Kościół bizantyjski

Świątynie były najwybitniejszymi dziełami architektury. Cesarze łączyli sprawy świeckie i religijne dlatego 
istnieje analogia pomiędzy koncepcja pałacu a świątyni. Bazyliki przypominały sale tronowe, gdzie w 
miejscu tronu stał ołtarz, i odwrotnie a w budownictwie pałacowym inspirowano się architekturą sakralną. 
Światło jest ważnym czynnikiem współdziałającym z architekturą wprowadzone do wnętrza jako element 
komponujący, oświetlane jest centrum kościoła podczas gdy nawy boczne pogrążone są w mroku.

Kościoły na zewnątrz surowe, proste, w środku oszałamiają bogactwem motywów dekoracyjnych, 
różnorodnością jakości materiałów. Barwne marmury, mozaiki, freski pokrywały ściany, nie pozostawiając 
niezabudowanego miejsca.

W kompozycyjnej koncepcji bryły architektonicznej przenika się grecka logika, ład, jasność myśli 
podporządkowanej matematycznym wyliczeniom z rzymskim rozmachem, wynalazczością i wschodnim 
umiłowaniem przepychu, zmienności, różnorodności, bogactwa.

Wnętrze świątyni bizantyjskiej ma charakter symboliczny:
Rozległy obszar stworzony dla człowieka przykrywa kopuła-niebo, a olśniewająca wspaniałość wnętrza ma 
przywodzić myśl o raju, odrywać od przyziemnych spraw tzw. mistyczny materializm.

Założenia architektury bizantyjskiej doprowadziły do ukształtowania się typu kościołów budowanych na 
planie krzyża greckiego (o równych ramionach) z duża kopułą po środku i czterema nad każdym ramieniem 
krzyża, a także planów krzyża wpisanych w prostokąt.

Koncepcja budowy świątyń na gruncie zachodnim:
Budowla na planie ośmioboku jest kryta kopułą oparta na ośmiu filarach połączonych łukami. W ten sposób 
tworzy się tak jakby podwójny ośmiobok, jeden wpisany w drugi z obejściem pomiędzy ścianami a filarami. 
Kościół jest piętrowy i ma prezbiterium zakończone wielobocznie.

Kościół romański

Funkcja architektury romańskiej była podwójna, przede wszystkim religijna ale także i obronna. Kamienne 
kościoły z grubymi murami z konieczności pełniły rolę twierdz, schronienia dla mieszkańców z drewnianych 
grodów. Funkcja obronna wpłynęła na kompozycję bryły jak materiał i konstrukcja. Wąskie otwory wejściowe i 
okienne oraz masywne wieże również upodobniały kościół do twierdzy.

Budowla:
– zwarta i zamknięta kompozycja, zbudowana z najprostszych brył geometrycznych takich jak 
prostopadłościanów, walców i ostrosłupów
-bryły proste surowe, ciężkie i monumentalne, zestawione ze sobą z dużym wyczuciem proporcji
-budowle wznoszone z kamienia

Wnętrze:
-kościół romański z reguły jest prosty i pozbawiony wszelkich ozdób ze względu na zakony „Cystersów” i 
„Benedyktynów”
-wnętrze jest mroczne, grube mury i małe otwory wejściowe wpuszczają do środka niewiele światła.
-całość ożywiona płaskorzeźbą (wypukłym reliefem), którą pokryte są filary i wsporniki

Konstrukcja:
-Kościoły romańskie były orientowane (prezbiterium kierowane ku wschodowi)
-Głównym elementem konstrukcyjnym jest łuk półkolisty.
-Sklepienia są kolebkowe lub krzyżowe.
   *kolebkowe – wzmocnione jest półkolistymi żebrami – gurty
-System wiązany – każdemu kwadratowemu przęsłu nawy głównej odpowiadają dwa kwadratowe przęsła naw 
bocznych.
-System halowy – ten typ budowli posiadał wszystkie nawy jednakowej długości
-Sklepienie dzwigają filary lub masywne kolumny

Kościół Gotycki

Budowle były ogromne, dachy i  wieże strzeliste, cechy te są najbardziej rzucające się w oczy.

Konstrukcja:
-Podstawowym elementem jest „łuk ostry”, który przerodził się z romańskiego łuku półkolistego.
-Sklepienie „krzyżowo-żebrowe” podpierane łukami ostrymi, które opierały się na masywnych „filarach 
międzynawowych”.
W tym przypadku ściany stały się zbędne wiec zastąpiono je oknami.
-System łuków przyporowych – do ścian naw bocznych przybudowywano kamienne wieże sił, które dźwigały 
część ciężaru sklepienia.
-Budowa na planie krzyża łacińskiego lub prostokąta odznaczała się bardzo wydłużonym prezbiterium.
Wokół zamkniętego połkoliście, prostokątnie lub wielobocznie prezbiterium często występuje „obejście” 
oraz „wieniec kaplic”

Dekoracje:
-Główna rolę pełnią tu same elementy konstrukcyjne (formy łuków, żebra sklepień, filary
-Podział fasady jest pionowy i poziomy

Rozeta (różyca) – ogromne koliste okno
Wimperga – Środkowy portal zwieńczony trójkątną szczytnicą.

