Rola czynników 

społecznych

w występowaniu chorób

oraz w zachowaniach 

w zdrowiu i chorobach

 

 

Uwarunkowania stanu 

zdrowia

Zdrowie

Środowis

ko

Styl 

życia

Uwarunkowa

nia 

biologiczne

System 

opieki 

zdrowot

nej

 

 

Predyspozycj
e biologiczne 

i genetyczne

Styl życia

Środowisk

o fizyczne 

Czynniki 

kulturowe i 

społeczno-

ekonomicz

ne

Stan 

zdrowi

a

System 

opieki 

zdrowotn

ej

Struktura

Siła 

oddziaływa

nia

Kwalifikac

je kadry i 

wiedza 

specjalist

y-czna

Zasoby 

finansowe

Technologi

e

Relacja pomiędzy czynnikami społecznymi a 

stanem zdrowia

 

 

2.  Czynnik  społeczny  może  wpływać  na 

zmiany  w  stanie  zdrowia  poprzez 
wystąpienie 

nieprawidłowości 

związanych 

ze 

zwyczajami 

lub 

zachowaniami 

np. 

negatywne 

emocjonalne 

reakcje, 

destrukcyjne 

zachowania,  nadmierne  picie  alkoholu, 
palenie  tytoniu,  brak  apetytu,  kłopoty 
ze snem.

3.  Czynnik  społeczny  związany  z  chorobą 

może  wywołać  zachowania  w  chorobie 
wpływając 
w istotny sposób na przebieg choroby.

1. 

Czynnik 

społeczny 

może 

być 

bezpośrednią 

przyczyną 

wywołującą 

zmiany  w  stanie  zdrowia  (np.  w  postaci 
zmian  w  systemie  hormonalnym  lub 
systemie immunologicznym).

 

 

Główne choroby 

cywilizacyjne 

a społeczne uwarunkowania

Choroby  układu  krążenia, 
nowotwory, 

wypadki 

drogowe, 

choroby 

wynikające  z  nadużywania 
alkoholu, 

samobójstwa, 

zaburzenia 

genetyczne, 

HIV - AIDS

Wieloczynnikowe 
uwarunkowania  -  w  tym 
rola 

czynników 

społecznych

 

 

Teorie na temat przyczyn 

chorób uwzględniające aspekt 

środowiskowy

Ogólna podatność

- 

pewne  grupy  społeczne  mają  wyższą 

umieralność 
i  chorobowość

  niż  inne  z  powodu 

wszystkich przyczyn

- istnieje 

społecznie uwarunkowane 

zróżnicowanie

 podatności na pewne 

choroby, jest ono wynikiem 
kompleksowej 

interakcji czynników 

środowiskowych i stylu życia

 

 

Teorie na temat przyczyn chorób 

uwzględniające aspekt 

środowiskowy

Podejście społeczno-środowiskowe

- zdrowie jest uwarunkowane przez 

społeczne i fizyczne środowisko,

 w którym 

żyjemy

- ryzykowne 

uwarunkowania 

środowiska społecznego i 
fizycznego

 bezpośrednio 

niszczą zdrowie oraz 
pośrednio poprzez 
fizjologiczne i 
psychospołeczne czynniki 
ryzyka.

 

 

Nierówności w stanie zdrowia 

•wiek (agizm)

•płeć (seksizm)

•rasa (rasizm)

•wykształcenie

•miejsce 

zamieszkania

•stan cywilny

•środowisko

•miejsce pracy

•Sąsiedztwo 

(społeczność 

lokalna)

Dyskryminacja a stan 
zdrowia

 

 

Sześć dziedzin stylu życia 

warunkujących zdrowie:

papierosy

alkohol

dieta

seksualn

ość

aktywność fizyczna

bezpieczeństwo na 

drogach

 

 

„Warunki stwarzające ryzyko”

•ubóstwo

•niskie wykształcenie (niski status 

zawodowy)

