Jąkanie
Jąkanie
wczesnodziecięce
wczesnodziecięce
Zbigniew Tarkowski
Zbigniew Tarkowski
Jąkanie
Jąkanie
wczesnodziecięce
wczesnodziecięce
Zbigniew Tarkowski
Zbigniew Tarkowski
Podział
Podział
Wielu badaczy usiłowało przeprowadzić podział jąkania.
Wielu badaczy usiłowało przeprowadzić podział jąkania.
Podział 1:
Podział 1:
1)
1)
jąkanie prawdziwe – powstałe na skutek uszkodzenia mózgu
jąkanie prawdziwe – powstałe na skutek uszkodzenia mózgu
2)
2)
Jąkanie rozwojowe– powstałe w okresie rozwoju mowy, w wieku od 2 do
Jąkanie rozwojowe– powstałe w okresie rozwoju mowy, w wieku od 2 do
6 lat.
6 lat.
Podział 2:
Podział 2:
1)
1)
jąkanie nerwicowe (pierwotne)
jąkanie nerwicowe (pierwotne)
– ma rodowód psychogenny i
– ma rodowód psychogenny i
powstaje na skutek czynników traumatycznych. Trwa dopóki dziecko nie
powstaje na skutek czynników traumatycznych. Trwa dopóki dziecko nie
uświadomi sobie tego, że z jego mową jest coś nie tak. Nie objawia się
uświadomi sobie tego, że z jego mową jest coś nie tak. Nie objawia się
napięciem mięśniowo-emocjonalnym.
napięciem mięśniowo-emocjonalnym.
2)
2)
jąkanie rzekomonerwicowe (wtórne) -
jąkanie rzekomonerwicowe (wtórne) -
jest wynikiem tremy i lęku
jest wynikiem tremy i lęku
przed mówieniem. Dziecko uświadamia sobie, że się jąka i zaczyna o
przed mówieniem. Dziecko uświadamia sobie, że się jąka i zaczyna o
tym myśleć. Wysila wolę, aby usunąć myśli i wyobrażenia związane z
tym myśleć. Wysila wolę, aby usunąć myśli i wyobrażenia związane z
jąkaniem. Stara się zapanować nad niepłynnością mówienia, co
jąkaniem. Stara się zapanować nad niepłynnością mówienia, co
powoduje niepotrzebne napięcie narządów mowy, które wywołuje
powoduje niepotrzebne napięcie narządów mowy, które wywołuje
symptomy jąkania wtórnego.
symptomy jąkania wtórnego.
Krytyka O. Bloodsteina
Krytyka O. Bloodsteina
Badacz skrytykował pojęcie jąkanie pierwotnego i wtórnego. Uznał,
Badacz skrytykował pojęcie jąkanie pierwotnego i wtórnego. Uznał,
że u dzieci można zaobserwować oba typy jąkania (pierwotne i
że u dzieci można zaobserwować oba typy jąkania (pierwotne i
wtórne) które występują równocześnie i są połączone z silną
wtórne) które występują równocześnie i są połączone z silną
reakcją emocjonalną.
reakcją emocjonalną.
Uważa, że posiłkując się tymi definicjami, trudno przeprowadzić
Uważa, że posiłkując się tymi definicjami, trudno przeprowadzić
granicę między jąkaniem pierwotnym a wtórnym.
granicę między jąkaniem pierwotnym a wtórnym.
Nie widać granicy miedzy jąkaniem pierwotnym a zwykłą
Nie widać granicy miedzy jąkaniem pierwotnym a zwykłą
niepłynnością mówienia.
niepłynnością mówienia.
Próby definicji jąkania wydają się niezadowalające. Słabo wyjaśniają
Próby definicji jąkania wydają się niezadowalające. Słabo wyjaśniają
istotę tego zaburzenia, kładąc nacisk na opis jego ewolucji.
istotę tego zaburzenia, kładąc nacisk na opis jego ewolucji.
Definiując jąkanie można kłaśc nacisk na jego rozmaite aspekty:
Definiując jąkanie można kłaśc nacisk na jego rozmaite aspekty:
Aspekty zaburzeń
Aspekty zaburzeń
1)
1)
Aspekt prozodyczny
Aspekt prozodyczny
– jąkanie to kombinacja niepłynności semantyczno –
– jąkanie to kombinacja niepłynności semantyczno –
syntaktycznej
syntaktycznej
(
(
niespastycznej
niespastycznej
) oraz niepłynności fizjologicznej (spastycznej) powstałych na skutek
) oraz niepłynności fizjologicznej (spastycznej) powstałych na skutek
desynchronizacji treści językowej, formy i substancji fonicznej.
desynchronizacji treści językowej, formy i substancji fonicznej.
