Temperament – jak go
rozpoznać?
1.
Przejawia się w formalnej
charakterystyce zachowania lub
reakcji – cechach niezależnych od
kierunku i treści zachowania
(reakcji): intensywność, siła, energia,
szybkość, tempo, ruchliwość,
zmienność, itp. Mogą one dotyczyć
zarówno sfery emocji jak i innych
sfer zachowania (w zależności od
przyjętej koncepcji).
Cechy formalne można opisać w kategoriach
energetycznych i/lub czasowych.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
2
Temperament – jak go
rozpoznać?
2.
Dotyczy takich (formalnych) cech
zachowania, pod względem których
ludzie różnią się między sobą.
Pojęcia: dyspozycja, cecha,
właściwość, czynnik, wymiar, typ,
kategoria.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
3
Temperament – jak go
rozpoznać?
3.
Charakteryzuje się względną
stałością w ciągu życia oraz
spójnością międzysytuacyjną (w
porównaniu z innymi właściwościami
zachowania).
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
4
Temperament – jak go
rozpoznać?
4.
Ma podłoże biologiczne (pierwotnie
biologicznie zdeterminowane). Nie
ma jednak zgodności co do rodzaju i
liczby mechanizmów fizjologicznych,
ani co do struktur anatomicznych.
Różnice dotyczące cech temperamentu
są częściowo genetycznie
zdeterminowane.
http://www.youtube.com/watch?v=pHUlePoy9IU&f
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
5
Temperament – jak go
rozpoznać?
5.
Cechy temperamentalne mają status
konstruktów teoretycznych.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
6
Temperament – ogólna
definicja
Temperament odnosi się do względnie
stałych cech osobowości,
występujących u człowieka od
wczesnego dzieciństwa i mających
swoje odpowiedniki w świecie zwierząt.
Będąc pierwotnie zdeterminowany
przez wrodzone mechanizmy
neurobiochemiczne, temperament
podlega powolnym zmianom
spowodowanym procesem dojrzewania
oraz indywidualnie specyficznym
oddziaływaniem między genotypem a
środowiskiem.
(Strelau, 2001, s. 693)
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
7
Rozumienie temperamentu –
zasadnicze kontrowersje
1. Wokół zakresu pojęcia
temperamentu.
2. Wokół transsytuacyjnej stałości
temperamentu.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
8
Ad.1.Kontrowersje
dotyczące pojęcia
temperamentu
1. Temperament odnosi się wyłącznie do
emocji czy dotyczy wszystkich obszarów
funkcjonowania człowieka?
Emocje:
Allport (1937): temperament odnosi się
do emocjonalnej natury jednostki (siła,
szybkość reakcji, dominujący nastrój oraz
jego zmienność i intensywność).
Inni: starożytni Grecy, Wundt, Goldsmith i
Campus, Mehrabian, Gray, Kagan.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
9
Ad.1.Kontrowersje
dotyczące pojęcia
temperamentu
1. Temperament odnosi się wyłącznie do
emocji czy dotyczy wszystkich obszarów
funkcjonowania człowieka?
Wszystkie zachowania:
Badana jest dynamika szeroko
rozumianych zachowań, a więc zarówno
emocjonalnych, jak i poznawczych czy
motorycznych.
Reprezentanci: Eysenck, Zuckerman,
Strelau, Eliasz.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
10
Ad.1.Kontrowersje
dotyczące pojęcia
temperamentu
1. Temperament odnosi się wyłącznie do emocji czy
dotyczy wszystkich obszarów funkcjonowania
człowieka?
Przykłady:
Emocje: Pojęcie to obejmuje różnice indywidualne w
emocjach pierwotnych – strachu, złości, smutku,
przyjemności, ciekawości itp. – jak i bardziej
zgeneralizowany poziom aktywacji , którego
wyrazem są parametry czasowe i siłowe reakcji
behawioralnych (Goldsmith i Campos, 1986, s.
231).
Wszystkie rodzaje zachowań: …poszukiwanie
zróżnicowanych, nowych, złożonych i
intensywnych wrażeń i doświadczeń oraz
gotowość do podejmowania ryzyka fizycznego,
społecznego, prawnego i finansowego w celu
dostarczenia sobie tego typu doświadczeń
(Zuckerman, 1994, s.27).
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
11
Ad.1.Kontrowersje
dotyczące pojęcia
temperamentu
2. Temperament odnosi się wyłącznie do
formalnej charakterystyki zachowania,
czy także do jego aspektu treściowego?
