Wykład 6.
Wykład 6.
Główne tendencje w języku
Główne tendencje w języku
prasłowiańskim:
prasłowiańskim:
p
p
rawo korelacji palatalności
rawo korelacji palatalności
czyli
czyli
tendencj
tendencj
a
a
do synharmonizm
do synharmonizm
u
u
sylabowego
sylabowego
Prawo korelacji
Prawo korelacji
palatalności
palatalności
nazywane też
nazywane też tendencją do
tendencją do
synharmonizmu sylabowego
synharmonizmu sylabowego
polega na ujednoliceniu pod
polega na ujednoliceniu pod
względem miękkości wszystkich
względem miękkości wszystkich
elementów składowych sylaby –
elementów składowych sylaby –
zawsze na korzyść miękkości.
zawsze na korzyść miękkości.
Podstawowe właściwości języka psł. na
Podstawowe właściwości języka psł. na
wczesnym etapie rozwoju:
wczesnym etapie rozwoju:
podział samogłosek na przednie,
miękczące poprzedzające spółgłoski, i
tylne – nie mające tej właściwości
samogłoski przednie:
samogłoski przednie:
i, ь, e, ě, ę, rŕ̥, l'ŕ̥,
i, ь, e, ě, ę, rŕ̥, l'ŕ̥,
samogłoski tylne:
samogłoski tylne:
y, u, ъ, o, a,
y, u, ъ, o, a, ǫ
, rŕ̥, lŕ̥,
, rŕ̥, lŕ̥,
tematy fleksyjne oraz rdzenie wyrazów
pokrewnych są zwykle jednakowe (z
wyjątkiem pie. oboczności
apofonicznych).
.
Prawo korelacji palatalności
Prawo korelacji palatalności
przejawia się w:
przejawia się w:
miękczącym
oddziaływaniu samogłosek
przednich na poprzedzające spółgłoski,
co w wypadku
spółgłosek
tylnojęzykowych
doprowadza do
trzech
psł. palatalizacji
,
oddziaływaniu
j
j
na poprzedzające
spółgłoski, czyli
jotacyzacji
jotacyzacji
,
wpływie spółgłosek miękkich (
j
j
oraz
nowych spółgłosek palatalnych) na
następujące samogłoski tylne i ich
zmianie na przednie odpowiedniki.
.
Tzw. spółgłoski
staropalatalne
W wyniku prasłowiańskich
palatalizacji
spółgłosek tylnojęzykowych
oraz
jotacyzacji
powstawały
nowe spółgłoski, wzbogacające
psł. system fonologiczny.
•
Spółgłoski te nazywane są
staropalatalnymi.
•
Samogłoski szeregu przedniego
oddziaływały miękcząco również na
pozostałe spółgłoski, ale była to miękkość
wyłącznie pozycyjna.
•
Spółgłoski w ten sposób zmiękczone były
jedynie
wariantami pozycyjnymi
spółgłosek
twardych.
.
Tzw. spółgłoski
nowopalatalne
Występujące przed samogłoskami przednimi
zmiękczone
warianty pozycyjne
spółgłosek
twardych w części języków słowiańskich
przeszły w nowe artykulacyjnie głoski, tzw.
spółgłoski nowopalatalne
.
Jest to późna północnosłowiańska cecha,
występująca m.in. w języku polskim.
Z lekko zmiękczonych spółgłosek w
wyrazach typu
*
n’
-ebo, *
t’
-elę
czy
*
d’
-ĕlo
powstały nowe spółgłoski miękkie, jak w
polskich odpowiednikach form
prasłowiańskich
ni
-ebo,
ci
-elę,
dzi
-eło.
.
Palatalizacje spółgłosek
Palatalizacje spółgłosek
tylnojęzykowych
tylnojęzykowych
▪
Spółgłoski tylnojęzykowe k, g, x (ch)
ulegały
zmiękczeniu
w położeniu przed samogłoskami
przednimi (II i III palatalizacja),
a w wypadku palatalizacji III – po niektórych
samogłoskach przednich.
▪
To zmiękczenie to inaczej
palatalizacja
(od
łac.
palatum ‘podniebienie’
), czyli
upodniebiennienie
, polegające na
podniesieniu języka ku podniebieniu
twardemu, a następnie przesunięciu
artykulacyjnemu ku przodowi jamy ustnej.
