Etyka w pedagogice

Etyka a filozofia



W systemie nauk etyka jest działem

filozofii (m.in. obok metafizyki, logiki,

teorii poznania, antropologii

filozoficznej, historii filozofii)



Tadeusz Kotarbiński twierdził, że istnieje

„etyka niezależna” od wpływów.



Doświadczamy „oczywistości serca” –

bezpośredni osąd sumienia – doceniamy

szlachetne zachowania, posiadamy głębsze

wyczucie dobra i zła.



ALE, oprócz oczywistych sytuacji

więcej

jest

tych

niewyraźnych

, co do których nie

mamy rozeznania i potrzebujemy opinii

autorytetu, sięgnięcia po bardziej wnikliwą

wiedzę o człowieku – a to już jest

antropologia jako dział filozofii



Potrzebujemy rozeznania tego co jest

dla człowieka prawdziwie dobre, a co

tylko pozornie dobre.



Sytuacje, gdy wierność zasadom jest

szczególnie trudna, wtedy nawet

potrafimy pytać, czy w ogóle można

wyrwać się z tego napięcia wyboru

pomiędzy dobrem a złem.



Stąd, etyka traktowana jest jako dział

filozofii



Poznanie moralne jest poznaniem

bezpośrednim, jednak jest uwikłane

kulturowo.

Etyka a etologia



Maria Ossowska wydała w 1974 r. książkę

pt. Podstawy nauki o moralności



W badaniach interesuje się tylko tym, co

się w danym środowisku uważa się za

dobre czy złe i jak te opinie wpływają na

działanie człowieka.



Autorka pisze, że nie rozstrzyga w książce

co jest moralnie dobre i złe. Uprawia więc

tylko ETOLOGIĘ, nie zaś etykę.

Etyka a etologia



Etologia obejmuje inne dyscypliny:

psychologię moralności, socjologię

moralności, filozofię języka moralnego



Etologia jest bardzo przydatna etyce



Ale nie wolno wyprowadzać z etologii

prawd etycznych! Np. na podstawie

badań opinii społecznej znieść zasadę

„nie zabijaj”.

Etyka - definicja



Przedmiot materialny (to, czym się dana

dyscyplina zajmuje)



Przedmiot formalny (pod jakim kątem dana

dyscyplina zajmuje się swym przedmiotem

materialnym).



ETYKA to teoria czynu tj. zajmuje się

czynem ludzkim (przedmiot materialny)

pod kątem jego moralnej powinności (to

jest jej przedmiot formalny)

CZYN



Materialny przedmiot etyki.



Odróżniamy sytuacje: 1) ja działam

(prowadzę wykład, wyrządzam komuś

krzywdę, świadczę komuś pomoc), 2) coś

działa we mnie (boli mnie głowa, zbiera

się we mnie złość, litość)



CZYN – to takie działanie, którego człowiek

jest świadomym i wolnym sprawcą.

CZYN



Tylko w czynie człowiek wyraża się jako

OSOBA – podmiot zdolny do rozumnie

wolnego stanowienia o sobie.



Sytuacje typu „coś się ze mną dzieje”

umieszczamy pomiędzy „ja działam” a

„dzieje się we mnie”. W tych sytuacjach

afekt może sprawić, że nie pamiętamy,

kiedy straciliśmy panowanie nad sobą.



Przepraszam wówczas nie tyle za to, co

mówiłem i czyniłem, ile raczej za to że

pozwoliłem się doprowadzić do stanu, w

którym straciłem panowanie nad sobą.

Czyn



Przeszkody ograniczające sprawczość

i odpowiedzialność: przejściowe

(aktualne), trwałe (habitualne).



Niektóre krępują rozum, inne krępują

wolę, inne krępują wolę i rozum

jednocześnie.

Czyn



Aktualne przeszkody: niewiedza,

przymus, uczucia.



Habitualne przeszkody: uprzedzenia,

wady, choroby psychiczne.