Cechy formalne:
Temperament manifestuje się wyłącznie w
niezależnych od treści charakterystykach
zachowania, co więcej, stanowią one
warunek kryterialny definiowania
temperamentu.
Reprezentanci: Thomas i Chess, Strelau,
Eliasz.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
12
Ad.1.Kontrowersje
dotyczące pojęcia
temperamentu
2. Temperament odnosi się wyłącznie do
formalnej charakterystyki zachowania,
czy także do jego aspektu treściowego?
Cechy formalne i treściowe:
Temperament może przejawiać się
zarówno w formalnych jak i w treściowych
charakterystykach zachowania.
Reprezentanci: Thurstone, Eysenck, Gray,
Buss i Plomin.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
13
Ad.1.Kontrowersje
dotyczące pojęcia
temperamentu
2. Temperament odnosi się wyłącznie do
formalnej charakterystyki zachowania, czy
także do jego aspektu treściowego?
Przykłady:
Cechy formalne: Temperamentem nazywamy
podstawowe, względnie stałe cechy
osobowości odnoszące się przede wszystkim
do formalnych charakterystyk
(energetycznych i czasowych) reakcji i
zachowań (Strelau, 1998, s.182).
Cechy formalne i treściowe: Towarzyskość
oznacza tendencję do przedkładania
towarzystwa innych ludzi nad samotność
(Buss i Plomin, 1984, s.63).
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
14
Ad.1.Kontrowersje
dotyczące pojęcia
temperamentu
3. Temperament jest konstruktem
jednowymiarowym, czy składa się z wielu
cech? Ile jest cech temperamentu?
Teorie jednowymiarowe:
Skoncentrowane na jednym tylko
wymiarze temperamentu, opisywanym
przez dwa skrajne bieguny (natężenia)
cechy.
Reprezentanci: Kagan, Zuckerman
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
15
Ad.1.Kontrowersje
dotyczące pojęcia
temperamentu
3. Temperament jest konstruktem
jednowymiarowym, czy składa się z wielu
cech? Ile jest cech temperamentu?
Teorie wielowymiarowe:
Skoncentrowane na wielu wymiarach
temperamentu – pytanie, z ilu cech składa
siętemperament?
Reprezentanci: Buss i Plomin, Goldsmith i
Campos, Gray, Rothbart i Derryberry,
Strelau, Eysenck, Thomas i Chess, i in.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
16
Ad.1.Kontrowersje
dotyczące pojęcia
temperamentu
3. Temperament jest konstruktem
jednowymiarowym, czy składa się z wielu
cech? Ile jest cech temperamentu?
Przykłady teorii opisujących wiele cech:
Thurstone: aktywność, wigor fizyczny,
impulsywność, dominatywność,
zrównoważenie, towarzyskość, refleksyjność;
Thomas i Chess: aktywność, rytmiczność,
zbliżanie-wycofywanie się, zdolności
przystosowawcze, siła reakcji, próg czułości,
jakość nastroju, roztargnienie, koncentracja
uwagi i wytrwałość;
Strelau: reaktywność emocjonalna, aktywność,
żwawość, perseweratywność, wytrzymałość,
wrażliwość sensoryczna.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
17
Ad.1.Kontrowersje
dotyczące pojęcia
temperamentu
4. Temperament jest konstruktem
podlegającym wyłącznie opisowi, czy
także wyjaśnianiu (pytanie o
determinanty)?
Teorie opisowe:
Skoncentrowane są wyłącznie na opisie
struktury temperamentu, jego ujęciu
fenomenologicznym, bez przesłanek
dotyczących czynników warunkujących
różnice indywidualne w zakresie cech
temperamentalnych.
Reprezentanci: Goldsmith i Campos,
Mehrabian, Thomas i Chess.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
18
Ad.1.Kontrowersje
dotyczące pojęcia
temperamentu
4. Temperament jest konstruktem
podlegającym wyłącznie opisowi, czy
także wyjaśnianiu (pytanie o
determinanty)?
Teorie przyczynowe:
Skoncentrowane są zarówno na opisie
struktury temperamentu, jak i na
wyjaśnianiu determinant: wskazują na
podłoże biologiczne, uwarunkowania
genetyczne, mechanizmy fizjologiczne
leżące u podstaw cech
temperamentalnych. Reprezentanci:
Zuckerman, Gray, Eysenck, Strelau, Buss i
Plomin.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
19
Ad.1.Kontrowersje
dotyczące pojęcia
temperamentu
4. Temperament jest konstruktem podlegającym
wyłącznie opisowi, czy także wyjaśnianiu
(pytanie o determinanty)?
