzieci, by w wymuszony sposób kontrolować

maltretowanego partnera albo podczas trwania związku, albo
po separacji – wyłącznie z chęci utrzymania kontroli, bez
względu na krzywdę wyrządzoną dzieciom.

Wpływ przemocy domowej

dorosłych na zdrowie

psychiczne dzieci

Przemoc domowa dorosłych może wyrządzić dziecku bardzo
poważne szkody fizyczne, emocjonalne i poznawcze. Skutkiem
tego będą trudności
w nawiązywaniu późniejszych związków oraz zablokowanie
rozwoju właściwych dla wieku zdolności i umiejętności. Tworzy się
nieprawidłowa wizja modelu życia rodzinnego oraz pełnienia ról
kobiecych i męskich. Dziecko może mieć kłopoty z opanowaniem
podstawowych wiadomości
w szkole, z powodu lęków o to, co się dzieje w domu.

Negatywne skutki wpływu przemocy na proces rozwojowy

dziecka można zaobserwować natychmiast w postaci różnych

objawów psychicznych

i fizycznych, takich jak naśladowanie postępowania sprawcy, lęk,

zaburzenia łaknienia i snu, zaburzenia związane z nastrojem (np.

depresja

i nadmierna potrzeba uczuć), nadmiernie akcentowane

posłuszeństwo lub zamkniecie w sobie, agresywne zachowania

(np. destrukcyjne napady furii), odizolowanie się i unikanie

(tworzenie sugestywnych fantazji, obrazujących nierzeczywiste

życie rodzinne), skargi somatyczne, obgryzanie paznokci,

niepokój, drżenie, jąkanie, problemy w szkole, myśli samobójcze

itd.

Zaburzenia psychoseksualne

Zaburzenia psychoseksualne to zróżnicowane wzorce
prawidłowych lub odbiegających od normy zachowań
seksualnych, w których rozwoju główną rolę odgrywają
czynniki psychologiczne. Do zaburzeń tych zaliczana jest
parafilia, zaburzenia tożsamości płciowej oraz
dysfunkcje psychoseksualne.

Zaburzenia tożsamości płciowej, potocznie zwane

transseksualizmem, charakteryzują się poczuciem

niezgodności między płcią biologiczną a tożsamością

płciową. Podstawową cechą zaburzeń psychoseksualnych

jest zahamowanie pobudzenia lub zmian

psychofizjologicznych, które zachodzą podczas przebiegu

reakcji seksualnych.

Zaburzenia psychoseksualne –

parafilie

Dewiacja ta objawia się tym, co daną osobę pociąga. Według
DSM-IV diagnoza parafilii w każdym przypadku musi spełniać
następujące kryteria:

1) kryterium A – nawracające, intensywne, pobudzające seksualne

fantazje, popędy lub zachowania seksualne (każde zaburzenie
cechuje się specyficznymi fantazjami i zachowaniami),
utrzymujące się przez co najmniej sześć miesięcy;

2) kryterium B – wystąpienie znaczących z klinicznego punktu

widzenia problemów w ważnej sferze życia, spowodowanych
powyższymi fantazjami, popędami i zachowaniami.

Specyficzne rodzaje parafilii, wymienione w DSM-
IV, to:

1) fetyszyzm;
2) fetyszyzm

transwestycyjny;

3) pedofilia;
4) ekshibicjonizm;
5) oglądactwo (voyeurism);
6) ocieractwo (froteryzm);
7) masochizm seksualny;
8) sadyzm seksualny.

Zaburzenia psychoseksualne –

pedofilia

Pedofil to osoba, która stale szuka doświadczeń
seksualnych z dziećmi. Pedofilia rzadko występuje u kobiet.

Badania wskazują, że wzorce zachowań związanych z molestowaniem

zaczynają się kształtować około piętnastego roku życia oraz że

większość pierwszych ofiar jest dobrze znana napastnikowi. Ofiarami

pedofilów częściej są chłopcy niż dziewczynki, które bywają bardziej

narażone na ataki ekshibicjonistów. Większość pedofilów wykazuje

wiele zaburzonych zachowań, takich jak ekshibicjonizm, oglądactwo

czy gwałt, na które znacznie częściej narażeni są chłopcy niż

dziewczynki

Osoby, które w dzieciństwie były ofiarami przemocy seksualnej, stają
się bardziej podatne na różne typy psychopatologii, włącznie z
zaburzeniami
i/lub dewiacjami seksualnymi, przejawiającymi się najczęściej w
molestowaniu seksualnym. Duże znaczenie ma również dysfunkcyjne
środowisko rodzinne, jak również społeczne i intelektualne
niedostosowanie. Natomiast czynniki leżące zwykle u podłoża samej
pedofilii to nieprzystosowanie społeczne
i seksualne, fantazje, których treścią są zachowania typowe dla
pedofilii
oraz łatwy i skutecznie wykorzystywany dostęp do potencjalnych
ofiar.

Zaburzenia psychoseksualne –

transwestytyzm

Transwestytyzm często mylony jest z
transseksualizmem. Podstawowa różnica polega na
tym, że transseksualizm jest zaburzeniem tożsamości
płciowej, podczas gdy transwestytyzm jest parafilią.

Transseksualista naprawdę czuje, że powinien mieć przeciwną

płeć. Czuje się uwięziony w niewłaściwym ciele i zwykle dąży do

chirurgicznej zmiany płci. Natomiast transwestyta nie odczuwa

potrzeby zmiany płci na przeciwną. Mimo że poszukuje podniet,

nosząc ubrania płci przeciwnej, pozostaje w zgodzie ze swoją

płcią biologiczną.

Document Outline