Palatalizacje spółgłosek
Palatalizacje spółgłosek
tylnojęzykowych:
tylnojęzykowych:
kierunek i czas zmian
kierunek i czas zmian
W psł. były trzy palatalizacje spółgłosek
tylnojęzykowych
k, g
k, g
,
,
x
x
(
(
ch
ch
)
)
dwie pierwsze
wsteczne
, czyli
regresywne
i trzecia
postępowa (progresywna)
I palatalizacja: II
II
w.
w.
(L. Moszyński)
(L. Moszyński)
III-V
III-V
w. n.e.
w. n.e.
(Z. Stieber)
(Z. Stieber)
II palatalizacja:
VI-VII w. n.e.
III palatalizacja:
VII-VIII w. n.e.
I palatalizacja: II-V w. n.e.
I palatalizacja: II-V w. n.e.
k
k
g
g
+
+
i, ь, e, ě, ę, rŕ̥, l'ŕ̥
i, ь, e, ě, ę, rŕ̥, l'ŕ̥
x
x
k
k
→
→
č
č
’
’
, pol.
rączka
, ros.
rúčka
, scs.
rǫčьka
,
psł. *
rǫčьka
←*
rǫkьka
g
g
→
→
ž
ž
’
’
, pol.
nóżka
, ros.
nóžka
, scs.
nožьka
,
psł. *
nožьka
← *
nogьka
x
x
→
→
š
š
’
’
, pol.
muszka
, ros.
múška
, scs.
mušьka
,
psł. *
mušьka
← *
muxьka
I palatalizacja – kolejne
I palatalizacja – kolejne
przykłady
przykłady
k
k
g
g
+
+
i, ь, e, ě, ę, rŕ̥, l'ŕ̥
i, ь, e, ě, ę, rŕ̥, l'ŕ̥
x
x
k
k
→
→
č
č
’
’
, pol.
ręczny
(← psł. *
rǫčьnъjь
←
*
rǫkьnъjь
)
męczyć się
(← psł. *
mǫčiti sę
←
*
mǫkiti sę
)
g
g
→
→
ž
ž
’
’
, pol.
Boże
(← psł. *
Boge
),
służyć
(← psł. *
služiti
← *
slugiti
),
nożny
(← psł. *
nožьnъjь
←
*
nogьnъjь
)
x
x
→
→
š
š
’
’
, pol.
suszyć
(← psł. *
sušiti
←
*
suxiti
)
II palatalizacja: VI-VII w. n.e.
II palatalizacja: VI-VII w. n.e.
k
k
g
g
+
+
i
i
2
2
, ě
, ě
2
2
x
x
k
k
→
→
c
c
’
’
, pol. pol.
ręce
, błrus.
ruce
, ale ros.
ruke
,
scs.
rǫcě
, psł. *
rǫcě
←
*
rǫkě
g
g
→
→
dz
dz
’
’
||
||
z
z
’
’
, pol.
nodze
, błrus.
naze
, ale
ros.
noge
, scs.
nodzě
, psł. *
nodzě
← *
nogě
x
x
→
→ zach.
š
š
’
’
,
, wsch. i płd.
s’
s’
pol.
musze
, scs.
mus’ě
, psł. *
muchě
II palatalizacja zachodziła
II palatalizacja zachodziła
głównie:
głównie:
■
przed końcówkami fleksyjnymi, por. pol.
ręce,
nodze, musze,
a także
prorocy, słudzy,
dawniej
też w Msc. lp. r.m.
o języce, o Bodze, na
początce
itp.
■
w rdzeniach pożyczek gockich (nie zaszła w
pożyczkach greckich, co wskazuje na czas przed
VII w.), np.
psł.
*
c
c
ělъ
ělъ ←* kailo-
(goc.
hails
‘zdrowy’)
psł.
*cirky ||
c
c
rr
rr
ky
ky
(goc.
kyriko
‘kościół’)
psł.