Przykłady:
Teorie opisowe: Temperament (…) nie jest też
motywacją, które to pojęcie odnosi się do
tego, dlaczego ktoś postępuje tak, a nie
inaczej. Temperament przeciwnie – dotyczy
sposobu, w jaki ktoś się zachowuje (Thomas i
Chess, 1977, s.9).
Teorie przyczynowe: Temperament, choć
pierwotnie uwarunkowany wrodzonymi
mechanizmami neurobiochemicznymi,
podlega powolnym zmianom pod wpływem
dojrzewania i specyficznych dla jednostki
oddziaływań między genotypem a
środowiskiem (Strelau, 1998, s.182).
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
20
Ad.2.Kontrowersje dotyczące
transsytuacyjnej stałości
temperamentu
1. Transsytuacyjne różnice w dynamice
zachowań mają charakter procesualny,
są nietrwałe, przejściowe (Strelau).
2. Występujące niespójności w
zachowaniach mogą mieć charakter stały
w czasie – pojęcie stałości koherentnej
(Eliasz).
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
21
Ad.2.1. Transsytuacyjne różnice
mają charakter procesualny (J.
Strelau)
Cecha jako „zgeneralizowana tendencja do
określonych zachowań przejawiająca się w
różnych, spójnych z tą tendencją
sytuacjach” (Strelau, 2002, s.27).
O wariancji mierzonego zachowania może
decydować nastrój, motywacja, i in.; o
stałości świadczy wynik agregacji
dokonanych pomiarów.
„Poszczególne pozycje inwentarzy osobowości
(w tym temperamentu) odwołują się do
rozmaitych zachowań w różnorodnych
sytuacjach, mających miejsce w różnym
czasie, a zatem pozwalają na wnioskowanie
o cechach, które mają mierzyć” (Strelau,
2002, s.38).
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
22
Ad.2.1. Transsytuacyjne różnice
mają charakter procesualny (J.
Strelau)
Stałość temperamentu może być liczona w
miesiącach lub nawet latach – jednak
prawdopodobieństwo zmian rośnie, jeśli
osoba doświadczyła drastycznych
zdarzeń lub długo znajduje się w
środowisku wysoko stymulującym.
Cechy temperamentu zmieniają się w
mniejszym stopniu niż cechy
osobowości.
Jednostka oceniana na tle odpowiadającej
jej grupy (np. wiekowej) pod kątem
charakterystyk temperamentalnych nie
zmienia się lub zmienia się nieznacznie
(np. była i jest ekstrawertykiem).
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
23
Ad.2.1. Stałość koherentna
temperamentu (A. Eliasz)
Stałość koherentna dynamiki zachowań:
dynamika zachowania jest względnie
stała w obrębie jednej klasy sytuacji,
ale może zmieniać się pomiędzy
różnymi klasami sytuacji
(charakterystyczny dla osoby profil
powtarzalny w czasie, którego
zróżnicowanie zależy od
doświadczeń, nadawania znaczeń
klasom sytuacji).
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
24
Ad.2.1. Stałość koherentna
temperamentu (A. Eliasz)
Istnieje specyficzne dla danej osoby
zapotrzebowanie na stymulację w danej
klasie sytuacji.
Niektóre względnie stałe różnice
transsytuacyjne mogą zależeć od
poziomu reaktywności:
wysokoreaktywni silniej reagują w
sytuacjach społecznych, a słabiej w
fizycznych, niskoreaktywni – odwrotnie.
Temperament oznacza zespół
mechanizmów, które wyznaczają cechy
formalne i biorą udział w regulacji
stymulacji.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
25
Kryteria definicyjne temperamentu:
podsumowanie
Ma podłoże biologiczne.
Przejawia się już we wczesnym
dzieciństwie i jest względnie stały
w ciągu życia.
Jest względnie spójny w różnych
sytuacjach.
Odnosi się do cech formalnych
zachowania, które można opisać za
pomocą charakterystyki
energetycznej lub czasowej.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
26
Temperament a
osobowość
27
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Niejasność…
… w odróżnianiu temperamentu od
osobowości – wynikająca m.in. z braku
precyzji w definiowaniu samej
osobowości.
Np. Allport wykazał istnienie 50 definicji
pojęcia osobowości.
