POLSZCZYZNA W KONTAKTACH Z JĘZYKAMI NIESŁOWIAŃSKIMI

apożyczenia są koniecznym

skutkiem wymiany dóbr materialnych

i duchowych między narodami

czemu

muszą towarzyszy

trwałe

kontakty na płaszczyźnie językowej.

Tendencje w rozwoju języków

świata:

►

Tendencja do

różnicowania się,

podziału

►

Powstawanie rodzin

i grup języków

pokrewnych

►

Tendencja do

upodobniania

pewnych

elementów

►

Powstawanie lig

językowych

Język polski:

►

Grupa języków

słowiańskich

(zachodniosłowiańskich

) współtworzących

indoeuropejską rodzinę

językową

►

Europejska liga

słownikowa

(obejmuje

część języków

indoeuropejskich i

niektóre z innych rodzin,

np. węgierski, fiński)

Międzynarodowe elementy

różnego typu

►

Przyrostki i przedrostki

(

pol. –izm, ros. –izm, czes.

–ismus, niem. – ism, szw. – ism, ang. – ism, fr. – isme,

wł. –ismo

)

►

Wyrazy

(

pol. internacjonalny, ros. internacional’nyj,

niem. international, ang. internacional, wł.

internazionale)

►

Kalki strukturalne

(

pol. wszechmogący, ros.

vsemoguščij, czes. všemocny, bułg. vsemogošč)

►

Kalki frazeologiczne

(

pol. między młotem a

kowadłem, ros. meždu molotom a nakoval’nej

)

Do grupy

międzynarodowych

morfemów

należą:

* takie

przyrostki

jak:

-acja, -ant, -ator,

-ista, -izm;

* takie

przedrostki

jak:

anty-, ekstra-,

hiper-, sub-, super-, ultra-;

W polskim języku ogólnym jest około

dziesięciu tysięcy jednostek o

międzynarodowych rdzeniach

Internacjonalizmy przenikają do całego

polskiego słownika:

►

Zazwyczaj należą do

słownictwa

książkowego

(np.

ablucja,

abnegacja,

afirmacja, apoteoza,

ateizm

itp.)

►

Odnaleźć je można w

neutralnym

słownictwie

ogólnym

(np.

adres, aktor,

alfabet, auto, autor,

bank, bar, dieta,

doktor, egzamin,

fantazja, film

)

Europejska liga słownikowa nie

jest obszarem jednolitym

►

Strefa

zachodnioeuropejs

ko - amerykańska

►

Strefa

wschodnioeuropejs

• Przejściowa strefa
środkowoeuropejska

•

Miejsce polszczyzny w europejskiej lidze

słownikowej:

- język pograniczny

- pogranicze obszaru zachodnio- i

wschodnioeuropejskiego

- pogranicze centrum* i peryferii ligi

centrum – tworzą języki ściślej ze sobą

powiązane słownikowo (czyli: języki

zawierające najwięcej międzynarodowych

elementów właściwych lidze)

Prawie 7% całego słownictwa w

polskim systemie słownikowym to

internacjonalizmy.

ZAPOŻYCZENIE

LEKSYKALNE

zapożyczeniu ulega

cały wyraz

ZAPOŻYCZENIE

MORFEMOWE

przekształcenia

formalne

przystosowujące

wyraz do systemu

gramatycznego

języka

Łacina w Europie

►

496r. Chlodwig z frankońskiej dynastii

Merowingów przyjmuje chrzest. Zacieśnienie

więzów między łacińskim Kościołem katolickim

a królestwami na Zachodzie (potrzeba nowej

terminologii)

►

Do powstania pierwszych uniwersytetów w XII

w., głównymi depozytariuszami łacińskiego

dziedzictwa Europy pozostawali mnisi.

►

Chrzest Mieszka I, przyjęty przezeń w 966r. w

obrządku łacińskim, to pierwszy krok do

wprowadzenia Polski w krąg zachodniego

cesarstwa.