Do śmierci nie uwolnimy się od

wpływu różnych czynników

ograniczających wolę i rozum.

Decyzja



Czyn jest rzeczywistością złożoną



Kształtuje się w umyśle osoby, ale angażuje

wszystkie jej władze i warstwy.



Organizuje je tak, że w czynie wyraża się

cały człowiek.



Czyn jako dialog rozumu (władzy

poznawczej) i woli (władzy pożądawczej)



Podmiotem aktów rozumu i woli jest

człowiek.

Decyzja



Poszczególne decyzje układają się w

jakiś uporządkowany szereg. Życie

każdego człowieka układa się w

pewną uporządkowaną całość.

Wyróżniam cele dalsze i bliższe,

ważniejsze rzeczy od mniej

ważnych…

Decyzja



Porządek podjęcia decyzji:



1) rozum poznaje dobro (mówię: zrodził

się we mnie pomysł, by osiągnąć dobro),



2) wola znajduje w nim upodobanie i

dobro staje się celem, które mam

zamiar zrealizować aktem woli,



3) rozum namyśla się nad środkami do

osiągnięcia tego celu.



4a) Jeśli dobro wydaje się

nieosiągalne, proces się urywa.



4b) Jeśli nie, to wola przyzwala na

środki podsuwane przez rozum,

aprobuje środek, widziany przez

rozum jako najstosowniejszy –

aprobuje go aktem wyboru.



5) Podjęcie decyzji, akt decyzji

mobilizuje mnie do działania.

Z powyższej analizy

wyłaniają się 2 aspekty

działania:



1) Przez wzajemny dialog rozum i wola

przeplatają się (jedno wynika z drugiego i

odwrotnie), chodzi tu o „rozumną wolność”,

bo ludzka wolność jest prawdziwa, gdy

wyrasta z rozumności i jest przez

rozumność prowadzona. Rozum nie tylko

poznaje prawdę (rozum teoretyczny), ale

też czyni ją zasadą postępowania, adresuje

do woli (rozum praktyczny).



2) istota wolności - autodeterminacja.

Wolność nie wyczerpuje się w swobodzie

wyboru takiego czy innego działania.

Wybór „zła dla zła” zawsze pozwala

odkryć u jego spodu jakieś dobro, które

człowiek chce osiągnąć tym wyborem.



Skąd możliwość wyboru? Wybierając

jedno dobro rezygnujemy z innych, ale

żadne nie daje nam całkowitej satysfakcji.

Jednak jestem tym bardziej wolny, im

lepiej rozumiem i akceptuję poznane

dobro, im pełniej ku niemu zmierzam.

Przymus a konieczność



Przymus – pochodzi z zewnątrz i

krępuje wolę człowieka.



Konieczność – to pełne i „własne”

zdeterminowanie woli (pełna

autodeterminacja).



Roztropność jest cnotą, która

usprawnia nas w prawidłowym

podejmowaniu decyzji.

NORMA MORALNOŚCI



Etyka interesuje się czynem pod kątem

jego wartości moralnej.



Norma moralności – to źródło i kryterium

wartości moralnej czynu.



Specyfika oceny moralnej, składniki:

hierarchia dóbr

(użyteczne, przyjemne,

godziwe); zdroworozsądkowe powiązanie

oceny moralnej z człowiekiem jako takim, z

jego dobrem.



Jak rozumieć człowieka?



Jaka jest jego istota?



Co człowieka spełnia?



KIM JEST CZŁOWIEK?

Jest to rozstrzygnięcie z zakresu

antropologii filozoficznej.

Normy i zasady moralne



Zasady (normy, reguły) moralne

formułujemy ogólnie



Zasady najczęściej dopuszczają wyjątki

(podporządkowanie ich zasadzie

ważniejszej): „Nie bij się, chyba że bronisz

siebie czy słabszych”, „Należy mówić

prawdę, chyba że jej ujawnienie komuś

doda cierpienia”.