28
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Osobowość
Badana jest często zgodnie z tradycją
badań nad różnicami
indywidualnymi.
Wg Allporta (jeden z twórców
podejścia różnicowego do
osobowości), przez osobowość należy
rozumieć takie zjawiska, jak: nawyki,
postawy, upodobania, dyspozycje.
Dyspozycje były opisywane przy
użyciu pojęcia cechy i zaliczano do
nich temperament.
29
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Badania nad temperamentem
a)
Tradycja zachodnia (rozmycie różnic
między temperamentem a
osobowością), np. nurt rozwojowy –
badania temperamentu dzieci (Bates,
1987), nurt badań nad osobowością
jako zbiorem cech (Eysenck i Eysenck,
1985; Gray, 1991).
b)
Tradycja wschodnia (różnicowanie
pojęć temperamentu i osobowości),
np. nurt badań formalnych –
niezależnych od treści charakterystyk
zachowania (począwszy od Pawłowa
aż do Strelaua).
30
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Z punktu widzenia teorii cech…
…relacje między temperamentem a
osobowością są następujące:
a)
Temperament jest podstawą
kształtowania się osobowości,
obejmuje więc pierwotne cechy
osobowości.
b)
W skład temperamentu wchodzą te
cechy osobowości, które są obecne od
wczesnego dzieciństwa.
c)
Temperament obejmuje te cechy
osobowości, które mają podłoże
biologiczne.
31
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Z punktu widzenia teorii cech…
a)
Pojęcie osobowości i temperamentu
bywają stosowane zamiennie (np.
Eysenck, Gray).
b)
Bywa i tak, że pojęcie temperamentu
wcale nie jest używane, mimo, że
mówi się o tych cechach osobowości,
które zwyczajowo są zaliczane do
temperamentu (np. Royce i Powell).
32
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Różnice między cechami
temperamentu a cechami
osobowości dotyczą:
etapów (stadia) rozwoju, w których
się ujawniają;
udziału czynników biologicznych
determinujących ich rozwój;
populacji, w których występują (czy u
zwierząt i ludzi, czy tylko u ludzi?);
funkcji regulacyjnych (pełnią w
zachowaniu człowieka odmienne role);
aspektów zachowania, w jakich się
ujawniają (co robimy versus jak
robimy).
33
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Rozwój cech osobowości
(Buss i Finn, 1987) (1)
34
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Cechy
instr
afekt
pozn
18 mż 5 rż
doroś
li
Agresja
+
+
+
+
+
+
+
+
Upartość
+
+
+
+
+
+
+
+
Towarzyskość
+
+
+
+
+
+
+
+
Uczynność
+
+
+
+
+
+
+
+
Impulsywność
+
+
+
+
+
+
+
+
Aktywność
+
+
+
+
+
+
+
+
Strach
+
+
+
+
+
+
+
+
Gniew
+
+
+
+
+
+
+
+
Dominacja
+
+
+
+
+
+
Wychowanie
+
+
+
+
+
+
Nieśmiałość
+
+
+
+
+
+
Uraza
+
+
+
+
+
+
Różnice: temperament <->
osobowość
35
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Czynniki biologiczne &
społeczne
1.
W teoriach osobowości najważniejszym
czynnikiem rozwoju jest środowisko
społeczne.
2.
W teoriach temperamentu podkreśla
się biologiczne uwarunkowanie cech.
Środowisko może też wpłynąć na przejawy
cech temperamentalnych, ale nie jest to
czynnik najważniejszy.
Jeśli wpływa środowisko, to dzieje się to
głównie poprzez czynniki formalne
(nadmierna stymulacja lub niedobór), a nie
treść oddziaływań.
36
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Czynniki genetyczne i środowiskowe
obliczone dla 3 cech osobowości
37
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Wymiary
osobowości
A
addytywn
y
D
nie-
addytywny
C
środowisk
o wspólne
E
środowisko
specyficzn
e
Ugodowość
Bouchard (1994)
Strelau i in.
(1994)
0,06
0,32
0,24
0,08
0,62
0,68
Sumienność
Bouchard (1994)
Strelau i in.
(1994)
0,28
0,39
0,14
0,13
0,45
0,61
Otwartość na
doświadczeni
a
Bouchard (1994)
Strelau i in.
