Zaburzenia nerwicowe, 

zespoły lękowe

Dr Karina Steinbarth-

Chmielewska

 

 

Klasyfikacje, podziały

• Odejście od podziałów na psychozy/nerwice 

(patogeneza zaburzeń kontrowersyjna, 

hipotetyczna)

• Przewaga koncepcji continuum, od nerwicy w 

kierunku do psychozy, poprzez pogranicze 

„borderline” gdzie mogą występować  objawy: 

nerwicy, psychozy, patologii osobowości

• Wg ICD 10 zaburzenia nerwicowe są 

zakwalifukowane w:

• F40-48 zaburzenia nerwicowe związane ze 

stresem i pod postacią somatyczną 

(somatofron)

 

 

• F50-54 zespoły behawiorelne związane 

z zaburzeniami fizjologicznymi

• F43 reakcja na ciężki stres i 

zaburzenia adaptacyjne

• Lęk jako objaw: powstawanie lęku 

następuje w układzie limbicznym, 
szczególnie w jego strukturach jak ciało 
migdałowate, hipokamp (rozchodzenie się 
lęku – kindling- torowanie i rozniecanie)

 

 

Lęk

egzogenny                                         endogenny

• wynika z sytuacji 

zewnętrznej lub 

bodźców z narządów 

wewnętrznych (lęk 

somatogenny). Sygnały 

te są odbierane przez 

oun jako zagrażające

• Występuje u zdrowych, 

w nerwicach, fobiach, 

hipochondrii, 

depresjach 

somatogennych

• Wynika z dysregulacji 

neuroprzekaźników: 
acetylocholiny, 
serotoniny, 
noradrenaliny

• Występuje w: 

schizofrenii, dystymii, 
depresji, zespołach 
polekowych

 

 

Nerwica, definicje

• „czynnościowe zaburzenie organizmu 

spowodowanem urazem/urazami”

• „zaburzenia lękowe uwarunkowane psychogennie z 

dominującą symptomatologią wegetatywną

• „psychogenne zaburzenia lękowe nie wynikające z 

podłoża endogennego i somatycznego”

• „to zespół wyuczonych reakcji/czynności wadliwie 

zgeneralizowanych na skutek towarzyszących 
wzmacnianiu urazów psychicznych a następnie 
zafiksowany w drodze błędnego wyuczenia

 

 

• Nerwica – określenie wprowadził Cullen 

1776 r.

• U 40% chorych ambulatoryjnych występują 

niepełnoobjawowe zespoły nerwicowe

• Są to zaburzenia psychogenne
• Podobieństwa objawów; lęk, dysfunkcja 

ukł. autonomicznego, egocentrym 

motywacji, objaw „błędnego koła”

• Podtrzymywanie przez pacjenta choroby a 

nie trudności życiowych 

 

 

Zespoły lękowe

• Lęk jako cecha osobowości
• Lęk jako stan: zespół objawów
• Do występowania nerwic 

predysponuje osobowość 
neurotyczna………………

• Zaburzenia lękowe nie są 

jednorodną grupą zespołów 
psychopatologicznych

 

 

Podstawowe lękowe zespoły 

psychopatologiczne

Zespół:
•  fobii
• lęku napadowego
• lęku uogólnionego
• natręctw
• stresu pourazowego

 

 

Zespół fobii

• Zespół nerwicowy 
• Nawykowe unikanie (fobia) sytuacji które 

antycypują lęk 

(zaburzenia aktywności impulsywnej)

• Fobie w różnym nasileniu
• Mogą współwystępować zaburzenia nastroju, 

natręctwa, inne zespoły nerwicowe oraz cechy 

osobowości lękliwość, zależność, bierność, 

niepewność.

• Fobie mogą rozwinąć jako forma „minięcia” 

innego zespołu np. depresyjnego, mogą być 

uwarunkowane kulturowo, w procesie 

wychowawczym. 