*
*
spastyczne
spastyczne
– skurczowe, występują wtedy, gdy niepłynności mówienia towarzyszy nadmierne napięcie
– skurczowe, występują wtedy, gdy niepłynności mówienia towarzyszy nadmierne napięcie
mięśniowe, przebiegające w formie skurczów często związanych z nadmiernym napięciem emocjonalnym.
mięśniowe, przebiegające w formie skurczów często związanych z nadmiernym napięciem emocjonalnym.
*
*
niespastyczne
niespastyczne
– bez oznak nadmiernego napięcia emocjonalnego.
– bez oznak nadmiernego napięcia emocjonalnego.
3)
3)
Aspekt osobowościowy
Aspekt osobowościowy
– można założyć, że nie mamy do czynienia z jąkaniem, a z
– można założyć, że nie mamy do czynienia z jąkaniem, a z
jednostką jąkającą się, której osobowość niewłaściwie funkcjonuje.
jednostką jąkającą się, której osobowość niewłaściwie funkcjonuje.
4) Aspekt medyczny
4) Aspekt medyczny
– przyjąć, że jąkanie jest nerwicą mówienia.
– przyjąć, że jąkanie jest nerwicą mówienia.
5) Aspekt socjolingwistyczny –
5) Aspekt socjolingwistyczny –
przyjąć, że jąkanie jest zaburzeniem sprawności
przyjąć, że jąkanie jest zaburzeniem sprawności
językowej:
językowej:
-systemowej – wyr. stopień opanowania języka
-systemowej – wyr. stopień opanowania języka
-społecznej – wyr. płynność wypowiadania się w kontaktach z ludźmi
-społecznej – wyr. płynność wypowiadania się w kontaktach z ludźmi
-sytuacyjnej – wyr. umiejętność wypowiadania się w różnych sytuacjach komunikacyjnych.
-sytuacyjnej – wyr. umiejętność wypowiadania się w różnych sytuacjach komunikacyjnych.
-pragmatycznej – wyr. umiejętność osiągnięcia celu zamierzonego przez mówiącego.
-pragmatycznej – wyr. umiejętność osiągnięcia celu zamierzonego przez mówiącego.
Początek jąkania
Początek jąkania
Początek jąkania może nastąpić, gdy dziecko zaczyna a) mówić, b) chodzić
Początek jąkania może nastąpić, gdy dziecko zaczyna a) mówić, b) chodzić
do szkoły, c) dojrzewać płciowo. [Mitrinowicz 1953].
do szkoły, c) dojrzewać płciowo. [Mitrinowicz 1953].
Badania naukowców ustaliły datę wystąpienia jąkania w okresie
Badania naukowców ustaliły datę wystąpienia jąkania w okresie
kształtowania się mowy i jest wyrazem trudności tego okresu.
kształtowania się mowy i jest wyrazem trudności tego okresu.
Wiek, w którym rozpoczynają się trudności w mówieniu waha się w
Wiek, w którym rozpoczynają się trudności w mówieniu waha się w
przedziale od 2. do 7. roku życia.
przedziale od 2. do 7. roku życia.
E. Yairi [1983] przeprowadził badania w grupie 22 dzieci. Wykazały, że:
E. Yairi [1983] przeprowadził badania w grupie 22 dzieci. Wykazały, że:
64% badanych miało jąkających się krewnych pierwszego lub drugiego stopnia.
64% badanych miało jąkających się krewnych pierwszego lub drugiego stopnia.
Jąkanie objawiało się 3 miesiące wcześniej u dziewczynek, niż u chłopców
Jąkanie objawiało się 3 miesiące wcześniej u dziewczynek, niż u chłopców
Wszystkie badane dzieci zaczęły się jąkać przed ukończeniem 3. roku życia.
Wszystkie badane dzieci zaczęły się jąkać przed ukończeniem 3. roku życia.
Jąkanie występowało nagle, lub stopniowo się nasilało.
Jąkanie występowało nagle, lub stopniowo się nasilało.
Najczęstszą cechą jąkania wczesnodziecięcego było powtarzanie sylab, często
Najczęstszą cechą jąkania wczesnodziecięcego było powtarzanie sylab, często
występowało także wydłużanie głosek i napięcie mięsni.
występowało także wydłużanie głosek i napięcie mięsni.