•szkodliwe, stresujące warunki 

pracy

•szkodliwe, zanieczyszczone 

środowisko

•dyskryminacja

•duże zróżnicowanie w dochodach

•zły standard warunków 

mieszkaniowych

•brak dostępu do taniej, zdrowej 

żywności

Fizjologiczne 

czynniki ryzyka

•nadciśnienie
•hypercholestero

lemia

•załamanie się 

systemu 

immunologiczne

go

•czynniki 

genetyczne

Czynniki ryzyka 

związane z  

zachowaniami

•palenie tytoniu

•niewłaściwe 

odżywianie się

•brak aktywności 

fizycznej

•konsumpcja 

alkoholu

Psychospołeczne 

czynniki ryzyka

•izolacja, brak wsparcia 

społecznego

•niska samoocena, 

samoobwinianie się

•brak możliwości 

kontrolowania życia

•utrata nadziei

Stan zdrowia

 

 

Model relacji między płcią a 

zdrowiem

Pozycja społeczna 

wyznaczona przez płeć

Władza

Kulturowo określone 
role

Podział pracy

Stereotypy dotyczące 
roli kobiet

  Różnice w stanie

zdrowia według 

płci

• Chorobowość
• Umieralność
• Jakość życia 

uwarunkowana stanem 
zdrowia

NIERÓWNOŚC

I

Dochód/zdrowie

Wykształcenie

Zawód

Status 

społeczny

Dostęp do 

informacji

Szanse życiowe

ZRÓŻNICOWANIE CZYNNIKÓW 

RYZYKA

Środowiskowe

Behawioralne

Biologiczne

fizyczne

społeczno-

ekonomiczne
pogarszające 

zdrowie

polepszające 

zdrowie
wrodzone

kumulujące się

 

 

- biologiczne czynniki 

ryzyka

- środowiskowe czynniki 

ryzyka

- psychospołeczne aspekty zachowań 

związanych ze zdrowiem

- zachowania związane ze 

zgłaszaniem objawów

- wzory korzystania z pomocy 

medycznej

Płeć a uwarunkowania 

zdrowotne

 

 

Relacja pomiędzy 

standardem życia a 

ryzykiem chorób 

lub zgonu

•Materialne  warunki  (dochód, 

żywność, 

warunki 

mieszkaniowe, 

praca 

związana 

z 

narażeniami 

zawodowymi)

•Warunki 

środowiskowe 

sprzyjające  chorobom  lub 
ryzyku 

zgonu: 

ubóstwo, 

bezdomność, bezrobocie.

 

 

Wpływ 

statusu 

społeczno-

ekonomicznego na zdrowie

 

1. Bezpośrednia relacja - choroba,

2. 

Zaburzenia 

– 

dyskomfort 

psychiczny, 

obniżenie 

poczucia 

własnej wartości, bezpieczeństwa,

3. 

Zachowania 

antyzdrowotne 

– 

palenie 

papierosów, 

konsumpcja 

alkoholu, 

zachowania 

seksualne 

związane z czynnikami ryzyka,

4.  Narażenie  na  choroby  infekcyjne 

(HIV  lub  inne  transmitowane  droga 
aktywności seksualnej), gruźlica . 

 

 

Wyższa umieralność

Wyższa chorobowość

Niski status 
społeczno-
ekonomiczny

•Choroby ostre 
(infekcyjne ) i 
przewlekłe

•Choroby 
psychiczne 
(schizofrenia, 
depresja), 
poczucie bycia 
nieszczęśliwym, 
martwienie się, 
utrata nadziei

Ubóstwo, brak 
opieki medycznej, 
negatywne 
postawy zdrowotne 
i zachowania w 
chorobie

 

 

Warunki społeczne a zdrowie

•bezrobocie

•status ekonomiczny 

(dochody) jako główna 

przyczyna chorób

•zmiany społeczno-

kulturowe

•gwałtowny 

rozwój 

ekonomiczny 

jako 

przyczyna zaburzeń zdrowotnych

•uwarunkowania  pracy  zawodowej  jako 

przyczyna  zmian  w  stanie  zdrowia  (stres 

zawodowy,  wymagania  stawiane  przez  grupy 

społeczne, umiejętność sprostania zadaniom 

społecznym

•wsparcie społeczne

•wydarzenia życiowe (stres)