Każda norma moralna jest sformułowaniem

powinności uszanowania jakiegoś dobra

człowieka. „Nie zabijaj” – broni życia, „Nie

cudzołóż” – broni więzi małżeńskiej.

Norma moralności



Naczelna norma moralności broni

naczelnego dobra człowieka, które

jest podstawą wszystkich innych

dóbr.



Naczelna norma jest ostatecznym

źródłem i kryterium wartości

moralnej czynu.

Spór o normę moralności

Trzy przykładowe nurty rozumienia

normy moralności (jest ich więcej, ale

tutaj ograniczymy się trzema):



Eudajmonizm



Deontologizm



Personalizm

Norma moralności -

eudajmonizm



Arystoteles „Etyka Nikomachejska”



Według niego, ostatecznym dobrem jest dobro

najwyższe, którym dla większości ludzi jest

szczęście, ale dla każdego szczęściem jest co

innego.



Człowiek jest tak zbudowany, że dąży do

swojego szczęścia nieuchronnie.



W świetle tego dążenia ocenia swoje czyny jako

dobre (=przybliżają do szczęścia) bądź złe

(=oddalają od szczęścia)

NM – eudajmonizm c.d.



Zadaniem etyki jest odpowiedzieć na

pytanie - Co uszczęśliwia człowieka

rzeczywiście a co pozornie?



Kto trafnie rozwiązuje ten problem, ten jest

mądry.



Ostatecznie uszczęśliwia (najlepiej

udoskonala) człowieka NAJDOSKONALSZY

AKT (KONTEMPLACJA) NAJDOSKONALSZEJ

WŁADZY LUDZKIEJ (ROZUMU) W STOSUNKU

DO NAJDOSKONALSZEGO OBIEKTU

(PIERWSZY PORUSZYCIEL WSZECHRZECZY).

NM - eudajmonizm c.d.

Odmiany eudajmonizmu:



HEDONIZM (szczęście = maksimum

przyjemności)



PERFEKCJONIZM (szczęście = doskonałość)

W eudajmonizmie „moralnie zły” = „nierozsądny”,

czyli „obierający niewłaściwe środki do celu.

Człowiek wybierający niewłaściwy cel, o którym

wie, że go od szczęścia oddali jest postrzegany

tutaj jako „głupiec”.

Moralność i szczęście



Moralna powinność działania (MPD) odznacza się

bezinteresownością: nie pozwala adresata mojego

czynu traktować jedynie jako środek do mojego celu.



Eudajmonizm nie respektuje dobra (godności)

drugiej osoby znajdującej się w polu mojego

działania.



Taką rolę mogę odegrać ja sam w stosunku do

siebie. Tutaj możliwości oddziaływania są znacznie

większe. Tylko ja siebie samego potrafię najgłębiej

ubogacić lub zranić, a nawet uczynić moralnie

złym!!!



Powinienem dążyć do własnego szczęścia.



Powinienem do siebie samego odnosić się

z bezinteresowną życzliwością i miłością.



Jestem samemu sobie moralnie „zadany”

i odpowiedzialny za siebie.



Czasami nie wiem, jak pogodzić dobro

własne i dobro innych, bywa tak, że

błędnie rozwiązuj

takie trudności, ale to

nie znaczy, że mus

zę

siebie traktować

instrumentalnie, by bezinteresownie

traktować innych

odwrotnie

)

Moralność i szczęście

orma moralności

–

DEONTONOMIZM



Deontonomizm (od „deon” – gr. powinność,

„nomos” – gr. prawo).



Według D

eontonomizmu

–

NAKAZ

ODPOWIEDNIEGO AUTORYTETU

jest źródłem i

miarą moralnego dobra

(powinności).

Wobec tego nakazu dalsze uzasadnienie nie jest

potrzebne ani możliwe (Latarnik w powieści

de Saint-Exupery’ego „Mały Książe”

: - „Rozkaz

to rozkaz. Tu nie ma nic do rozumienia”

Deontonomizm c.d.