(1994)
0,29
0,30
0,12
0,11
0,03
0,56
0,59
Średnia dla
trzech
wymiarów
0,29
0,11
0,05
0,55
Czynniki genetyczne obliczone dla cech
temperamentu
38
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Cechy
Odziedziczalność
Żwawość
0,36
Perseweratywność
0,50
Wrażliwość sensoryczna
0,58
Reaktywność
emocjonalna
0,50
Wytrzymałość
0,40
Aktywność
0,59
Niemowlęta & starsze dzieci i
dorośli
1.
Noworodek posiada jedynie zalążki
osobowości (która kształtowana jest w
toku rozwoju pod wpływem środowiska).
Pełny repertuar cech ujawnia się dopiero
około 10 r.ż. (Buss i Finn, 1987).
2.
Cechy temperamentu ujawniają się już we
wczesnym dzieciństwie, co potwierdzono
wielokrotnie w badaniach (Thomas i Chess,
1977; Rothbart, 1989).
39
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Rozwój cech osobowości
(Buss i Finn, 1987) (2)
40
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Cechy
instr
afekt
pozn
18 mż 5 rż
doroś
li
Publiczna
samoświadomoś
ć
+
+
+
+
+
+
Prywatna
samoświadomoś
ć
+
+
+
+
+
+
Zaufanie w
kontaktach
interper
+
+
+
+
+
+
Potrzeba
osiągnięć
+
+
+
+
+
+
Poszukiwanie
doznań
+
+
+
+
+
+
Samoocena
+
+
+
+
+
+
Identyfikacja z
płcią
+
+
+
+
+
+
Machiawelizm
+
+
+
+
Altriuzm
+
+
+
+
Umiejętność kier.
wrażeniami
+
+
+
+
Rozwój cech osobowości
(Buss i Finn, 1987) (3)
41
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Cechy
instr
afekt
pozn
18 mż 5 rż
doroś
li
Wstydliwość
+
+
+
+
Empatia
+
+
+
+
Umiejscowienie
kontroli
+
+
+
+
Moralność
+
+
+
+
Dostrzeganie
innych
+
+
+
+
Wrażliwość na
zachowanie
innych
+
+
+
+
Poczucie winy
+
+
+
+
Dobre
samopoczucie
+
+
+
+
Absorpcja
+
+
+
+
Demonstracja
otwartości
+
+
+
+
Zwierzęta/człowiek & człowiek
1.
Pod pojęciem osobowości kryją się
zjawiska ukształtowane przez specyficznie
ludzkie środowisko.
2.
Temperament może się odnosić zarówno
do ludzi, jak i zwierząt, a pierwsze
badania nad temperamentem u zwierząt
wykonywano na psach. Badano u zwierząt
m.in. lęk i emocjonalność, ekstrawersję-
introwersję, poszukiwanie stymulacji. Wg
Bussa i Plomina – jeśli cechy temperamentu
są wynikiem ewolucji, to pełniąc funkcje
adaptacyjne muszą występować także u
zwierząt.
42
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Forma & treść zachowań
1.
Osobowość odnosi się do treści
zachowań, do tego co specyficzne, do
stosunku człowieka względem samego
siebie, motywacji, pragnień, itd.
2.
Temperament dotyczy formalnego
aspektu zachowań, czyli ich stylu,
intensywności, stopnia wydatkowania
energii, przebiegu w czasie.
W przypadku cech mających szczególne
znaczenie adaptacyjne, rozwijają się
mechanizmy fizjologiczne mające znaczenie
dla treści zachowania, przejawiającej się
przede wszystkim w rodzaju emocji (np. lęk).
43
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Funkcje regulacyjne
moderujące & centralne
1.
Pojęcie osobowości dotyczy
integracyjnych funkcji zachowania
człowieka, mechanizmów związanych z
celowością zachowań (Ja, ego, superego,
systemy wartości, schematy programujące).
Także w teorii cech mówi się np. o
dynamicznej organizacji układów
psychofizycznych. Mówi się o tym, że
zdolność obserwacji samego siebie i
formułowania sądów na własny temat
stanowi rdzeń ludzkiej osobowości.
2.
Temperament obejmuje cechy, które
modyfikują zachowania, wpływają na
przejawianie się zachowań, np. regulują
wartość stymulacyjną środowiska lub
własnej aktywności.
44
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Temperament a Wielka Piątka
czynników osobowości
49
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Wielka Piątka – czyli 5
podstawowych czynników
określających osobowość
„Big Five” (koncepcja NEOAC / OCEAN ):
Neurotyczność – Neuroticism
Ekstrawersja – Extraversion
Otwartość na doświadczenie – Openess
to experience
Ugodowość – Agreeablenes
Sumienność - Conscientiounses
50
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Neurotyczność
(vs zrównoważenie
emocjonalne
Czynniki: lęk, agresywna wrogość, depresja,
nieśmiałość, impulsywność, nadwrażliwość.