 

 

Trzy zespoły fobii

• Agorafobia – 

może doprowadzić do inwalidztwa z 

powodu ograniczenia „przestrzeni życiowej” 

często jest fazą nerwicy lękowej. Rzadko 

występuje jako pojedyńcza fobia: współwystępują 

socjofobia, klaustrofobia, lub w przebiegu schi., 

ch. afektywnych, po chorobach somatycznych

• Społeczna – 

przed kontaktem z ludźmi, przed 

kompromitacją, ocenianiem, że czerwieni się, 

poci, drży, nie mówić itp. Mogą współwystępować: 

depresja, dystymia, uzależnienia. W USA aż 15% 

populacji.

• Fobie specyficzne, proste, izolowane – cała 

gama sytuacji. 

 

 

Zespół lęku uogólnionego

• Zespół nerwicowy z dominującym lękiem
• Lęk jest reakcją na odbierane bodźce 

„traktowane” jako zagrożenie, niebezpieczeństwo 
i ma charakter przewlekły.

• Występuje częściej u kobiet, u młodych.
W obrazie klinicznym dominuje napięcie, 

dyskomfort, trwoga, dolegliwości ze strony serca, 
przewodu pokarmowego. Suchość w ustach, 
pocenie, parestezje, bicie serca, częste oddawanie 
moczu, drżenie, męczliwość, zaburzenia uwagi, 
koncentracji, drażliwość, przygnębienie

 

 

Zespół lęku napadowego

• Zespół nerwicowy z napadami lęku
• Napady o zróżnicowanej częstotliwości i 

nasileniu

• Często pojawiające w sytuacjach 

konfliktowych, trudnych

• Uczucie „umierania, duszenia się” prowadzi 

do kontroli lekarskich, które mogą 

zdominować codzienne życie

• Głębokie przekonanie pacjentów, że są chorzy 

somatycznie w pierwszym etapie choroby. 

 

 

Zespoły natręctw

• W ICD 10 – F42 zaburzenia obsesyjno-

kompulsyjne

• Zespoły natręctw są podobne w zakresie 

objawów, ale etiologia tych zespołów jest 
różnorodna. Jako nerwica natręctw 
występuje rzadko, częściej na podłożu ch. 
organicznych (miażdzyca, encefalopatie, 
guzy mózgu, pierwotne procesy 
zwyrodnieniowe) oraz endogennych: 
schizofrenia, depresja

 

 

• Zespoły natręctw=zespoły obsesyjno-

kompulsyjne, zwane też 

anankastycznymi

• Obsesje -  myśli natrętne
• Konpulsje -  czynności natrętne
• Charakterystyka objawów zespołu 

obsesyjno-kompulsyjnego:

- myśli, czynności, impulsy natrętne mają 

zawsze przykry charakter dla pacjenta

 

 

- są nawracające, przewlekłe odbierane 

jako bezsenswne ale zawsze jako własne 

myśli 

- Ignorowanie, tłumienie tych myśli jest 

nieefektywne

- Myśli, czynności, impulsy prawie zawsze 

wywołują lęk i niepokój

- Czynności, myśli zajmują wiele czasu, 

zakłócają pracę, funkcjonowanie 

codzienne, utrudniają rozwój osobisty

y

y

 

 

• Kompulsje są odbierane jako 

bezsensowne działanie, ale wykonanie 

tych czynności łagodzi lęk, cierpienie, 

przynosi ulgę, niekiedy sprawia 

przyjemność

• Konpulsje są reakcją na myśli i 

wyobrażenia natrętne 

• Zachowania te są odbierane jako 

chorobowe, ale z przymusem wykonania

• Czynności wykonywane są stereotypowo

 

 

Treść obsesji i kompulsji-

przykłady 

wg Rapaport, Swedo, Leonard

• Obawy o zabrudzenie, zakażenie
• Przed ogniem, chorobą
• Konieczność symetrii, wewnętrznego ładu
• Obawy o grzech
• Wstręt przed moczeniem, śliną
• Licznie szczęśliwych i nieszczęśliwych liczb
• Myśli o „zakazanych tematach”
• Lęk przed byciem agresywnym, przed ostrymi 

przedmiotami

 

 

cd.