Wyniki te wskazują na bardzo bliskie nakładanie się w czasie początków jąkania i
Wyniki te wskazują na bardzo bliskie nakładanie się w czasie początków jąkania i
opanowywania skomplikowanej artykulacji oraz złożonych struktur
opanowywania skomplikowanej artykulacji oraz złożonych struktur
gramatycznych.
gramatycznych.
Stadia rozwoju jąkania
Stadia rozwoju jąkania
Wielu badaczy próbowało w różny sposób wyodrębnić stadia
Wielu badaczy próbowało w różny sposób wyodrębnić stadia
rozwoju jąkania. W koncepcjach tych można zauważyć pewne
rozwoju jąkania. W koncepcjach tych można zauważyć pewne
zasadnicze punkty wspólne. To co powtarza się, to podział na etap
zasadnicze punkty wspólne. To co powtarza się, to podział na etap
pierwszy, gdy dziecko jąka się, ale nie jest tego świadome, oraz
pierwszy, gdy dziecko jąka się, ale nie jest tego świadome, oraz
etap kolejny, gdy dziecko świadome już swoich problemów
etap kolejny, gdy dziecko świadome już swoich problemów
zaczyna unikać mówienia w lęku przed jąkaniem, lub bardzo się
zaczyna unikać mówienia w lęku przed jąkaniem, lub bardzo się
denerwuje i stresuje gdy wie, że musie cos powiedzieć. Stres i
denerwuje i stresuje gdy wie, że musie cos powiedzieć. Stres i
wewnętrzne blokady jeszcze bardziej utrudniają płynne
wewnętrzne blokady jeszcze bardziej utrudniają płynne
wypowiadanie się.
wypowiadanie się.
J. Kałużyński w pracy
J. Kałużyński w pracy
Jąkanie a trema
Jąkanie a trema
skonstruował diagram
skonstruował diagram
mający na celu zobrazowanie mechanizmu działania stresu i tremy
mający na celu zobrazowanie mechanizmu działania stresu i tremy
na problemy z niepłynnością wypowiadania się:
na problemy z niepłynnością wypowiadania się:
Diagram J. Kałużyńskiego
Diagram J. Kałużyńskiego
MECHANIZM TREMY U JĄKAJACYCH SIĘ
MECHANIZM TREMY U JĄKAJACYCH SIĘ
Jąkanie pierwotne
Świadomość
jąkania
Lęk
Walka z jąkaniem
Jąkanie wtórne
Chaos myśli
Zaburzenia akcji
serca
Zaburzenia oddechu
Pocenie i
czerwienienie się
Rozwój jąkania
Rozwój jąkania
Rozwój jąkania przebiega różnymi drogami. Najwcześniej pojawia się ono w okresie
Rozwój jąkania przebiega różnymi drogami. Najwcześniej pojawia się ono w okresie
wczesnego dzieciństwa i może mieć przebieg ostry lub łagodny. W obu przypadkach
wczesnego dzieciństwa i może mieć przebieg ostry lub łagodny. W obu przypadkach
zachodzą na płaszczyznach:
zachodzą na płaszczyznach:
1) Lingwistycznej
1) Lingwistycznej
W miarę rozwoju chodzą zakłócenia w zachowaniu werbalnym, które zachodzą na
W miarę rozwoju chodzą zakłócenia w zachowaniu werbalnym, które zachodzą na
czterech jąkania liczba symptomów wzrasta do pewnego momentu a następnie
czterech jąkania liczba symptomów wzrasta do pewnego momentu a następnie
stabilizuje się. Zmniejsza się liczba powtórzeń słów, a wzrasta liczba wydłużeń. Coraz
stabilizuje się. Zmniejsza się liczba powtórzeń słów, a wzrasta liczba wydłużeń. Coraz
więcej jest objawów niepłynności spastycznej (czyli takiej, której towarzyszy nadmierne
więcej jest objawów niepłynności spastycznej (czyli takiej, której towarzyszy nadmierne
napięcie mięśniowe wynikające ze zdenerwowania.) Niepłynność przenosi się ze słów
napięcie mięśniowe wynikające ze zdenerwowania.) Niepłynność przenosi się ze słów
funkcyjnych na wyrazy znaczące.
funkcyjnych na wyrazy znaczące.
2) Psychologicznej
2) Psychologicznej
Najważniejszym punktem jest uświadomienie sobie jąkania. Na ogół wywołuje ono takie
Najważniejszym punktem jest uświadomienie sobie jąkania. Na ogół wywołuje ono takie
reakcje jak frustracja, agresja, lęk, poczucie winy, niskie poczucie wartości itp. Reakcje te
reakcje jak frustracja, agresja, lęk, poczucie winy, niskie poczucie wartości itp. Reakcje te
ścierają się z próbami zapanowania nad jąkaniem.