►

Jordan – pierwszy ustanowiony w Polsce

biskup – budowa katedry poznańskiej – liturgia

łacińska.

►

Pierwsze księgi liturgiczne (prawdopodobnie

tylko w katedrach)

►

Łacińskie poematy rycerskie w XII w.

Carmen Mauri

oraz historia o Wisławie,

Walcerzu i Helgundzie.

►

Kronika

Galla Anonima

►

XII w. szkoły katedralne, XIII w. szkoły

parafialne i kolegiackie

►

Chronica Polonorum

Wincentego Kadłubka

►

1385/1386 Unia personalna z Litwą.

►

Rozwój miast / parafii / instytucji/ kodyfikacja

praw /

Roczniki

Jana Długosza / poezja w j.

łacińskim

►

Akademia Krakowska (XV w.)

►

Renesans: Łacińskojęzyczna Europa – Stary

Kontynent od Hiszpanii po Litwę i od Szwecji po

Chorwację

►

Oświecenie – potrzeba uzdrowienia codziennej

łaciny (rozprawa Stanisława Konarskiego)

►

Krytyka szkolnictwa jezuickiego (XVIII w.);

ostatni w dziejach wiek żywej twórczości

łacińskiej

►

Romantycy i pozytywiści – antyk jako źródło

tematyki i maska dla poglądów politycznych

►

XIX/XX w. likwidacja gimnazjów klasycznych, w

szkołach realnych nie ma już miejsca dla greki

►

Rozkwit przekładów / filologia klasyczna

pozostała na głównych uniwersytetach

►

Reforma z 1967 r. zniosła łacinę do

przedmiotów nadobowiązkowych, ale

powróciła jako przedmiot obowiązkowy dla klas

humanistycznych w r. 1987.

Akcent

wpływ łaciny na polski system

akcentowy

►

Łacińskie wyrazy



zapożyczone do j.

polskiego



zmiana akcentu na sylabę

przedostatnią

(np.

abn’egat

choć po łacinie

byłoby

neg’atus

)

►

Łacińskie wyrazy mające akcent na trzeciej

sylabie od końca



częściowo zachowały

dawne miejsce akcentu (np.

f’abrĭca, f’abŭla

po polsku

f’abryka, f’abuła

)

Podsumowanie:

Akcent nie przesuwa się na dalsze

miejsce niż trzecie od końca, tj.

otrzymuje ograniczenie łacińskie.

Przesunięcia akcentu z drugiej

sylaby na trzecią są właściwe

zapożyczeniom z łaciny

Słowotwórstwo

Przejęcie sufiksów

►

ika, -ik, (technika, grafik)

►

-cja, (perturbacja, prowokacja)

►

-ent, -ant, (abstynent, elegant)

►

-jusz, (nuncjusz, kuracjusz)

►

-tor, (lektor, rektor)

Fleksja

►

Wytworzenie się nowego typu odmiany

zapożyczonych rzeczowników łacińskich na

–um

►

W większości przypadków rzeczowniki te

zachowały rodzaj nijaki i stały się w l. poj.

nieodmienne

(np.

to muzeum, tego muzeum

;

tak samo

lektorium, liceum, mauzoleum

)

►

W l. mn. zakończone na

–a

(

muzea, lektoria,

licea

)

Składnia

►

Ulegała wpływom łacińskim zwłaszcza w XVI w.

►

Składnię traktowano jako wzór doskonały

►

W literaturze: np.

bezokolicznik + biernik

(ACI)

►

Np.

Dworzanin polski

Łukasza Górnickiego:

„

A coś w. m. M. panie, mową łacińską

wspomniał,

widzę być ten obyczaj

, iż

niektórzy naszy, chcąc pokazać, iż wiele

umieją, co trzecie słowo po łacinie mówią.”

Składnia – zjawisko drugie

►

Rozpoczynanie zdania zaimkiem

który

funkcji nawiązującej

►

Po łacinie jest to zjawisko normalne, po polsku

możliwe tylko po uprzednim wymienieniu

wyrazu, do którego zaimek się odsyła

►

Np.: u Orzechowskiego: „

które

dobrodziejstwo

ażebyś tym wdzięczniej ode

mnie przyjął, obacz niedostatki swoje, a wielkie

dostatki moje.”