• Zbyt częste mycie, kąpanie
• Stereotypowe rytuały ruchowe
• Sprawdzanie czynności
• Rytuały w mowie, ruchach, piśmie
• Natrętne liczenie
• Rytuały „dotykania”
• zbieractwo

 

 

rokowanie

• Dobre: osobowość 

przedchorobowa „zdrowa”

• Przebieg remitujący, krótkotrwały
• Skuteczność leków p/depresyjnych
• Przewaga obsesji

 

 

różnicowanie

• Natręctwa fizjologiczne – występują 

u osób lękliwych, anankastycznych, 
w sytuacjach stresowych, są 
krótkotrwałe i przemijające

• Natręctwa objawowe: dziwaczne, 

niespójne, o bardzo głębokim 
nasileniu, towarzyszą innym 
objawom zaburzeń psychicznych

 

 

Zespoły stresu 

pourazowego

• Dawniej tzw. zaburzenia reaktywne. 

Wg ICD 10 wspólna klasyfikacja z 

nerwicami  (etiologia egzogenna)

• Reakcja na ciężki stres i zaburzenia 

adaptacyjne:

F43.0 ostra reakcja na stres
F43.1 zaburzenia stresowe pourazowe
F43.2 zaburzenia adaptacyjne

 

 

F43.20 krótka reakcja adaptacyjna
F43.21 reakcja przedłużona depresyjna
F43.22 reakcja mieszana lękowo-

depresyjna

F43.23z zaburzeniami innych emocji
F43.24 z zaburzeniami zachowania
F43.25 z mieszanymi zaburzeniami 

zachowania i emocji

 

 

• Biologiczne następstwa stresu: psychiczne i 

neurofizjologiczne (oddziaływania na 
hipokamp – zaburzenia pamięci, obniżenie 
neuroprzekaźnika serotoniny co może 
powodować zespoły depresyjne, 
uszkadzanie przez kortykosteroidy 
neuronów piramidalnych)

• Stres przewlekły, powyżej 3 tyg. jest 

znacznie groźniejszy w skutkach niż 
krótkotrwały

 

 

Ostra reakcja na stres

• do 2 dni utrzymująca się do miesiąca
• Definicja stresora: „poza skalą ludzkiego 

doświadczenia”, musi być to sutyacja zagrażająca 

życiu, katastrofy, front Ostra odpowiedzć 

organizmu na stres w okresie, wypadki, bycie 

świadkiem czyjejś śmierci, terroryz, torturowanie, 

gwałt, agresywne przestępstwa.

• Objawy: oszołomenie (może dojść do zawężenia 

pola świadomości, niemożności zrozumienia, 

zaburzeń zapamiętywania, mogą wystąpić 

nieadekwatne zachowania np.. napadpwy śmiech, 

fuga dysocjacyjna, spowolnienie czy stupor

 

 

• Depersonalizacja, derealizacja,
• Ostra reakcja na stres może przebiegać w 

różnym nasileniu od znieruchomienia do 

spowolnienia, poprzez zawężenie uwagi 

do niepamięci, przez smutek do rozpaczy 

i niecelowej działalności

• Fazy ORS –oszołomienia, zrozumienia, 

zmęczenia, powrotu do normy

• Przedłużąjąca się ORS kwalifikowana jest 

jako zespół stresu pourazowego PSD

 

 

Posttraumatic stres disorder

 

PSD

• O,75% występowania w populacji, częściej 

u kobiet w wieku 35-50 o niskim poziomie 

edukacji, z występowaniem rodzinnym 

przypadków zaburzeń lękowych 

• Prognozuje się wzrost zachorowań na PSD
• Objawy: powtarzaję przeżywanie urazu w 

reminescencjach lub

• Snach na które nie mają wpływu 

odrętwienie i stłumienie emocjonalne

 

 

