Zasady profilaktyki chorób cywilizacyjnych i społecznych

Choroby cywilizacyjne

wg WHO

1. cukrzyca
2. nadciśnienie tętnicze
3. choroba wieńcowa
4. otyłość
5. nieurazowe choroby narządów ruchu
6. przewlekłe nieswoiste choroby ukł. oddechowego
7. choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy
8. nowotwory
9. nerwice i zaburzenia psychiczne
10.urazy, wypadki, zatrucia
11.choroby jatrogenne
12. uzależnienia lekowe

Profilaktyka chorób

cywilizacyjnych

• BMI 20-25kg/m

• Min. 30 min aktywności fizycznej dziennie
• Dieta śródziemnomorska
• Mężczyźni do 2 drinków/dzień, kobiety do

1drinka/dzień

• 5 porcji owoców i warzyw/dzień (min 25g

błonnika/dzień)

• Ryby min 2x/tydzień jak główne danie

Za inicjację kancerogenezy

odpowiadają

• Czynniki środowiskowe 80%
• Infekcje wirusowe-19%
• Dysfunkcje hormonalne oraz

predyspozycje genetyczne-1%

Mutagen może spowodować

• Mutację letalną, której reparazy nie

mogą naprawić, więc komórka ginie w

procesie apoptozy

• Mutację nieletalną, którą reparazy

potrafią naprawić, a komórka

przezywa; nowotwór nie rozwinie się

• Mutacje nieletalną, której reparazy nie

potafią naprawić, komórka przeżywa,

namnaża się, rozwija się nowotwór

Cechy nowotworów

złośliwych

• Trwałe zaburzenie regulacji

namnażania się komórek, czego
skutkiem jest zwiększanie się masy
nowotworu

• Naciekanie zdrowych tkanek w

sposób nieregularny i inwazyjny,
wzdłuż naczyń krwionośnych, co
prowadzi do zniszczenia prawidłowej
architektury tkanek i narządów

• Tylko w początkowej fazie rozwoju nowotworu

(wzrost in situ) naciekanie jest hamowane
przez naturalne bariery oddzielające
poszczególne struktury. Po przełamaniu tych
barier nowotwór penetruje w głąb narządu i
może obejmować narządy sąsiednie.

• W różnych fazach rozwoju guza może pojawić

się zdolność tworzenia przerzutów w węzłach
chłonnych oraz przerzutów krwiopochodnych
w odległych narządach

Nowotwory

łagodne

złośliwe

raki

mięsaki

Inne nowotwory

złośliwe

Rak

• To nowotwór wywodzący się z

komórek nabłonkowych

• Każdy rak jest nowotworem, ale nie

każdy nowotwór jest rakiem

• Istotą nowotworzenia jest nieodwracalna

zmiana aparatu genetycznego komórki,

przekazywana komórkom potomnym. Etap

inicjacji w kancerogenezie predysponuje

komórki do transformacji nowotworowej.

• Inicjacja to etap kancerogenezy, w którym

czynnik kancerogenny przedostaje się do

komórki, wiąże się z materiałem

genetycznym, co prowadzi do zmian w DNA.

Nazywa się to fiksacją kancerogenu. Aby

doszło do ustalenia się nowej cechy,

komórka musi przejść przynajmniej 1 cykl

reprodukcyjny.

Promocja

• Promocja to etap, w którym zainicjowana

komórka przechodzi wiele zmian,
prawdopodobnie mutacji, aż do nabycia
cech morfologicznych, biochemicznych
komórki nowotworowej. W tym czasie
czynniki wewnątrzustrojowe mogą
zatrzymać proces nowotworowy. Niektóre
komórki, niestety, wyłamują się spod tej
„kurateli” zmieniając się w nowotworowe.

• Działanie promotorów przez długi

czas (substancji z dymu tytoniowego)
sprzyja rozwojowi nowotworu.
Zaprzestanie palenia, nawet przez
wieloletnich palaczy, zmniejsza
ryzyko rozwoju nowotworu. W dymie
tytoniowym sa zarówno inicjatory, jak
i promotory procesu nowotworowego.

• Promotory to substancje

przyspieszające rozwój nowotworu

• Retinoidy i inne antyutleniacze mają

działanie przeciwne- spowalniają
proces rozwoju nowotworu.