*
cěsarь
cěsarь
(goc.
kaisar
‘cesarz’)
II palatalizacja w grupach
II palatalizacja w grupach
kv’
kv’
,
,
gv’
gv’
W grupie południowej i wschodniej
druga palatalizacja dotyczyła ponadto
grup
kvě, gvě
oraz
kvi, gvi
kv’
kv’
→ płd. i analog. wsch. cv
cv
’
’
,
np. psł.*
květъ
(←*
kvoii̯tъ
): scs.
cvětъ
, sch.
cvijet
, ros.
cvet
, ale pol.
kwiat
,
np. psł.*
kvisti
(←*
kvitti
←*
kvoii̯tti
): scs.
cvisti
, ros.
cvesti
, ale pol.
kwitnąć
,
gv
gv
’
’
→ płd. i anal. wsch. zv
zv
’
’
,
np. psł.*
gvězda
(←*
gvoii̯zda
): scs.
zvězda
,
sch.
zvijezda
, ros.
zvezdá
, ale pol.
gwiazda
II palatalizacja w grupie
II palatalizacja w grupie
xv’
xv’
Na zmianę xv’
xv’
w sv’
sv’
zachował się w
scs. tylko jeden pewny przykład:
vlъsvi
(←
psł.*
vlŕ̥
xvi
xvi
← psł.*
vlŕ̥
xv
xvoii̯
)
Jest to M. lm. r.m. od rzeczownika
vlъ
x
xvъ
‘czarodziej’.
Legenda do mapy: Językowe
kryteria podziałów
słowiańszczyzny
linia ciągła = l epentetyczne
kropki = TărT
linia przerywana = II i III
palatalizacja spółgłosek
tylnojęzykowych oraz tl, dl
kreska-dwie kropki = raT-
III palatalizacja: VII-VIII w. n.e.
III palatalizacja: VII-VIII w. n.e.
i, ь, ę
i, ь, ę
+
+
k
k
,
,
g, x
g, x
k → c’
pol.
ovca
, ros.
ovcá
, scs.
ovьca
, psł. *
ov
ьc
a
←*
ov
ьk
a
g → dz’ ||z’
pol.
pieniądz
, scs.
pěnędzь
, psł. *
pěn
ędz
ь
←*
pen
ęg
ъ
(z germ.
pfenning),
pol.
ksiądz
, scs.
kъnędzь
, psł. *
kъn
ędz
ь
←*
kъn
ęg
ъ
(z germ. *kuningaz ‘król’),
x → zach. š’, płd. i wsch. s’
psł. rdzeń *
vьx
-
,
pol.
wsz-ystek
, ros.
ves’
, scs.
vьsь
III palatalizacja nazywana też drugą
III palatalizacja nazywana też drugą
postępową
postępową
lub baudouinowską
lub baudouinowską
▪
Odkrył ją Jan Baudouin de Courtenay (1845-
1929).
▪
Zachodzi dzięki
perseweracji
palatalności,
czyli przedłużeniu miękczenia na głoskę
następną; palatalizacje I i II polegają na
antycypacji
palatalności.
▪
Więcej przykładów:
dziewi
c
a
←*
dĕv
ic
a
←*
dĕv
ik
a
ojcie
c
(← stpol. ociec) ← *
ot
ьc
ь
← *
ot
ьk
ъ
miesią
c
← *
mĕs
ęc
ь
← *
mĕs
ęk
ъ
zają
c
← *
zaj
ęc
ь
← *
zaj
ęk
ъ
Brak konsekwencji w III
Brak konsekwencji w III
palatalizacj
palatalizacj
i
i
▪
Trzecia palatalizacja jest
niekonsekwentna, por. np.:
grzesznik
←*
grĕšьnikъ
←
*
grĕ
chь
n
ik
ъ
księga
(w j.pol. rozpodobnienie grupy
*kń → kś przed samogłoską nosową)
←*
kъn
ig
a
, scs.
kъnigy
(w j.pol.
samogłoska ę wtórna w wyniku
unosowienia i po spółgłosce nosowej
n)
Jotacyzacje spółgłosek i grup
spółgłoskowych:
spółgłoski tylnojęzykowe
k
k
j
j
→
→
č
č
’
’
,
,
gj
gj
→
→
ž
ž
’
’
,
,
x
j
j
→
→
š
š
’
’
,
,
np. pol.
pła
cz
← psł. *
pla
kj
ь
,
ło
ż
e
← psł. *
lo
gj
e
,
mą
ż
← psł. *
mǫ
ž
ь
← pie *
man
gj
os
stró
ż
← psł. *
stor
ž
ь
←*
stor
gj
ь
stpol.
bie
ż
ę
← psł. *
bĕ
gj
ǫ
(por. bieżący)
sły
sz
ę
← psł. *
sly
xj
ǫ
du
sz
a
← psł. *
du
xj
a
Jotacyzacje spółgłosek i grup
Jotacyzacje spółgłosek i grup
spółgłoskowych
spółgłoskowych
:
:
spółgłoski półotwarte
spółgłoski półotwarte
n
n
j
j
→ ń,
→ ń,
r
r
j
j
→
→
r’,
r’,
l
l
j → l’
j → l’
np. pol.