PSD

• Poczucie izolacji do ludzi
• Brak reakcji na wydarzenia w otoczeniu
• Anhedonia
• Unikanie aktywności, sytuacji, symboli 

przypominających uraz

• Mogą występować ostre wybuchy strachu, 

przeżywanie na nowo: występują wówczas lęk, 

bzesenność, pobudzenie układu 

autonomicznego, obniżony nastrój. Jeżeli 

objawy utrzymują się powyżej 6 mies. rozp. się 

trwałą zmianę osobowościi

 

 

Trwała zmiana 

osobowości

• Ogólna zmiana dynamiki życiowej, 

obniżenie nastroju, zwiększona 
pobudliwośc i drażliwość, utrudnienie 
kontaktu z otoczeniem, nieufnośc, 
lękliwość, apatia, płaczliwość, utratta 
sensu życia, nadmierna tolerancja wobec 
ludzi,pesymism, zobojętnienie na krzywdę 
innych, poczucie mniejszej wartości, 
poczucie winy za przeżycie (zespół obozu 
koncentracyjnego)

 

 

Zaburzenia adaptacyjne jako 

reakcja na stresor 

ICD

10

• Zaburzenia przystosowawcze na znane 

stresory ale nie mające cech 
katastrofy.

• Czas występowania 1 mies od 

wystąpienia stresu (psychospołeczne i 
psychologiczne np.. postępująca 
choroba. Podział zab. adaptacyjnych 
wg dominującego objawu F43.20 do 
F43.25 

 

 

Zespoły 

konwersyjne/dysocjacyjne

• Zespoły konwersyjne – zespół nerwicowy z 

zaburzeniami czucia lub ruchu

• Zespoły dysocjacyjne – zespół nerwicowy z 

zaburzeniami dysocjacyjnymi (

dissociatio czyli 

rozdzielenie, rozłączenie) 

• W ICD 10  zaburzenia te występują pod 

wspólnym symbolem F 44… i łączą w 

całość zaburzenia konwersyjne i 

dysocjacyjne (dawniej nerwica: 

konwersyjna, dysocjacyjna, pitiatyczna 

oraz histeria. 

 

 

ICD 10

• F44.0 amnezja dysocjacyjna
• F44.1 fuga dysocjacyjna
• F44.2 osłupienie dysocjacyjne
• F44.3 trans i otępienie
• F44.4 dysocjacyjne zaburzenia ruchu
• F44.5 drgawki dysocjacyjne
• F44.6 dysocjacyjne znieczulenia i utrata czucia 

zmysłowego

• F44.7 mieszane zaburzenia dysocjacyjne(konwersyjne)
• F44.8 inne określone zaburzenia 

dysocjacyjne(konwersyjne)

 

 

F44.8

• F44.80 zespół Gansera
• F44.81 osobowość mnoga
• F44.82 przejściowe zaburzenia          

   

   dysocjacyjne (konwersyjne)

 

 

Zespoły 

konwersyjne/zespoły 

dysocjacyjne 

(„cechy 

łączące”)

• „Imitacja innych chorób” – 

bezwzględnie konieczne wykluczenie 

chorób somatycznych, innych 

psychicznych

• Zazwyczaj nagły początek
• Powiązania z sytuacją stresorodną 
• Objawy choroby wg wyobrażeń pacjenta
• Często przedchorobowa osobowość 

histrioniczna

 

 

Cechy objawów 

dysocjacyjnych

(konwersyjne, dysocjacyjne, histeryczne traktowane jako 

synonimy)

• Teatralność
• Zmienność
• Burzliwość
• Egocentryzm
• „Błędne koło” czyli wzrost 

częstości i nasilenia objawów 
które angażują obecne osoby 

 

 

Objawy konwersyjne

Czuciowe: 

niedoczulice/znieczulice/zniekształcenia 
czucia (parestezje); ślepota, widzenie 
tunelowe, głuchota, nieodczuwanie smaku, 
węchu; przeczulice (wszystkie zmysły); 
odczucie ciała obcego w gardle (duszenie się).