Wynik wysoki = lękliwy, nerwowy,
emocjonalny, niepewny, hipochondryczny,
niezorganizowany.
Wynik niski = spokojny, rozluźniony,
nieemocjonalny, silny, pewny siebie.
Pozwala wykryć osoby o zaburzeniach
psychicznych, irracjonalnych poglądach,
wyolbrzymionych pragnieniach i dążeniach,
szkodliwych dla siebie reakcjach na
sytuacje życiowe.
51
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Ekstrawersja (vs introwersja)
Czynniki: serdeczność, towarzyskość,
asertywność, aktywność, poszukiwanie doznań,
emocjonalność pozytywna.
Wynik wysoki = towarzyski, aktywny, rozmowny,
zorientowany na ludzi, optymistyczny, lubiący
zabawę, uczuciowy.
Wynik niski = powściągliwy, chłodny, stojący na
uboczu, zorientowany na sprawy, wycofujący
się, cichy.
Weryfikacji podlega jakość i ilość interakcji
międzyludzkich, poziom aktywności, potrzeba
stymulacji, zdolność cieszenia się
52
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Otwartość na doświadczenie
Czynniki: wyobraźnia, estetyka, uczucie,
działania, pomysły, wartości.
Wynik wysoki = ciekawy, o szerokich
zainteresowaniach, twórczy, oryginalny, z
wyobraźnią, nietradycyjny.
Wynik niski = konwencjonalny, przyziemny, o
wąskich zainteresowaniach, brak
zainteresowań artystycznych, nieanalityczny.
Weryfikacji podlega szukanie nowych
doświadczeń dla nich samych oraz tolerancja
i badanie nieznanego.
53
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Ugodowość (vs antagonizm)
Czynniki: zaufanie, prostolinijność, altruizm,
uległość, skromność, skłonność do
rozczulania się.
Wynik wysoki = uczuciowy, przyjazny, ufny,
pomocny, wybaczający, łatwowierny,
bezpośredni.
Wynik niski = cyniczny, brutalny, podejrzliwy,
niechętny do współpracy, mściwy, bezlitosny,
łatwo wpadający w złość, intrygant.
Ocenia się charakter relacji międzyludzkich na
wymiarze od współczucia do wrogości w
uczuciach, myślach i zachowaniach.
54
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Sumienność (vs
nieukierunkowanie)
Czynniki: kompetencje, skłonność do porządku,
obowiązkowość, dążenie do osiągnięć,
samodyscyplina, rozwaga.
Wynik wysoki = zorganizowany, wiarygodny,
pracowity, zdyscyplinowany, punktualny,
schludny, ambitny, wytrwały.
Wynik niski = nie mający celu, niewiarygodny,
leniwy, beztroski, niedbały, swobodny, o
słabej woli, hedonista.
Weryfikacji podlega stopień zorganizowania
jednostki, upór i motywacja w dążeniu do
celu.
55
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Kryteria zaliczania czynnika do
wymiaru osobowości
1. Realność, przejawiająca się w stałości,
trafności i użyteczności praktycznej.
2. Rozpowszechnienie – występowanie w
licznych postaciach w innych koncepcjach
osobowości.
3. Uniwersalność – występowanie
niezależnie od płci, wieku, rasy i kultury.
4. Podłoże biologiczne – popierane zwykle
tylko wskaźnikiem odziedziczalności.
56
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Związek między
temperamentem a Wielką
Piątką (1)
Angleitner (1991): Ekstrawersja,
Ugodowość i Sumienność, to wymiary przede
wszystkim temperamentalne.
Hofstee (1991): najsilniejsze konotacja
temperamentalne mają: Introwersja i Stałość
emocjonalna (w oparciu o tzw. kryterium
natury – wskaźnik fundamentalności).
John (1990): aktywność i emocjonalność w
rozumieniu Bussa i Plomina odpowiadają
Ekstrawersji i Neurotyczności.
61
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Związek między
temperamentem a Wielką
Piątką (2)
Prior (1992): tendencja dziecka do
dążenia/unikania jest analogiczna do
Ekstrawersji, współpraca-zaradność-
pozytywny nastrój odpowiada Ugodowości,
zaś samoregulacja – Sumienności.