►

XV w. – za pośrednictwem czeskiego lub

niemieckiego

►

XVI w. -

realia francuskie:

hugonot/ugonot, kont

‘

hrabia

’

monsuor

‘

pan

’

parlament,

prezydent

hand

i turystyk

, np.

buf i bufik

‘

pas

marszczonej tkaniny

’

, dublet

‘

gatunek

błyszczącej tkaniny jedwabnej, galijon

‘

rodzaj

statku

’

, kamizelka i kamizela, kurer

‘

posłaniec, goniec

’

, perfumy, prezent, pilot

wojskowoś

garda

‘

straż przyboczna

’

muszkiet, soldat

‘

żołnierz

’

►

XVII w. –

życie dworskie, rozrywka, gry

dama, galant,

komplement, serweta i serwetka),

stroje i

toaleta, zwłaszcza kobieca (

gorset, kweft,

peruka)

, wojskowość (

artyleryja, batalia,

brygada, dragon, flanki, fort, kordegarda,

maruder, mina, parol, parować, pistolet,

reduta

►

XVIII w. –

rozrywk

i życie dworskie

plezyjer

‘

uciecha

’

stroje damskie i toaleta

frak, fryzjer, róż/ruż

ojskowość

awangarda, garnizon, kadet

►

II poł. XVIII w. –

życie dworskie

bal, bilet, bukiet, kabriolet,

kaprys, metr, promenada, rywal, wizyta

stroje, wyposażenie wnętrz, ogrody

aleja,

apartament, butonierka, krawat, krepa, pawilon

uchni

bulion, gofry, konfitury, szampan

ojskowość

atak, batalion, bombardier, dezerter,

furgon, grenadyjer, parada, patrol, pikieta,

pluton

literatur

i teatr

mant, kulisy, romans

Wolnomularstw

farmazon, loża, mason

►

XIX

–

XIX

–

danser,

etykieta,

galanteria,

danser,

etykieta,

galanteria,

impertynencja,

konwenans,

kurtuazja,

impertynencja,

konwenans,

kurtuazja,

nonszalancja,

polonez,

rewizyta,

suwenir,

nonszalancja,

polonez,

rewizyta,

suwenir,

werwa, agrafa, gaza, kostium, krynolina,

lampas,

muślin,

negliż,

pasmanteria,

lampas,

muślin,

negliż,

pasmanteria,

perfumeria, peleryna, beza, deser, koniak,

korniszon, krem, likier, lemoniada, menu, omlet,

armia, biwak, defilada, eskorta, saper, szwoleżer

sztuk

atelier, gobelin, pejzaż, makieta, antresola,

balkon, fsada, fryz, suterena

literatur

, teatr i film:

ballada, beletrystyka,

dekadencja, felieton, ekran, estrada, festiwal,

gaża, kurtyna, premiera, trupa

muzyk

akord, etiuda, wokaliza, refren

administracj

życi

polityczn

środk

masowego przekazu informacji:

afera,

ankieta, biuro, broszura, etat, komuna,

premier, trybuna

gospodar

bankrut, finanse, kapitał, renta

nau

i techni

busola, grypa, inżynier,

plomba, sonda

►

II poł. XIX w. –

awionetka, desant, dywizjon

►

liczba zapożyczeń z

ję

zyka

francuskiego -

ponad

3 tysi

ące

►

we wszystkich odmianach współczesnego

języka polskiego, także w jego odmianach

stylowych

i gwarach

Polsko-niemieckie kontakty językowe:

►

związki polityczne, gospodarcze i kulturalne

mające wielowiekowe tradycje

►

Prasłowianie, językowi przodkowie Polaków -

okres wspólnot językowych i najstarsze

niemieckie zapożyczenia wyrazowe:

chwila (stwniem. <h>wil<a>)

- izba (stwniem. stuba)