Ruchowe:
Niedowłady/porażenia; psychogenne afonia i 

dysfonia; drgawki/hiperkinezy/niezborność 
ruchowa/ataksje

 

 

Konwersje ruchowe cd

Łuk histeryczny/kurcz 

pisarski/niemożność stania i 
chodzenia/kaptokormia (zgięcie do 
przodu)

 

 

Zespoły dysocjacyjne

• Amnezja dysocjacyjna jako uruchomienie 

mechanizmów obronnych (wyparcia, zaprzeczenia). 

Niepamięć jest wybiórcza i dotyczy okresu 

wzburzenia emocjonalnego/znacznego stresu. 

Każdego dnia niepamięć może obejmować inne 

fragmenty Inne funkcje pamięci nie są zaburzona.

• Fuga dysocjacyjna (histeryczna) – podróż, 

ucieczka przy pozornie poprawnym zachowaniu z 

jednoczasową amnezją dysocjacyjną. Może trwać 

nawet do kilku tygodni Jest to podświadome 

rozładowanie lęku, napięcia związanego z sytuacją 

bardzo stresorodną. Rzadko występuje – konieczne 

b. dokładne różnicowanie

 

 

•

Stupor dysocjacyjny (osłupienie 
histeryczne) – również wymaga dokładnego 
różnicowania. Scisły związek ze stresem. 
Zachowana świadomość przy całkowitym 
zachamowaniu ruchowym. Formy pośrednie – 
bardzo znaczne spowolnienie.

•

Trans i opętanie – wiele kontrowersji. Stany 
połączone z kulturą, tradycją. Zalicza się 
stany ekstazy religijnej, zachowania 
histeryczne podczas wzniosłych uroczystości.

 

 

• Dysocjacyjne (konwersyjne) 

zaburzenia ruchu i czucia są opisane 
wyżej. Zazwyczaj są to bardzo teatralne 
sytuacje, ale nastręcające wiele trudności 
diagnostycznych np. różnicowaniu z 
padaczką. W tych stanach nie powinny 
występować zaburzenia świadomości. 
Pojedyńcze objawy/zachowania występują 
w populacji osób nie spełniających 
kryteriów nerwicy

 

 

•

Zespół Gansera zespół „imitujący” głębokie 

zaburzenia pamięci, bezradność, zachowania 

dziecięce (puerylizm), niedostosowane, 

nieuporządkowane. Często nie można 

nawiązać kontaktu z pacjentem, sprawia on 

wrażenie osoby niezorientowanej. Z. Gansera 

jest też zaliczany do psychoz reaktywnych. 

Występuje u więźniów, osób prymitywnych, w 

zmianach organicznych oun. Objawy niekiedy 

sprawiają udawanie choroby psychicznej

 

 

F 45

• Osobowość mnoga / zaburzenia 

identyfikacji osobowości. Jak w s.f. w jednej 
osobie wystęwanie nawet kilku osobowości. 
Każda osobowość jest osobą; ma imię, swój 
życiorys, zawód itp.. W osobowości 
alternatywnej (podwójnej) nie ma przepływu 
„informacji” o tej drugiej. Przechodzenie 
jednej osobowości w drugą jest nagłe, 
początkowo związane ze stresem potem 
staje się obronom przez stresami.

 

 

Zespoły nerwicowe o postaci 

somatycznej – podstawowe 

objawy

1. Skargi somatyczne które mogą przypominać 

realny proces chorobowy ale brak jest 

potwierdzenia tego procesu w badaniach 

klinicznych. Samoobserwacja objawów

2. Utrata kontroli nad objawami somatycznymi, 

które stają się głównym wątkiem egzystencji

3.Poczucie choroby, potrzeba badania i leczenia
4. Zaostrzenie, podtrzymywanie objawów mają 

związek z konfliktami, problemami 

psychologicznymi. 

 

 

Jednostki klasyfikacyjne 

somatoformiczne

1.