Rodzaje deontonomizmu według

„odpowiedniego” prawodawcy:



Bóg (teonomizm lub woluntaryzm):



Inny człowiek lub grupa ludzi

(heteronomizm):



Ja sam (autonomizm).

Deontonomizm c.d.

W życiu często mogę nie znać powodów

nakazu, ale to nie znaczy, że tych powodów

nie ma. Nawet w religii zastanawiamy się

nad przykazaniami, rozważamy ich rację.

Natomiast, deontonomizm twierdzi, że za

nakazem nie stoi już żadna racja. „Nie ma

tu nic do rozumienia. Rozkaz to rozkaz”.



Deontonomizm, podważając racjonalne

podstawy moralności, odbiera człowiekowi

podmiotowość (autonomię), sprowadza go

do roli „pionka” wykonującego cudze

nakazy na cudzą odpowiedzialność.



Wersja deontonomizmu heteronomicznego w

skrajnej postaci – totalitaryzm (Hitlera, Stalina,

północnokoreański itd.)



W latach 60-ch XX w. amerykański psycholog

Stanley Milgram przeprowadził eksperyment,

mający na celu sprawdzenie jak dalece skłonni

posunąć się przeciętni Amerykanie w

wyrządzaniu krzywdy drugiej osobie (rzekomo

poddawanej eksperymentalnej metodzie

nauczania) pod presją autorytetu rzekomego

kierownika eksperymentu.

Deontonomizm c.d.

Ochotnikom z różnych grup społecznych

powierzono rolę „nauczycieli”, zlecono im zadanie

aktywizowania pamięci „uczniów” dzięki

stosowaniu wobec nich impulsów elektrycznych

jako kary za ich błędne odpowiedzi. „Nauczyciele”

nie wiedzieli, że „uczniowie” nie byli podłączeni do

prądu, lecz udawali wstrząsy. „Nauczyciele” mieli

przed sobą generator prądu wyskalowany od 15 do

450 Volt, nad sobą instruktora, zaś w sąsiednim

pokoju za szybą – „ucznia”, który dobrze udawał

skutki potęgujących się wstrząsów elektrycznych.

Deontonomizm c.d.

eskperyment S.Milgrama

Eksperyment Milgrama

„

Nauczyciel” wiedział, że kolejne dawki prądu

powodują coraz poważniejsze szkody na

zdrowiu „ucznia”, do śmierci włącznie. Pytanie

– do jakiego stopnia „nauczyciele” byli

posłuszni nakazom

„

instruktorów

”

ponaglających ich w razie potrzeby do

zwiększenia kary elektrycznej.

62% badanych w roli „nauczycieli” aplikowało

impulsy aż do końca eksperymentu. Tak dalece

jesteśmy skłonni ulegać autorytetom

!!!

Deontonomizm –

eksperyment Milgrama c.d.

Czy hitlerowski nazizm (czy inny

totalitaryzm) nie bazował na tej samej

gotowości do zrzucenia odpowiedzialności

na Fuhrera?

Nazizm to tylko jeden z przykładów

„deontonomizmu praktycznego” –

skłonność do zrzekania się własnej

podmiotowości na rzecz innych (partii

politycznej, opinii społecznej, itd.)

Autorytet i rozum



Deontonomizm autonomiczny – w czynie
najważniejszym kryterium oceny moralnej jest to,
że jest aktem nieskrępowanego wolnego wyboru,
nie wymagającego dalszego uzasadnienia.
„Róbta co chceta!”



A co ze żmudnym szukaniem prawdy? Prawdy o
dobru?



Wolność sama przez się jest „ślepa”, potrzebuje
przewodnika. Jeśli go nie znajdzie, to podda się
woli innych autorytetów (popędy wewnętrzne, inni
ludzie).