- ksiądz (stwniem. kuning)

- ług (stwniem. louga)

- panew (stwniem. p<f>anna)

- stodoła (swniem. stadal)

- węborek (stwniem. ambar, eimbar)

►

Średniowiecze (XIII-XIV w.) –

organizacja miast i wsi, handlu i rzemiosła:

burmistrz (śrwniem. burgmeister), rynek

(śrwniem. rinc), gmina (śrwniem.

geimen<d>e), cło (śrwniem. zol), kiermasz

(śrwniem. kir<ch>messe), obcęgi (śrwniem.

hebzange)

►

Zabory –

niemieckie konstrukcje słowotwórcze:

czasopismo, krajobraz, światopogląd,

równocześnie, przedłożyć, stawiać pytanie, w

nawiązaniu

►

Poznań pod władzą pruską: 1793 (przerwa w

latach 1807-1814, Księstwo Warszawskie) -

powstanie wielkopolskie, grudzień 1918

►

lata 60. XIX wieku – zwrot ku repolonizacji

miasta

►

brak polskiej inteligencji humanistycznej

►

1890 – 1897: usuwanie ze szkół

wielkopolskich języka polskiego

►

od 1900 – zakaz nauczania religii w języku

polskim

►

brak poprawnej polszczyzny ogólnej

►

przemienne używanie gwary poznańskiej i

języka niemieckiego - obustronna

interferencja językowa

odchylenia od reguł danego systemu

językowego lub normy językowej, który

rodzimy użytkownik języka lub mówiący

językiem obcym popełnia,

przyporządkowując określone reguły do

reguł innego systemu językowego

Wynik interferencji języka niemieckiego - płaszczyzna

fonetyczna:

►

niemiecka wymowa niektórych spółgłosek:

przydechowa w wypadku t, gardłowa w wypadku ch i

języczkowa w wypadku r

►

zleksykalizowany charakter innych germanizmów -

refleksy wymowy niemieckich dyftongów w

zapożyczeniach - internacjonalizmach, typu Ajropa/

Ojropa zamiast Europa; farmacajtyczny/

farmacojtyczny zamiast farmaceutyczny, idejalny

zamiast idealny

►

Y zamiast I (fyrma, Bysmark)

►

Sz zamiast s w grupach spółgłoskowych sp-, st-, sk-

(szport)

►

wymowa z zamiast s w wyrazach obcego

pochodzenia typu intensywny, konzul, sensacja,

ofensywa

Wynik interferencji języka niemieckiego –

płaszczyzna składniowa:

►

nadużywanie wyrażającej czas przeszły

konstrukcji „mieć”+ imiesłów bierny np.

„mieszkanie mam już posprzątane”

►

nadużywanie form strony biernej, zwłaszcza w

zdaniach nieosobowych np. „u będzie obuwie

szybko naprawione”

►

konstrukcja

accusativus cum infinitivo

np.

„widziałam go jechać tramwajem”

►

konstrukcje z przyimkiem

w miejsce czysto

polskiego narzędnika bezprzyimkowego np.

„bawić się z zabawkami”

►

konstrukcje z przyimkiem

w miejsce czysto

polskiego narzędnika bezprzyimkowego typu

„czuć za czymś”, „pachnieć za czymś”,

„smakować za czymś”

►

konstrukcje z

zamiast

np. wsiąść w

tramwaj, iść kolejkę itp.

►

orzeczenie lub zaimek

się

na końcu zdania:

„Jak już z listu dowiedzieliście się”

►

przydawka dopełniaczowa przed

rzeczownikiem odsłownym: „maszyna do

cegieł prasowania”, „młynek do kawy

mielenia”

►

Partykuła wzmacniająca

ale

bezpośrednio

przed orzeczeniem lub orzecznikiem zamiast

pozycji inicjalnej: „To jest ale źle!”, „Ten to się

ale stara o ten samochód!”