pole
, scs.
pol’e
← psł. *
polje
,
wola
, scs.
vol’a
← psł. *
volja
,
gonię
, scs.
gońǫ
← psł. *
gonjǫ
,
morze
, scs.
mor’e
← psł. *
morje
karzę
, scs.
kar’ǫ
← psł. *
karjǫ
(karać)
Jotacyzacje spółgłosek i grup
spółgłoskowych:
spółgłoski przedniojęzykowozębowe s, z
sj → š’,
zj → ž’,
np. pol.
no
sz
e
← psł. *
no
sj
e
(por. nosić),
pi
sz
ę
← psł. *
pi
sj
ǫ
(por. pisać)
gło
sz
ę
← psł. *
gol
sj
ǫ
(por. głos)
ma
ż
ę
← psł. *
ma
zj
ǫ
(por. mazać)
ka
ż
ę
← psł. *
ka
zj
ǫ
(por. kazać)
wią
ż
ę
← psł. *
vę
zj
ǫ
(por.wiązać)
Jotacyzacje spółgłosek i grup
Jotacyzacje spółgłosek i grup
spółgłoskowych
spółgłoskowych
:
:
spółgłoski przedniojęzykowozębowe
spółgłoski przedniojęzykowozębowe
t
t
,
,
d
d
t
t
j
j
→ zach. c
c
’
’
, wsch. č
č
’
’
, płd. št
št
’
’
,
dj
dj
→ zach. dz
dz
’
’
||
|| z
z
’
’
, wsch. ž
ž
’
’
, płd.
žd
žd
’
’
,
np. pol.
świe
c
a
, czes.
svi
c
e
, ros.
sve
č
a
,
scs.
svě
št
a
← psł. *
svě
tj
a
pol.
mie
dz
a
, czes.
me
z
e
, ros.
me
ž
a
,
scs.
me
žd
a
← psł. *
me
dj
a
Jotacyzacj
Jotacyzacj
a
a
tj
tj
:
:
przykłady w języku polskim
przykłady w języku polskim
ch
ch
c
c
ę
ę
←
←
psł. *
psł. *cho
cho
tj
tj
ǫ
ǫ
,
, cho
cho
t
t
ĕti
ĕti
(wtórna
(wtórna
postać *
postać *chъtjǫ
chъtjǫ
,
, chъtĕti
chъtĕti
z redukcją
z redukcją
samogłoski w często używanym
samogłoski w często używanym
czasowniku), ale
czasowniku), ale
ch
chci
ci
-eć
-eć
,
,
o-cho
o-chot
t
-a
-a
,
,
pła
pła
c
c
ę
ę
←
←
psł. *
psł. *pla
pla
tj
tj
ǫ
ǫ
, ale
, ale
p
p
ł
ł
a
aci
ci
-ć
-ć
,
,
za-pła
za-płat
t
-a
-a
,
,
świe
świe
c
c
ę
ę
←
←
psł. *
psł. *svĕ
svĕ
tj
tj
ǫ
ǫ
, ale
, ale
świe
świeci
ci
-ć
-ć
,
,
świa
świat
t
,
,
świę
świę
c
c
ę
ę
←
←
psł. *
psł. *svę
svę
tj
tj
ǫ
ǫ
, ale
, ale
świę
święci
ci
-ć
-ć
,
,
świę
święt
t
-o
-o
.
.