Człowiek jest (i powinien być) autonomicznym
podmiotem swych czynów, ale tylko wtedy, gdy
kieruje się prawdą (o sobie samym, o szczęściu).

PERSONALIZM



Czyn jest moralnie dobry, o ile stanowi akt afirmacji
osoby dla niej samej (także czyn wobec siebie
samego). [Afirmacja = potwierdzenie, uznanie]



Ważne jest dostrzec różnicę pomiędzy TRESURĄ a
WYCHOWANIEM.



Komuś, kto został „wychowany” drogą tresury, trudno
dostrzec to szczególne dobro, jakim jest ludzka osoba.



Nie istnieje wychowanie bez wolności, bez prawdy, bez
dobra i piękna. Wmawianie jest rodzajem manipulacji,
a więc i zniewolenia człowieka (wychowanka).

PERSONALIZM c.d.



Dobra (użyteczne, przyjemne i godziwe)
domagają się rozpoznania i uporządkowania
(hierarchii) w życiu każdego człowieka. Kiedy
w czynach, wyborach danej osoby
dostrzegamy takie uporządkowanie, możemy
stwierdzić na ile ta osoba jest dojrzała.



Korzeń dojrzewania tkwi w prawdzie, że
człowiek jest rozumnym i wolnym podmiotem
swego życia, zdolnym do miłości, że JEST
OSOBĄ, czyli sam stanowi o sobie.

Dobroć i słuszność



Dobra intencja nie wystarcza, by czyn był
obiektywnie słuszny.



Nierzadko działamy w ograniczonych
możliwościach rozeznania sytuacji,
popełniamy błędy.



Moralnie dobrą intencję ma człowiek,
który usiłuje podjąć słuszne działanie.



Dobroć i słuszność działania ocenia się
jednakowo: musi mieć na względzie dobro
osoby, na którą skierowane jest dane
działanie.

Trzy źródła moralności

czynu



Cel przedmiotowy – co człowiek czyni



Cel podmiotowy (intencja) – to, dlaczego
człowiek czyni to, co czyni



Okoliczności – to, jak realizuje człowiek
swoje działanie.
Dobroć czynu odnosi się do intencji
Słuszność czynu odnosi się do celu
przedmiotowego (przedmiot czynu) i
okoliczności.

Godziwy czyn – jest zarazem dobry i

słuszny.



Josh McDowell, Budowanie miłości



To zachowanie stwarza w nas

odpowiednią strukturę mózgu,

dziedziczność nie ma tu kluczowego

znaczenia (plastyczność mózgu – mózg

zmienia się sam w stosunku do bodźców)



Atmosfera miłości, troski i bezpieczeństwa

pozwala na optymalny rozwój mózgu.

Cel i środki działania



Ludzkie życie – to wartość podstawowa
(samo w sobie nie jest celem, gdyż człowiek
żyje po coś)



Życie jest fundamentem innych dóbr,
umożliwia ich osiągnięcie.



Czyn absolutnie zły to taki, który niejako
uderza w samą godność człowieka.



Takiego czynu nie może usprawiedliwić
żaden środek.

ZŁOTA REGUŁA



Nie czyń drugiemu tego, co tobie niemiłe.



Złota Reguła pomaga nam uniknąć
popełniania błędów. Jest związana z
poznaniem siebie samego „od wewnątrz”.

Pobudza nas do współ-odczuwania z drugim.
W głębszym rozumieniu: Jeśli naprawdę

kochasz bliźniego i chcesz wiedzieć, co jest
dla niego naprawdę dobre, to wejrzyj w
siebie i zastanów się, czego ty byś w tej
sytuacji oczekiwał od innych. I to czyń.

Złota Reguła – to próba moralnej dojrzałości.

Prawo – prawo naturalne -

prasumienie



Prawo wieczne – rozumny ład ustanowiony przez
samego Boga.