Promotory procesu

nowotworowego

• Dieta wysokotłuszczowa i wysokobiałkowa
• Niedobory witaminowe
• Zaburzenia hormonalne (endogenne)
• Hormony egzogenne
• Niektóre leki
• Alkohol
• Skażenia środowiskowe (benzopiren,

pestycydy, nitrozoaminy, detergenty)

• Wirusy

Progresja

• Progresja to taki etap kancerogenezy,

w którym komórki guza
nowotworowego tracą w sposób
postępujący cechy budowy i funkcje
charakterystyczne dla narządów i
tkanek, z których pochodzą. Następuje
wzrost dynamiki wzrostu guza,
tworzenie przerzutów odległych, a
niekiedy oporność na leczenie.

Czynniki wywołujące mutacje

DNA

• Metale ciężkie
• Węglowodory wielopierścieniowe

(benzopiren, antracen)

• Pochodne organiczne chloru

(czterochlorek węgla, chloroform,

chlorek winylu, pestycydy-DDT)

• związki azotowe-naftyloamina,

nitrozoaminy

• Wolne rodniki tlenowe (RFT)

• Drugorzędowe aminy i azotyny reagują

ze sobą in vivo w kwaśnym środowisku
żołądka. Powstają N-nitrozopochodne
stanowiące grupę kancerogenów (300
związków). Czynniki nitrujące
( azotyny, azotany, tlenki azotu obecne
sa w pożywieniu, dymie papierosowym
i wodzie pitnej. Mogą być wytwarzane
endogennie przez bakterie i makrofagi.

Genotoksyczne właściwości

związków chemicznych są

funkcją:

• Absorpcji
• Metabolizmu i wydalania danego związku

chemicznego

• Transportu tego związku lub jego

metabolitów przez błony

• Metabolizmu w komórkach docelowych
• interakcji z DNA
• utrwalania wywołanych uszkodzeń DNA

Udowodniono działanie

rakotwórcze

• węglowodorów aromatycznych

• Czteroaminobifenylu

• Arsenu i jego związków

• Azbestu

• Auraminy

• Benzenu

• Benzydyny

• Chlornafazyny

• Eteru bischlorometylowego

• chromu

• Dietylostilbestrolu

• Hematytów

• Procesu produkcji alkoholu izopropylowego

• Melfalanu

• Iperytu azotowego

• Dinaftyloaminy

• Niklu i jego związków

• Sadzy, smoły i olejów mineralnych

• Monomerów chlorku winylu

• Estrogenów

Aby czynnik rakotwórczy wywołał

nowotwór, musi mieć określoną postać

i dawkę

• Azbest-działa rakotwórczo, jeśli jego pył

(włókna śr. 5mm) jest wdychany przez wiele

lat. Jest nieszkodliwy przy zetknięciu ze skórą.

• Palenie tytoniu - ryzyko nowotworu rośnie tym

bardziej, im większa jest liczba paczkolat

nałogu ( przez ile lat wypalał ile paczek

papierosów dziennie)

• Leki-długotrwałe stosowanie hormonów i

leków immunosupresyjnych (po

przeszczepie) może zwiększać ryzyko

nowotworu

Kancerogeny w produktach

spożywczych

• Pleśń-zawiera aflatoksyny - silne

kancerogeny

• Zjadanie owoców po wykrojeniu części

nadgniłych – grzyby powodujące psucie się

owoców i warzyw wytwarzają toksyny, które

mogą być obecne w całej objętości owocu

• Substancje smoliste powstające przy paleniu

ziarna kawowego oraz z mocno

przypieczonych części ciasta lub mięsa

• Nitrozoaminy powstające w żołądku z

azotynów i azotanów używanych m. in . do

konserwacji mięsa i ryb

• Nawozy azotowe, których śladowe

ilości mogą być spożywane z

warzywami. Są szczególnie

niebezpieczne dla osób zakażonych

Helicobacter pylori.

• Taniny, czyli garbniki z herbaty i

czerwonego wina

• Policykliczne węglowodory

aromatyczne powstające podczas

pieczenia i wędzenia mięs

Wirusy onkogenne

• retrowirusy - nowotwór komórek krwi,
• hepadnawirusy - rak wątroby,
• papowawirusy - brodawczak, rak

skóry, szyjki macicy, sromu i odbytu,

• herpeswirusy - chłoniak, rak limfocytów B,

rak immunoblastyczny, rak jamy nosowo-

gardłowej i rak żołądka

(onkornawirusy, Oncovirinae - podrodzina

retrowirusów odpowiedzialna za

powstawanie mięsaków i białaczek).