Rzeźba – operuje formami roślinnymi i motywami fantastycznymi

Kościół renesansowy

Tempietto – maleńka świątynia na planie koła, kryta kopuła na wysokim bębnie. Ściany trzonu budowli otoczone 
są przez doryckie kolumny. Przejście między kolumnadą a kopułą stanowi taras z balustradą. Bryła jest czytelna, 
jasna, a także lekka i urozmaicona, mimo braku dekoracji rzeźbiarskiej. Ta idealna i intelektualna koncepcja, 
dająca wrażenie pełnej harmonii,  świadczy o inspiracji antykiem tak jak analogia z centralnymi świątyniami 
starożytnego Rzymu.

-Przewaga kierunków horyzontalnych
-Koncepcja kompozycyjna inspirowana starożytnością
-Antyczne detale dekoracyjne i konstrukcyjne
-Jasność układów, „zrośnięcie budowli z ziemią”, rygorystyczna tektonika podporządkowująca dekorację 
konstrukcji.
-Podstawową formą stał się łuk półkolisty uważany za szlachetniejszy, doskonalszy i bardziej harmonijny niż 
gotycki.
-Powróciło sklepienie kolebkowe, które otrzymało lunety (małe odcinki sklepionek przenikające się z nim 
prostopadle, wchodzące w głąb kolebki). Zastosowanie lunet odciążało sklepienie i pozwalało na wprowadzenie 
w ich półkolistych wgłębieniach dużych okien.
-Na bazie półkolistego łuku stosowano ulubioną formę renesansu – „arkadę”, czyli łuk oparty na dwóch 
kolumnach lub murach i otwarty krużganek – „loggie” – ganek przesklepiony, otwierający się na zewnątrz 
rzędem arkad.
-Bryłę budowli świeckich urozmaicają balkony oparte na murach lub wiszące.
-Rozwój architektury schodów – modny typ kręconej klatki schodowej, dającej z góry wrażenie przekroju muszli.
-Fasady i wnętrza kaplic zdobiono reliefem wypukłym z kamienia, freskami o różnorodnych motywach.

Koncpecje kościołów są różne.
Podłużne – krzyża łacińskiego lub prostokąta z nawa poprzeczną – wtedy występują też założenia bazylikowe. 
Nawy boczne oddzielone są od głównej kolumnami. W założeniach podłużnych stosuje się sklepienia kolebkowe 
lub drewniane i ozdobne stropy. Na skrzyżowaniu naw reguła staje się kopuła.

Ulubioną jednak forma renesansu są założenia centralne na planie kwadratu, krzyżu greckim, kole, oczywiście 
kryte kopuła, najpełniej odzwierciedlające renesansowe poszukiwanie kształtów doskonałych w formach 
zwartych, zamkniętych, idealnie symetrycznych, regularnych.

Przy kościołach powstawały kaplice grobowe.

Kościół barokowy

Plany kościołów były bardzo różnorodne, popularnością bardzo cieszyły się plany centralne (koła wieloboku, 
krzyża greckiego). Nowością były plany eliptyczne. Równolegle do centralnych stosowano koncepcje podłużne 
oparte na typie jezuickiego kościoła II Gesu. Reguła była kopuła jako dominata formalna.

Fasady bywaja zazwyczaj dwukondygnacyjne z wolutowym przejściem miedzy wysokościami naw.
Płaszczyzna muru jest silnie podzielona gzymsami, wielokrotnymi pilastrami, kolumnami, tympanonami o 
kształtach trójkąta lub półkola przerwanych po środku, wreszcie ozdobiona figuralną rzeźba pełną.

Bryły są przeważnie zwarte, z mocna dominata kopuły, wielkość i zawiłość form sprawia wrażenie ruchu. Dużo 
jest łuków, a wiec kształtów napiętych. Całość uderza reprezentacyjnością, oszałamia bogactwem środków. 
Unika się linii prostych, form czytelnych, jednoznacznych.

Belkowania są bogate, zwielokrotnione gzymsy często załamują się lub wyginają, tworząc niespokojne, a 
jednak płynne linie. Stosuje się piętrzenie porządków architektonicznych (kolejne kondygnacje w  różnych 
stylach) lub monumentalizuje formę w stosowaniu kolumnady przez całą wielkość fasad (tzw. Wielki Porządek). 
Bardzo chętnie stosuje się podwójny rytm kolumn, półkolumn czy pilastrów.

Jeszcze bogatsze od fasad są wnętrza. Obraz ołtarzowy zostaje umieszczony w olbrzymiej nastawie sięgającej 
sklepienia, specjalnej z form architektonicznych, rzeźbiarskich i malarskich. Powstają dodatkowe ołtarze przy 
filarach międzynawowych, przy ostatnim filarze przed prezbiterium zawiesza się ambonę. Obfita dekoracja 
rzeźbiarska zdobi każdą część, a detale architektoniczne ukształtowane są jak rzeźby.

Bezpośredni związek z architekturą miało w baroku dekoracyjne malarstwo iluzjonistyczne zdobiące sklepienia 
kościołów i pałaców.

Architektura, rzeźba i malarstwo splatają się w jedną, nierozłączną, malownicza i ruchliwą całość opartą na 
kontrastach, współdziałającą ze światem.