F45.0 Zaburzenia somatyzacyjne – 

dolegliwości somatyczne powtarzające 

się okresowo, zmienne w obrazie 

klinicznym niepotwierdzone licznymi, 

powtarzającymi się badaniami (co 

najmniej od 2 lat). Sytuacja ta ma 

wpływ na funkcjonowanie społeczne i 

rodzinne. Istota zaburzeń – skupienie 

na objawach; może występować 

rodzinnie

 

 

2. F45.2 Zespół hipochondryczny – nadmierne 

skoncentrowanie na własnym zdrowiu, 

doszukiwanie się „objawów groźnych 

chorób”. Ponawiane są badania, w „dobre” 

wyniki przynoszą krótkotrwałą poprawę 

samopoczucia. Zespół hipochondryczny 

często jest elementem depresji, zespołu 

urojeniowego - jako nerwicowy występuje 

rzadko. Istota zaburzeń – szukanie poważnej 

choroby, obawy przed inwalidztwem; nie 

występuje rodzinnie.

 

 

3.F45.3 zaburzenia wegetatywne występujące 

pod postacią wegetatywną – dawniej tzw. 

nerwice narządwe. Zgłaszane objawy 

dotyczą pobudzenia układu 

wegetatywnego

a. Z układu krążenia: bicie serca, pocenie, 

drżenie, zaczerwienienie, lęk

b. Skargi na zmienne bóle w obszarze 

przewodu pokarmowego: kurcze, 

ściskania, bóle, wzdęcia, biegunki

c. Z układu oddechowego: psychogenna 

hyperwentylacja, kaszel, czkawka

 

 

4. F45.4 Uporczywe bóle 

psychogenne – silne bóle ciała 
umiejscawiane np. w głowie, 
krzyżu które  wyraźnie łączą się z 
konfliktami. Uzyskiwany efekt 
„zainteresowania, opieki” często 
łagodzi przebieg dolegliwości. 

 

 

• F45.8 Inne zaburzenia 

występujące pod postacią 
somatyczną np.. zgrzytanie 
zębami, świąt psychogenny, kręcz 
karku, psychogenne zaburzenia 
miesiączkowania

• W powstawaniu tych zaburzeń nie 

pośredniczy układ autonomiczny

 

 

Inne zaburzenia 

nerwicowe F 48

• Neurastenia
• Zespół depersonalizacyjno-

derealizacyjny

• Inne określone zaburzenia 

nerwicowe

 

 

Neurastenia – „słabość 

nerwów”

• Neurastenia w ICD 10-zespół przewlekłego 

zmęczenia w DSM IV

• Trudności diagnostyczne ponieważ występuje 

duże podobieństwo objawów w zaburzeniach 

lękowych, depresyjnych, niektórych 

zaburzeniach somatycznych

• Czas trwania min. 6 mies.
Objawy po niewielkim wysiłku umysłowym lub 

fizycznym

- zmęczenie o znacznym nasileniu które zaburza 

funkcjonowanie rodzinne, społeczne

 

 

- Bóle mięśniowe
- Bóle gardła
- Zaburzenia snu
- Zaburzenia nastroju
- Zaburzenia koncentracji
- Obniżenie kortyzolu, podwyższenie 

serotoniny (odwrotnie niż w depresji)

- Występowanie u ludzi młodych, często 

poprzedza lub już jest objawem np.. ch. 

afektywnych

 

 

Zespół derealizacyjno-

depersonalizacyjny

•

nerwicę można rozpoznać po wykluczniu 

przyczyn innych jak: zaburzenia jaźni, 

schizofrenii, psychoz.

•

Podstawowe objawy: derealizacja i 

depersonalizacja. Rzadko występuje

•

Współwystępowanie z zaburzeniami 

osbowości: z pogranicza, anankastyczna, 

unikowa oraz z zespołami lękowymi, 

obniżonym nastrojem. Statystycznie ta grupa 

osób w okresie dzieciństwa doznawała wiecej 

urazów psychicznych niż posoztałe dzieci.