Wirus

Powiązane typy nowotworu

Wirusy zapalenia wątroby
(HBV i HCV)

Rak wątrobowokomórkowy

HTLV-1

Tropikalna spastyczna paraparezai białaczka dorosłych
limfocytów T

Wirus brodawczaka
ludzkiego ( HPV types 16,
18, 31, 33, 35, 39, 45, 51,
52, 56, 58, 59, and 68).

Rak szyjki macicy, skóry, odbytu i prącia

Kaposi’s sarcoma-
associated herpesvirus

Mięsak Kaposiego

Wirus Epsteina-Barr

Chłoniak Burkitta, Ziarnica złośliwa, B lymphoproliferative
disease i Rak jamy nosowo-gardłowej

Zapobieganie skutkom

zakażenia HPV

• HPV 16 i 18 (szczególnie

niebezpieczne)-aby zapobiegać
zakażeniu- zalecane jest szczepienie
nastolatek przed rozpoczęciem
aktywności seksualnej, dla kobiet po
21 r.ż.- cytologia co 3 lata

• Rozwojowi nowotworów sprzyja

wytwarzanie dużych ilości reaktywnych

form tlenu (RFT) i ich przewagi w

stosunku do zmiataczy tych wolnych

rodników. Takie zaburzenie równowago

między wolnymi rodnikami a ich

zmiataczami nazywamy stresem

oksydacyjnym. Stres oksydacyjny

wywołuje zaburzenia homeostazy,

rozwój wielu chorób, w tym nowotworów.

Reaktywne formy tlenu

• RFT posiadają niesparowane elektrony na swoich

orbitalach i są zdolne do samodzielnego istnienia.

Charakteryzują się wysoką reaktywnością. RFT

dążą do sparowania elektronów i dlatego szybko

reagują z innymi cząsteczkami w celu utworzenia

wiązania chemicznego. RFT reagują z

cząsteczkami białek, tłuszczów, cukrów i kwasów

nukleinowych obecnych w żywych komórkach i w

ten sposób powstają produkty reakcji

wolnorodnikowych. Warto podkreślić, że RFT to

szerokie pojęcie obejmujące zarówno wolne

rodniki tlenowe, jak i formy obojętne.

RFT

• tlen singletowy,
• - ozon (O3),
• - rodnik wodoronadtlenkowy,
• - anionorodnik ponadtlenkowy ,
• - rodnik hydroksylowy,
• - nadtlenek wodoru (H2O2),
• - tlenek azotu (NO),
• - ditlenek azotu ( NO2

Nadmierne wytwarzanie RFT może wynikać z

narażenia na liczne czynniki egzogenne:

• - alkohol,

• - zimno,

• - przyjmowanie leków,

• - infekcje wirusowe lub bakteryjne,

• - niedokrwienie,

• - niedotlenienie,

• - urazy,

• - promieniowanie (ultrafioletowe, rentgenowskie,

elektromagnetyczne),

• - toksyny,

• - wysiłek fizyczny,

• - stres,

• - niewłaściwa dieta,

• - palenie tytoniu

RFT są odpowiedzialne za liczne niekorzystne

zjawiska w żywych komórkach oraz mogą

przyczyniać się do rozwoju wielu stanów

patologicznych w organizmach żywych. Do takich

niekorzystnych zjawisk wywoływanych przez RFT

należą:

• degradacji kolagenu,

• - depolimeryzacji kwasu hialuronowego,

• - utleniania hemoglobiny,

• - inaktywacji enzymów,

• - inaktywacji białek transportowych,

• - pęknięć nici DNA oraz uszkodzenia zasad DNA,

• - degradacji rybozy,

• - uszkodzeń chromosomów,

• - peroksydacji lipidów błon komórkowych,

• - rozpadu erytrocytów,

• - zaburzeń wewnątrzkomórkowej homeostazy Ca 2+,

• - modyfikacji właściwości antygenowych komórek,

• - agregacji płytek krwi,

• - zmian morfologii komórek,

• - powstawania mutacji,

• - transformacji nowotworowej komórek

• Organizmy tlenowe posiadają

mechanizmy chroniące je przed
szkodliwym działaniem wolnych
rodników. Związki neutralizujące RFT
nazywane są antyoksydantami.
Zadaniem antyoksydantów jest
usuwanie nadmiaru RFT z komórki
tak, aby zapewnić jej stan
równowagi.