 

 

•Palenie papierosów

•Wzory żywienia

•Alkohol

•Wzory życia 

seksualnego

•Kierowanie 

samochodem 

(bezpieczeństwo na 

drodze) 

•Opieka nad kobietą w 

ciąży

Zachowania związane ze 

zdrowiem

•Opieka pediatryczna

•Szczepienia

•Wczesne wykrywanie 

nowotworów 
(raka piersi, raka macicy)

•Kontrolowanie 

nadciśnienia

 

 

1.  Zwiększona  troska  o 

zdrowie poddawanie się 
badaniom  w  kierunku 
wczesnego 

wykrycia 

choroby (profilaktyka).

Percepcja predyspozycji genetycznej

2.  Postawa  fatalistyczna- 

nie 

warto 

zmieniać 

zachowań 

bo 

„los” 

zadecyduje o chorobie.

 

Genetyczne uwarunkowania a 

zachowania i przekonania dotyczące 

zdrowia

Predyspozycje 
genetyczne

Wyższe ryzyko 
choroby

 

 

Jakość życia dzieci - warunki 

rozwoju dzieci

- 

wpływ 

doświadczeń 

w 

dzieciństwie  na  stan  zdrowia 
fizycznego  i  psychicznego  w 
wieku dorosłym

- 

społeczno-kulturowe 

uwarunkowania 

rozwoju 

adolescentów 

(inicjacja 

zachowań antyzdrowotnych)

 

 

Integracja oparta o rodzinę

•bezpieczeństwo

•samoidentyfikacja

•obraz własnej osoby

Relacje 

relacje

w dzieciństwie  w życiu dorosłym

 

 

Społeczne determinanty

jakości życia dzieci i 

młodzieży

POZYCJA SPOŁECZNO-EKONOMICZNA

URODZENIE

DZIECIŃSTWO

DOROSŁOŚĆ

WIEK PODESZŁY

Waga

urodzeniowa,

opóźnienia

w rozwoju

Palenie papierosów,

zwyczaje żywieniowe,

aktywność fizyczna

Stres

zawodowy

Niewłaściwa

opieka medyczna,

wyniki finansowe

Warunki opieki

Wykształcenie,

warunki

środowiskowe

Warunki pracy,

dochód

Dochód

NEGATYWNE ZMIANY W STANIE ZDROWIA

 

 

Relacje pomiędzy uwarunkowaniami 

psychospołecznymi a występowaniem 

chorób

Struktu

ra 

społecz

na

Wczesne 

dziecińst

wo

Kultura

Uwarunkowa

nia 

genetyczne

Środowis

ko 

społeczne

Prac

a

Zachowa

nia 

zdrowotn

e

Samopocz

ucie 

psychiczne

Patofizjol

o-giczne 

zaburzen

ia w 

organizm

ie

Cukrzyc

a, 

choroby 

układu 

krążeni

a, 

dobrost

an

Uwarunkowania materialne, 

psychologiczne 

(osobowościowe)

Zaburze

nia 

neuro-

endo-

krynolog

icz-no-

immu-

nologicz

ne

 

 

Patologia życia rodzinnego a 

stan zdrowia

•Stresujące wydarzenia rodzinne, rozwody, 

konflikty, utraty, poważna choroba, 

kalectwo lub śmierć

•Alkoholizm, nadużywanie, inne 

uzależnienia

•Nie wywiązywanie się z obowiązków 

rodzinnych

•Przemoc w rodzinie – przemoc fizyczna, 

przemoc psychiczna, przemoc seksualna, 

zaniedbanie 

a bezpośrednie i odległe skutki 

somatyczne, psychiczne i społeczne.

 

 

Integracja społeczna

Sieć społeczna

wsparcie 

jednostki

Stres a rola czynników psycho-

społecznych 

w etiologii chorób

Źródła kontaktów społecznych

1.