Jotacyzacj
Jotacyzacj
a
a
d
d
j
j
:
:
przykłady w języku polskim
przykłady w języku polskim
bu
bu
dz
dz
ę
ę
←
←
psł. *
psł. *bu
bu
dj
dj
ǫ
ǫ
, ale
, ale
bu
budzi
dzi
-ć
-ć
,
,
po-bu
po-bud
d
-ka
-ka
cho
cho
dz
dz
ę
ę
←
←
psł. *
psł. *cho
cho
dj
dj
ǫ
ǫ
, ale
, ale
cho
chodzi
dzi
-ć
-ć
,
,
chó
chód
d
gła
gła
dz
dz
ę
ę
←
←
psł. *
psł. *gla
gla
dj
dj
ǫ
ǫ
, ale
, ale
gła
gładzi
dzi
-ć
-ć
,
,
gła
gład
d
ki
ki
są
są
dz
dz
ę
ę
←
←
psł. *
psł. *sǫ
sǫ
dj
dj
ǫ
ǫ
, ale
, ale
są
sądzi
dzi
-ć
-ć
,
,
są
sąd
d
śle
śle
dz
dz
ę
ę
←
←
psł. *
psł. *slĕ
slĕ
dj
dj
ǫ
ǫ
, ale
, ale
śle
śledzi
dzi
-ć
-ć
,
,
śla
ślad
d
wi
wi
dz
dz
ę
ę
←
←
psł. *
psł. *wi
wi
dj
dj
ǫ
ǫ
, ale
, ale
wi
widzi
dzi
-eć
-eć
,
,
z-wi
z-wid
d
-y
-y
Jotacyzacje spółgłosek i grup
Jotacyzacje spółgłosek i grup
spółgłoskowych
spółgłoskowych
:
:
spółgłoski wargowe
spółgłoski wargowe
p
p
j
j
→
→
pl,
pl,
b
b
j
j
→
→
bl,
bl,
vj
vj
→
→
vl
vl
,
,
m
m
j
j
→
→
ml,
ml,
Zanik
l
epentetycznego na płd.-wsch.
(bułg. i mac.) i płn.-zach. (jęz. lechickie i
łużyckie), relikty w j. pol.,
np. kropla
kropla
← psł. *kropja
kropja
,
grobla
grobla
← psł. *grobja
grobja
Jotacyzacje spółgłosek
Jotacyzacje spółgłosek
wargowych:
wargowych:
przykłady w językach
przykłady w językach
słowiańskich
słowiańskich
psł. *
kupj
ǫ
ǫ
,
scs.
kupl’
ǫ
ǫ
, ros.
kupl’u
, pol.
kupię
,
psł. *
ljubj
ǫ
ǫ
,
scs.
l’ubl’
ǫ
ǫ
, ros.
l’ub’lu
, pol.
lubię
,
psł. *
lovj
ǫ
ǫ
,
scs.
lovl’
ǫ
ǫ
, ros.
lovl’u
, pol.
łowię
,
psł. *
zemja
,
scs.
zeml’a
, ros.
zeml’a
, pol.
ziemia
.
Jotacyzacje grup spółgłoskowych:
Jotacyzacje grup spółgłoskowych:
skj, stj
skj, stj
oraz
oraz
zgj, zdj
zgj, zdj
skj, stj
skj, stj
→
→
šč,
šč,
zgj, zdj
zgj, zdj
→
→
ždž
ždž
Pierwotnie tak w całej
słowiańszczyźnie, potem na płd. i
wsch. odpodobnienie (dysymilacja)
na
št
št
’
’
, žd
, žd
’
’
Jotacyzacje grup spółgłoskowych
Jotacyzacje grup spółgłoskowych
skj
skj
→
→
šč,
šč,
stj
stj
→
→
šč,
šč,
pol.
bły
szcz
ę
← psł. *
bly
skj
ǫ
ǫ
, por. błysk,
pu
szcz
a
← psł. *
pu
stj
a
, por. pusty,
klaszczę
← psł. *
klĕskj
ǫ
ǫ
, por. klaskać,
głaszczę
← psł. *
glad-sk-j
ǫ
ǫ
, por. głaskać,
świszczę
← psł. *
svistj
ǫ
ǫ
, por. świstać,
goszczę
← psł. *
gostj
ǫ
ǫ
, por. gość (psł. *gostь)
gąszcz
← psł. *
g
ǫ
ǫstjь
, por. gęsty,
poszczę
← psł. *
postj
ǫ
ǫ
, por. post,
chrzczę
← *
chrzszczę
← psł. *
krьstj
ǫ
ǫ
,
*
krьstiti
,
*
krьstъ
, pol. chrzcić, ale
chrzest.
Jotacyzacje grup spółgłoskowych
Jotacyzacje grup spółgłoskowych
zgj
zgj
→
→
ždž
ždž
zdj
zdj
→
→
ždž
ždž
je
żdż
ę
← psł. *
jě
zdj
ǫ
(ale jazda),
gnie
żdż
ę
← psł. *
gně
zdj
ǫ
(ale gniazdo),
gwiżdżę
← psł. *
gvizdjǫ
(ale gwizdać,
gwizd),
przygwożdżę
← psł. *
prigvozdjǫ
(ale
przygwoździć,
gwóźdź),
mia
żdż
ę
← psł. *
mě
zgj
ǫ
(ale miazga).