Prawo naturalne – uczestnictwo Bożego prawa
w rozumnej naturze (św. Tomasz z Akwinu) –
oznacza, że w tym, co ja sam rozpoznaję jako
prawdziwe i słuszne, jest obecny głos i prawo
samego Stwórcy.



Bóg powierzył mnie samemu sobie poprzez moją
rozumną naturę.

Człowiek ma w sobie prasumienie – elementarne,

oczywiste przeświadczenie, że należy czynić
dobro a unikać zła.

Prawo naturalne a prawo

stanowione



Prawo stanowione – to prawo przyjęte
w społecznościach ludzkich, to jest
pozytywne.



Prawo pozytywne obowiązuje w
sumieniu dokładnie dlatego i na tyle, o
ile stanowi wyraz prawa naturalnego.



Sumienie jest ostateczną normą
moralności.

Cnota



Cnota – to stała skłonność i
sprawność woli w czynieniu dobra.



Aretologia – nauka o cnotach.



Cnoty kardynalne (od łac. cardo =
zawias):



Cnoty teologiczne: wiara, nadzieja,
miłość.

Budowanie więzi miłości

(Josh McDowell)



6 kroków budowania miłości:

1) Afirmacja („cieszę się, że jesteś!”)
2) Akceptacja („kocham cię takiego, jaki jesteś,

bezwarunkowo!”)

3) Docenianie (dziękuję, że robisz to, nieważny jest

wynik, lecz zaangażowanie)

4) Współ-odczuwanie (dzielenie smutków i radości,

„płaczcie z płaczącymi i cieszcie się z tymi, którzy się
cieszą”)

5) Dostępność (czas udzielany – to miłość, mając dla

mnie czas mówisz mi: „jesteś ważny dla mnie”)

6) Stawianie granic (zasad) i gotowość do rozliczania.

Josh McDowell

Człowieczeństwo w dzieciach zabija nasza

obojętność, która jest rodzajem nienawiści.

Obojętność powoduje w mózgu dziecka (nastolatka)

zmiany podobne do przemocy seksualnej.



Edukacja bez budowania więzi
wywołuje bunt, daje skutki odwrotne
do zamierzonych. Jest to
potwierdzone w wielu badaniach.



Edukacja bez budowania więzi jest
skazana na porażkę!

Wzór działań w Biblii



Ziemia zaś była bezładem i pustkowiem:
ciemność była nad powierzchnią bezmiaru wód,
a Duch Boży unosił się nad wodami.



Wtedy Bóg rzekł: Niechaj się stanie światłość! I
stała się światłość.



Bóg widząc, że światłość jest dobra, oddzielił ją
od ciemności.



I nazwał Bóg światłość dniem, a ciemność
nazwał nocą. I tak upłynął wieczór i poranek -
dzień pierwszy. (Księga Rodzaju 1,1-5)

Wzór czynu ludzkiego



Duch Boży unosił się nad wodami – obraz
ptaka, wysiadującego jajo, ogrzewającego go
sobą, by wylęgło się pisklę.



„Bóg rzekł” – słowo Boże jest żywe i
skuteczne, ludzkie działanie niejako
odzwierciedla tę moc kierując uwagę na
przedmioty.



„Bóg widząc” – spojrzenie, pełne dobroci.



„Że światłość jest dobra” – dostrzegamy
przede wszystkim dobro (chwalimy,
doceniamy)

Wzór czynu ludzkiego



„Oddzielił ją od ciemności” -
wyodrębniamy, podnosimy, oczyszczamy
rozpoznane dobro, podążamy ku niemu.



„I nazwał Bóg światłość dniem, a
ciemność nazwał nocą” – powracamy do
czynności mówienia, werbalizacji, przez
to niejako przenikamy sobą świat,
łączymy się z nim w sposób duchowy –
POPRZEZ SŁOWO.



A Bóg widział, że wszystko, co uczynił,
było bardzo dobre (Rdz. 1,31).

Document Outline