 

Stan cywilny (rodzinny)

2.  Relacje  z  przyjaciółmi,  krewnymi  (grupa 

rówieśnicza)

3. Uczestniczenie w grupie (wspólnocie) religijnej

4.  Uczestniczenie  w  grupach  formalnych  i 

nieformalnych

 

 

Wydarzenia 

życiowe/doświadczenia życiowe a 

stan zdrowia

utraty - śmierć bliskiej osoby

- utrata bliskiej osoby (odejścia, rozwody)
- pracy

poważna choroba, niepełnosprawność

zmiany (negatywne i pozytywne wymagające 

przystosowania)

 

 

Syndrom złamanego serca

•Oddzielenie (separacja) od bliskich osób 

(krewnych, przyjaciół)

•Śmierć członka bliskiej rodziny

•Poważna choroba w rodzinie

•Utrata partnera

•Utrata przyjaciela

•Utrata pracy

Utrata – choroba (hipotezy)

Utrata poczucia bezpieczeństwa, 

trudności w adaptacji do nowej sytuacji

Utrata obiektu uczuć

Utrata znaczących ról społecznych, relacji 

społecznych

 

 

Wydarzenia 

życiowe/doświadczenia życiowe a 

stan zdrowia

str

es

umiejętnoś

ć radzenia 

sobie z 

nową/trud

ną sytuacją

osobow

ość

przystosow
anie

brak 

przystosow

ania

negatywne 
zmiany w 
stanie 
zdrowia

zasoby 

psychospołeczne

wspar

cie

wyzwa

nie

 

 

Rola stresujących wydarzeń 

życiowych

Interakcje pomiędzy jednostką a 

środowiskiem

reakcje emocjonalne

reakcje fizjologiczne

•konsekwencje długotrwałego stresu

•konsekwencje nieoczekiwanego stresu

•sytuacje, w których zmienne społeczne i 

osobowościowe uaktywniają, wzmacniają 
lub modyfikują, oddziaływanie stresujące 
sytuacji

•styl życia, warunki życia jako modyfikator 

przebiegu sytuacji stresowych i reakcji na 
stres

 

 

Stresory 

egzogenn

e

ZASOBY

społeczne

psychiczne

biologiczn
e

Stresory 

endogen

ne

Ocena

stresoró

w

stanu

stresu

Radze

nie 

sobie 

ze 

strese

m

Poczucie 

koherencji

kontrola
refleksja

Wymiar

zdrowie

choro

ba

Model działania stresu

 

 

Sieć 
relacji 
społeczn
ych

Kontakty 
osoba-
osoba

Choroby 
przenoszone 
drogą 
kontaktów 
międzyludzki
ch

Choroby infekcyjne

- rozprzestrzenianie się HIV/AIDS

- uczestnictwo w sieciach wysokiego ryzyka

ryzykowny styl życia

rożne kanały wpływów społecznych

relacje społeczne: zarażający/a - niezrażony/a

więzi społeczne zmniejszające ryzyko choroby

brak sukcesu w programach 

zapobiegawczych 

prowadzonych w tej 

samej sieci

Więzi społeczne a odpowiedź ze strony systemu 

immunologicznego

 

 

Choroba jako stresujące 

wydarzenie życiowe

zaburzenia na poziomie organizmu

zaburzenia w sferze emocji

zaburzenia w sferze pełnienia ról 
społecznych

 

 

Choroba jako stres psycho-
społeczny

•Choroba - cierpienie, ból, zmiany w 

wyglądzie

•Choroba - jako element destabilizacji 

życiowej (niepewność przyszłości) 
(nowotwory)

•Choroba - jako element dewaluacji 

społecznej

•Choroba - jako element izolacji 

społecznej

•Choroba - jako ryzyko trwałej utraty 

zdrowia, życia

•Choroba - jako stigma, piętnowania, 

naznaczenia społecznego (np. AIDS, 
choroby psychiczne)

 

 

 

 

1. 

Stopień tolerowania występujących 

objawów chorobowych

2. Umiejętność obserwacji własnego 

organizmu rozpoznawania zmian 
chorobowych

3. Samoleczenie różnych objawów

4. Decyzja szukania fachowej pomocy 

lekarskiej

doświadczenia 
osobiste

Zachowania w chorobie

 

 

1.  Motywacja  zdrowotna  -  umiejętność 

rozwiązywania problemów

2. 