Rozwój grup
kti
kti
,
gti
gti
oraz
kt
kt
ь
ь
,
gt
gt
ь
ь
→ zach. c
c
’
’
, wsch. č
č
’
’
, płd. št
št ‘
Rozwój grup
Rozwój grup
kti
kti
,
,
gti
gti
w
w
bezokolicznikach
bezokolicznikach
→
→
pol. przyrostek bezokolicznika
pol. przyrostek bezokolicznika
-c
-c
wlec
← psł. *vlekti
vlekti
← psł. *velk-ti
velk-ti
ciec
← psł. *tekti
tekti
rzec
← psł. *rekti
rekti
strzec
← psł. *stregti
stregti
← psł. *sterg-ti
sterg-ti
biec
← psł. *b
b
ĕ
ĕ
gti
gti
po-lec
← psł. *po-leg-ti
po-leg-ti
Zmiany samogłosek tylnych na
Zmiany samogłosek tylnych na
przednie w sąsiedztwie
przednie w sąsiedztwie
j
j
oraz
oraz
nowych spłgł. palatalnych
nowych spłgł. palatalnych
Samogłoski tylne (z wyjątkiem
a, u, ǫ
) po
j
przechodzą w samogłoski przednie, np.:
psł. *jъ → *jь
,
psł. *
krajъ
→ *
krajь
, scs.
krajь
,
psł. *jo → *je
,
psł. *
poljo
→ *
polje
, scs.
pol’e
psł. *
krajomь
→ *
krajemь
, scs.
krajemь
psł. *jy → *ji
,
psł. N. lm. *
krajy
→ *
kraji
, scs.
kraji
Zmiany samogłosek tylnych na
Zmiany samogłosek tylnych na
przednie w sąsiedztwie
przednie w sąsiedztwie
nowych spłgł.
nowych spłgł.
palatalnych
palatalnych
W kontekście ww. zmian porównaj ponownie
W kontekście ww. zmian porównaj ponownie
rezultaty III palatalizacji
rezultaty III palatalizacji
▪ ojciec
(← stpol. ociec) ← *
otьc
ь
← *
otьk
ъ
▪ miesiąc
← *
mĕsęc
ь
← *
mĕsęk
ъ
▪ mosiądz
← *
mosędz
ь
← *
mosęg
ъ
(ze stwniem.
*massing ‘stop miedzi z innymi metalami’
▪ zając
← *
zajęc
ь
← *
zajęk
ъ
ale
▪ dziewica
←*
dĕvica
←*
dĕvika
Najważniejsze językowe
podziały słowiańszczyzny
Podział na wschód (razem z dzisiejszym południem)
– zachód:
rozwój grup
tl, dl
,
szczegóły palatalizacji II (
kv’, gv’
) oraz III (głoska
ch
),
l epentetyczne
jako rezultat jotacyzacji półgłosek
wargowych
Podział na północ (dzisiejszy wschód i zachód) –
południe:
metateza nagłosowych grup
orT-, olT-
Podział na trzy odłamy: wschód, południe, zachód:
metateza śródgłosowych grup
TorT, TolT, TerT, TelT
,
Rozwój połączeń
*tj, *dj
.
Legenda do mapy: Językowe
kryteria podziałów
słowiańszczyzny
linia ciągła = l epentetyczne
kropki = TărT
linia przerywana = II i III
palatalizacja spółgłosek
tylnojęzykowych oraz tl, dl
kreska-dwie kropki = raT-
Bibliografia:
Czesław Bartula, Podstawowe wiadomości z gramatyki
staro-cerkiewno-słowiańskiej na tle porównawczym,
Warszawa 1981.
Krystyna Długosz-Kurczabowa, Stanisław Dubisz,
Gramatyka historyczna języka polskiego. Podręcznik dla
studentów polonistyki, Warszawa 1998.
Leszek Moszyński, Wstęp do filologii słowiańskiej,
Warszawa 1984, rozdz. IV. Język prasłowiański, s. 167-
280, szczególnie s. 181-205, oraz rozdz. V. Język
cerkiewnosłowiński, s. 281-314, szczególnie s. 281-291.
Stefan Warchoł, Prasłowiańszczyzna i jej rozpad w
aspekcie chronologizacji procesu palatalizacji
spółgłosek, [w:] Prasłowiańszczyzna i jej rozpad, pod.
red. Jerzego Ruska i Wiesława Borysia, Warszawa 1998,
s. 87-96.