►

Germanizmy leksykalne, XIX/XX wiek:

kalki: kij, macoszka (bratek), odkluczyć,

skrzydło (fortepian), szkolnica (uczennica),

wyciągać (wyprowadzać się), zielone śledzie

(nieosolone śledzie)

zapożyczenia właściwe:

antrejka (przedpokój),

badejki (kąpielówki), blajba (lokum), kwartał

(dzielnica, zakątek), garować (spać), glanc

(połysk), kalafa (twarz), knyp (nóż), laczek

(pantofel domowy), lofrować (włóczyć się),

rojber (łobuz), sznupa (twarz), tytka (torebka

papierowa), winkiel (róg, narożnik), wuchta

(dużo, wiele)

Kontakty polsko – angielskie:

►

misje dyplomatyczne

►

Polacy studiujący w Anglii

►

szkoccy uchodźcy

►

angielskie trupy aktorskie w Polsce

►

XVIII w. – zawiązanie kontaktów

politycznych z Anglią

►

rząd narodowy w Londynie po upadku

powstania listopadowego

►

„

Pustelnik londyński z ulicy Pikadili”

►

Pierwsze anglicyzmy:

cutter

ket(c)h

sloop

yacht

oraz efemeryda

bord

►

XVIII/XIX w.:

budżet

budget

bill

►

Słownik Lindego – 14 zarejestrowanych

anglicyzmów:

galon, klub

poncz

rum

i dwie efemerydy:

mora

pikier

Anglicyzmy problematyczne:

►

zapożyczenia gwarowe:

bokietek/bakietek

–

bucket,

noktajza - necktie

►

leksemy etymologicznie ludowe:

lijrozli

j -

Early Rose

►

anglicyzmy, które nie przetrwały do naszych

czasów:

balderdasz,

bumbo,

bording

►

hybrydy:

pizza party

spaghetti western

Sanepidgae

Społemgate

►

Kalki:

łamistrajk

strike-breaker

nastolatek

teenager

strategia pokoju

peace

strategy

pranie

mózgu

brainwashing

1. H. Rybicka,

Losy wyrazów obcych w języku

polskim

, Warszawa 1976.

2. A. Mikołajczak,

Łacina w kulturze polskiej,

Wrocław 2005.

3. J. Safarewicz,

Wpływ łaciński na system

gramatyczny polszczyzny

[w:]

Symbolae

Polonicae in honorum Stanislai Jodlowski

Wrocław 1972, s. 145-150.

4. B. Nowowiejski

, Zapożyczenia leksykalne z

języka niemieckiego w polszczyźnie XIX

wieku,

Białystok 1996, s. 9-16, 237-250.

5. B. Walczak, M. Witaszek-Samborska,

Wpływy niemieckie w gwarze miejskiej

Poznania

“

Rozprawy Slawistyczne

”

4, 1989,

s. 283-295.

6. B. Walczak,

Galicyzmy w polszczyźnie na tle

historii związków polsko-francuskich

“

Rozprawy

Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa

Naukowego

”

32, 1986, s. 291-298.

7. E. Mańczak-Wohlfeld,

Angielskie elementy

leksykalne w języku polskim

, Kraków 1994.

8. B. Walczak,

Kontakty polszczyzny z językami

niesłowiańskimi

, [w:]

Encyklopedia kultury

polskiej XX wieku,

t.2

: Współczesny język

polski,

red. J. Bartmiński, Wrocław 1993, s. 499-

510.

9. J. Maćkiewicz,

Wyrazy międzynarodowe

(internacjonalizmy) we współczesnym języku

polskim

[w:]

Encyklopedia kultury polskiej XX

wieku, t.2. Współczesny język polski,

red. J.

Bartmiński, Wrocław 1993, s. 525-534.

10. J. Maćkiewicz,

Wyrazy międzynarodowe a

kształtowanie się europejskiej ligi

słownikowej

[w:]

Język a kultura,

t.7:

Kontakty języka polskiego z innymi językami

na tle kontaktów kulturowych,

red. J.

Maćkiewicz, J. Siatkowski, Wrocław 1992, s.

145-153.

Document Outline