Postrzeganie 

względnego 

niebezpieczeństwa 

związanego 

z 

objawami

3. 

Percepcja 

potencjalnej 

ciężkości 

(powagi) choroby

4.  Przekonania  na  temat  możliwości 

medycyny  -  leczenia  danych  objawów  i 

innych metod ich usunięcia

5.  Przekonania  na  temat  fizycznych, 

psychicznych 

i społecznych konsekwencji choroby

6. Reakcja na różne krytyczne wydarzenia, 

związane 

z występującymi objawami

Zachowania w chorobie

 

 

•obserwacje 

stanu zdrowia

•pojawienie się 

objawów

•ocena stopnia 

zagrożenia

•dysfunkcje, 

zakłócenia w 

pełnieniu ról

•szukanie 

pomocy u 

nieprofesjonalist

ów

•samoleczenie

•rodzaj 

instytucji 

medycznej

•dostępność

•ilość i rodzaj 

lekarzy

•rodzaje badań

•diagnoza

•prowadzone 

leczenie

•rodzaj 

informacji 

o chorobie

•zalecenia

Zachowania w chorobie

Decyzja 
szukani
a 
konsulta
cji 
lekarski
ej

Dostrzeganie korzyści i strat wejścia w rolę 
osoby chorej

 

 

Uwarunkowania stresu 

wywołanego symptomami 

chorobowymi

Cechy 

demograficzne

•wiek

•płeć

•stan cywilny

•wykształcenie

Aspekty medyczne 

(kliniczne)

•diagnoza

•leczenie

•przeżycie (prognoza)

•etap choroby
•inne choroby 

(współistniejące)

Stres wynikający z 

symptomów

Aspekty 

psychospołeczne

•orientacja na życie

•wsparcie emocjonalne

•satysfakcja z życia 

rodzinnego

•ogólna satysfakcja

Sposób postrzegania 

opieki

•liczba lekarzy leczących

•satysfakcja z informacji o 

leczeniu

•zrealizowanie 

indywidualnych potrzeb

 

 

•widoczność,  rozpoznawalność  objawów,  tzw. 

„rzucanie 

się

w oczy” objawów lub dewiacyjnych zachowań

•stopień, 

w 

jakim 

występujące 

objawy 

chorobowe  zakłócają  życie  rodzinne,  pacę 

zawodową  i  inne  formy  aktywności  społecznej 

osób chorych

•stopień, 

w 

jakim 

występujące 

objawy 

postrzegane  są  jako  poważne,  tzn.  w    jakim 

stopniu 

chory 

ocenia 

obecne

i przyszłe niebezpieczeństwo, związane z tymi 

objawami

•częstość  pojawiania  się  nieprawidłowych 

(patologicznych)  objawów  lub  sygnałów,  ich 

trwanie, powtarzalność

•tolerancję  okazywaną  osobom,  u  których 

wystąpiły  określone  objawy,  sposób  oceniania 

tych objawów przez otoczenie

Czynniki decydujące o podjęciu 

decyzji szukania fachowej pomocy

 

 

•właściwa  informacja,  wiedza  o  występujących 

objawach; 

kulturowo 

ukształtowane 

wyobrażenia  o  przyczynach  tych  objawów  i 
sposób ich rozumienia

•rodzaj  potrzeb,  których  realizacja  zmusza  do 

opanowania objawów (dokonania zmian)

•potrzeby zdrowotne chorego

•właściwą 

interpretację 

występujących 

symptomów,  gdy  zostaną  one  prawidłowo 

rozpoznane

•zasoby 

medyczne, 

przewidywane 

koszty 

leczenia, dostępność do instytucji medycznych 

(odległość),  psychospołeczne  koszty  decyzji 

zgłoszenia  się  do  lekarza  (stigma,  izolacja 

upokorzenia)

Czynniki decydujące o podjęciu 

decyzji szukania fachowej pomocy