Hagekull (1994): Sumienność i
Emocjonalność kształtują się na bazie
wytrwałości i nastroju u dzieci, zaś
Ekstrawersja i Ugodowość na bazie
intensywności aktywności.
Eaton (1994): aktywność dziecięca (różna w
zależności od etapów rozwoju) wchodzi w
wieku dorosłym w skład Ekstrawersji i
Sumienności.
62
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Wyniki badań empirycznych
dotyczących związku:
temperament <-> Wielka Piątka (1)
Strelau i Zawadzki (1996): N=527 (20-77 lat)
Narzędzia badawcze:
NEO-FFI Costy i McCrae (pomiar Wielkiej Piątki)
FCZ-KT Zawadzkiego i Strelaua (pomiar 6 cech
temperamentu)
PTS Strelaua, Zawadzkiego i Angleitnera (pomiar
typów układu nerwowego wg Pawłowa)
EAS-TS Bussa i Plomina (pomiar cech
temperamentu)
DOTS-R (Zmodyfikowany Kwestionariusz
Wymiarów Temperamentu Windle’a i Lernera)
EPQ-R Drwala i Brzozowskiego (pomiar cech
osobowości/temperamentu wg Eysencka)
63
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Wyniki badań empirycznych
dotyczących związku:
temperament <-> Wielka Piątka (2)
Cechy
NEURO-
TYCZNOŚ
Ć
EKSTRA-
WERSJA
OTWARTOŚ
Ć NA
DOŚW.
UGODO-
WOŚĆ
SUMIEN-
NOŚĆ
żwawość
-0,30
0,27
0,10
0,04
0,36
perse-
weratywno
ść
0,42
-0,03
0,11
0,05
-0,02
reaktywnoś
ć
emocjonaln
a
0,60
-0,25
-0,16
0,03
-0,16
aktywność
-0,25
0,59
0,26
-0,08
0,04
wrażliwość
sensoryczn
a
-0,08
0,10
0,28
0,07
0,13
wytrzy-
małość
-0,34
0,22
0,11
-0,01
0,12
64
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Wyniki badań empirycznych
dotyczących związku:
temperament <-> Wielka Piątka (3)
Czynniki
NEURO-
TYCZNOŚ
Ć
EKSTRA-
WERSJA
OTWARTOŚ
Ć NA
DOŚW.
UGODO-
WOŚĆ
SUMIEN-
NOŚĆ
I
(stabilność
emocjonaln
a)
-0,59
n.i.
n.i.
n.i.
0,12
II
(ekstrawersj
a)
-0,26
0,70
0,23
0,14
n.i.
III
(rytmicznoś
ć)
-0,14
n.i.
-0,20
n.i.
0,27
IV (energe-
tyczność/ko
n-centracja)
n.i.
0,31
n.i.
n.i.
0,43
V
(wrażliwość
zmysłowa)
n.i.
n.i.
0,29
0,20
0,22
65
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Wyniki badań empirycznych
dotyczących związku:
temperament <-> Wielka Piątka (4)
Wnioski :
Neurotyczność i Ekstrawersja korelują z
biologicznie zdeterminowanymi cechami
temperamentu.
Neurotyczność koreluje wysoko z Reaktywnością
emocjonalną i umiarkowanie z
perseweratywnością i wytrzymałością (ujemnie).
Ekstrawersja koreluje wysoko z Aktywnością i
umiarkowanie ze Żwawością.
Ugodowość nie jest związana z cechami
temperamentu, ma niski wskaźnik
odziedziczalności.
Sumienność i Otwartość na doświadczenie są
słabo związane z cechami temperamentu (SUM-
ŻW, OTW-WRS).
66
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Wyniki badań empirycznych
dotyczących związku:
temperament <-> Wielka Piątka (5)
Spekulacje:
Cechy temperamentu są obecne we
wczesnym okresie życia człowieka i wpływają
na rozwój cech osobowości.
W cechach Wielkiej Piątki można wyodrębnić
takie elementy, na które wpływa
bezpośrednio lub pośrednio temperament,
np. na drażliwość w ramach Neurotyczności.
Neurotyczność i Ekstrawersję można uznać
za domenę temperamentu, natomiast
Ugodowość, Sumienność i Otwartość na
doświadczenie należy określić mianem
charakteru.
67
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Wyniki badań empirycznych
dotyczących związku:
temperament <-> Wielka Piątka (6)
Spekulacje:
Część pozycji w kwestionariuszach
osobowości Big Five sformułowana jest
podobnie do pozycji kwestionariuszy
mierzących temperament.