Antyoksydanty dzielimy na:

• - enzymatyczne (dysmutaza

ponadtlenkowa, układ glutation-
peroksydaza glutationu, katalaza)

• - nieenzymatyczne (witamina A, C, E,

K, beta-karoten, glutation,
flawonoidy).

prezciwutleniacze

• Beta-karoten (prowitamina A)
• Retinoidy-naturalne i syntetyczne związki

strukturalnie przypominające witaminę A (retinol i

jego estry-witamina A i retinal). Funkcje:

• Blokują metaboliczną aktywację promutagenów
• Mogą niszczyć aktywne mutageny, uczestniczą w

likwidacji związków utleniających zawartych w

dymie i smole papierosowej

• Są związkami antypromocyjnymi
• Działają na dyferencjację komórki epitelialnej

• Kwas askorbinowy ( witamina C)-

unieszkodliwia wolne rodniki tlenowe,
hamuje powstawanie nitrozoamin,
najbogatsze źródło witaminy C to
owoce dzikiej róży czarne i czerwone
porzeczki, owoce cytrusowe i natka
pietruszki

• Tokoferole (kompleks witaminy E)

najbardziej aktywny jest α-tokoferol. Jest on
zmiataczem wolnych rodników w błonach
lipidowych. Jest regenerowany przez
witaminę C. Chroni przed szkodliwym
działaniem mutagenów i kancerogenów,
hamuje tworzenie N-nitrozwiązków przez
eliminacje azotanów. Najbogatszym
naturalnym źródłem witaminy E są kiełki
pszenicy, ziarno kukurydzy, zielony groszek,
jajka i chleb pełnoziarnisty.

• Glutation- chroni przed kancerogenami o

działaniu alkilującym, chroni przed
aflatoksynami. Glutation występuje w
nasionach fasoli.

• Tioprolina-pochodzi z gotowanych warzyw.

Redukuje powstawanie nitrozwiązków
poprzez reakcje z azotanami. Powstajaca N-
nitrozoprolina jest wydalana z moczem.
Działa również jako antyutleniacz chroniąc
wątrobę przed działaniem ksenobiotyków.

• Błonnik- hamuje działanie produktów

pirolizy białek i aminokwasów, które

powstają przy obróbce cieplnej pokarmu

białkowego (pieczenie, smażenie).

Mutageny wiążą się z błonnikiem i są z

nim wydalane z organizmu. Dzięki temu

czas kontaktu tych substancji ze

ścianami jelita jest znacznie skrócony.

Ponadto błonnik zwiększając objętość

kału rozcieńcza substancje rakotwórcze.

• Polifenole- to roślinne kwasy fenolowe

związane z cukrem. Przykładem są taniny ( w
kawie, herbacie i piwie). Działają
antymutagennie poprzez blokowanie reakcji z
azotynami.

• Kwas elagowy- związek o charakterze

elektrofilowym, który spontanicznie reaguje z
aktywnymi kancerogenami. Obecny w kawie,
orzechach i grejfrutach. Wiąże benzo(a)piren
obniżając jego mutagenny efekt in vivo.

• Tymol i karwakol -to olejki

eteryczne mające również
właściwości demutagenne,
przeciwdziałające oksydacji lipidów.
Karwakol o właściwościach
antyutleniających jest składnikiem
olejków eterycznych tymianku,
majeranku, lebiodki i cząbru.

• W codziennej diecie powinny znaleźć się

produkty zawierające ziarna pszenicy,
fasoli, soczewicy, chleb razowy, owoce i
warzywa. Oprócz błonnika i witamin
zawierają one fitoestrogeny-
obniżające poziom wolnego estradiolu
przez podwyższenie poziomu globuliny
wiążącej hormony płciowe. Zmniejsza
to ryzyko raka piersi.

W codziennej diecie potrzebne

są

(Zapobiegają mutacjom i kancerogenezie)

• Chlorofil ( z zielonych i zielono-żółtych

warzyw)

• Ditiolofiony ( z roślin kapustnych, zwłaszcza

brukselki)

• Polifenole- flawonoidy
• Kwas elagowy (rodzynki, maliny, orzechy,

czarna porzeczka)

• Sulfidy allilowe (czosnek, cebula, pieprz)
• Terpeny (d-limonen (cytryny, pomarańcze)
• D-karwon (kminek)

Document Outline