Wyniki różnych skal mierzących
osobowość/temperament, poddane analizie
czynnikowej, dają w efekcie zredukowaną
liczbę czynników, które mogą być opisane z
punktu widzenia charakterystyki formalnej
zachowania.
68
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Temperament a inne cechy:
makiawelizm (1)
69
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Makiawelizm – wymiar osobowości, oznaczający
tendencję i zdolność do manipulacji
interpersonalnej; stosowanie strategii
manipulacyjnych takich jak oszustwo, kłamstwo,
podważanie zasad moralnych, cyniczny pogląd
na naturę ludzką, zgodnie z którym inni nie
zasługują na zaufanie, są nastawieni
egoistycznie.
Wg S.E.Draheima istnieją dwa syndromy
makiawelizmu u dzieci: zimny (ZIMACH) i
gorący/impulsywny (GOMACH).
ZIMACH – brak poczucia winy, obojętność na uczucia
przeżywane przez innych, płytkie emocje, nie
okazywanie emocji, powierzchowny urok.
Koreluje z poszukiwaniem doznań.
GOMACH – zachowania impulsywne,
nieodpowiedzialne, antyspołeczne, korelujące z
zaburzeniem zachowania wg DSM-III-R ,oraz z
lękiem.
Temperament a inne cechy:
makiawelizm (2)
70
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Cechy
(uczniowie)
Reaktywność
emocjonalna
Wytrzymałość Aktywność
ZGMACH
0,154
n.i.
n.i.
Chłopcy
Dziewczęt
a
0,338
n.i.
-0,202
n.i.
n.i.
n.i.
ZIMACH
n.i.
n.i.
n.i.
Chłopcy
Dziewczęt
a
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
0,196
GOMACH
0,340
-0,266
n.i.
Chłopcy
Dziewczęt
a
0,441
n.i.
-0,300
n.i.
-0,203
n.i.
Temperament a inne cechy:
Badania Marszał-Wiśniewskiej
(1999) nad siłą woli
71
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Cecha temperamentu
AOF
AOD
AOP
Żwawość
0,43
0,61
0,18
p < 0,01
p < 0,001
p = 0,162
Perseweratywność
-0,63
-0,38
0,18
p < 0,001
p < 0,01
p = 0,16
-0,14
-0,007
0,25
p = 0,27
p = 0,96
p = 0,10
-0,67
-0,61
-0,21
p < 0,001 p < 0,001
p = 0,11
0,46
0,39
0,09
p < 0,001
p < 0,01
p = 0,48
0,27
0,30
0,13
p < 0,05
p < 0,05
p = 0,31
AOF – orientacja na działanie vs stan w sytuacjach niepowodzenia; AOD – orientacja na
działanie/stan w sytuacjach decyzyjnych; AOP – orientacja na działanie vs zmienność
podczas wykonywania czynności
Temperament a inne cechy:
podwyższanie/obniżanie nastroju
(1)
72
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Kro
k
Zmienna
R
2
skor.
Beta
F
Istot.
F
1
Reaktywność
emocjonalna
0,357
0,40
64,75
0,001
2
Persewera-
tywność
0,393
0,28
38,29
0,006
Wyniki analizy krokowej regresji liniowej dla częstości
stosowania strategii obniżania nastroju (SON)
Temperament a inne cechy:
podwyższanie/obniżanie nastroju
(2)
73
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Wyniki analizy krokowej regresji liniowej dla częstości
stosowania strategii podwyższania nastroju (SPN)
Kro
k
Zmienna
R2
Skor.
Beta
F
Istot. F
1
Aktywność
0,101 0,32
13,4
7
0,001
2
Persewerat. 0,159 0,26
11,9
1
0,001
3
Reaktywnoś
ć
Emocjonalna
0,186 -0,26 9,75
0,001
Temperament a inne cechy:
podwyższanie/obniżanie nastroju -
wnioski
74
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Wysoka aktywność i niska reaktywność
emocjonalna sprzyjają częstszemu
stosowaniu strategii podwyższania
nastroju;
Wysoka reaktywność emocjonalna sprzyja
częstszemu stosowaniu strategii obniżania
nastroju;
Perseweratywność sprzyja zarówno
podwyższaniu, jak i obniżaniu nastroju;
Cechy temperamentalne wydają się mieć
większy wpływ na obniżanie niż na
podwyższanie nastroju (wyjaśniają większy
procent wariancji częstości SON niż SPN).