ścierają się z próbami zapanowania nad jąkaniem.
3) Socjologicznej
3) Socjologicznej
Można zaobserwować unikanie mówienia. Wraz z rozwojem jąkania osoba nim obarczona
Można zaobserwować unikanie mówienia. Wraz z rozwojem jąkania osoba nim obarczona
unika lub wycofuje się z sytuacji komunikacyjnych, ogranicza kontakty towarzyskie,
unika lub wycofuje się z sytuacji komunikacyjnych, ogranicza kontakty towarzyskie,
izoluje się.
izoluje się.
4) Fizjologicznej
4) Fizjologicznej
Występuje wzrost napięcia mięsni aparatu mówienia, których praca staje się coraz mniej
Występuje wzrost napięcia mięsni aparatu mówienia, których praca staje się coraz mniej
skoordynowana. Stopniowo to napięcie przenosi się na inne grupy mięśni. Współruchy
skoordynowana. Stopniowo to napięcie przenosi się na inne grupy mięśni. Współruchy
dotyczą mięśni twarzy, tułowia i kończyn.
dotyczą mięśni twarzy, tułowia i kończyn.
Przyczyny jąkania
Przyczyny jąkania
wczesnodziecięcego
wczesnodziecięcego
Nie ustalono jednej przyczyny, etiologia jąkania się wciąż jest niejasna.
Nie ustalono jednej przyczyny, etiologia jąkania się wciąż jest niejasna.
Fundamentalna pod tym względem jest praca W. Johnsona (1959). Na
Fundamentalna pod tym względem jest praca W. Johnsona (1959). Na
podstawie przeprowadzonych wywiadów ustalił, ze przyczyny jąkania mogą
podstawie przeprowadzonych wywiadów ustalił, ze przyczyny jąkania mogą
być:
być:
1)
1)
fizyczne: przestawianie ręki z lewej na prawą, fizycznie gorszy aparat mowy,
fizyczne: przestawianie ręki z lewej na prawą, fizycznie gorszy aparat mowy,
dziedziczność, dysfunkcje intelektualne, niedosłuch, uszkodzenia porodowe,
dziedziczność, dysfunkcje intelektualne, niedosłuch, uszkodzenia porodowe,
inne choroby, paraliż mózgu.
inne choroby, paraliż mózgu.
2)
2)
emocjonalne: kompleks niższości, zmuszanie do mówienia, zaburzenia
emocjonalne: kompleks niższości, zmuszanie do mówienia, zaburzenia
emocjonalne, lęk, frustracja.
emocjonalne, lęk, frustracja.
3)
3)
nerwowość: stan wysokiego napięcia emocjonalnego, nadpobudliwość
nerwowość: stan wysokiego napięcia emocjonalnego, nadpobudliwość
4)
4)
naśladownictwo
naśladownictwo
5)
5)
Dyskoordynacja myślenia i mówienia; mówienie szybciej niż się myśli lub
Dyskoordynacja myślenia i mówienia; mówienie szybciej niż się myśli lub
odwrotnie, powtarzanie póki nie znajdzie się odpowiedniego słowa, zbyt
odwrotnie, powtarzanie póki nie znajdzie się odpowiedniego słowa, zbyt
szybkie mówienie.
szybkie mówienie.
6)
6)
Reakcje rodziców: karanie dziecka, niekorzystne warunki domowe, zbyt
Reakcje rodziców: karanie dziecka, niekorzystne warunki domowe, zbyt
surowa dyscyplina, duża koncentracja rodziców na niepłynności mówienia
surowa dyscyplina, duża koncentracja rodziców na niepłynności mówienia
dziecka.
dziecka.
Najbardziej reprezentatywne
Najbardziej reprezentatywne
teorie:
teorie:
1) Organiczne – poszukujące
1) Organiczne – poszukujące
dziedzicznych uwarunkowań
dziedzicznych uwarunkowań
jąkania i zaburzeń w
jąkania i zaburzeń w
funkcjonowaniu centralnego
funkcjonowaniu centralnego
układu nerwowego.
układu nerwowego.
2) Psychogenne – wskazujące na
2) Psychogenne – wskazujące na
osobowościowe przyczyny
osobowościowe przyczyny
jąkania.
jąkania.
3) Behawioralne, zakładające, że
3) Behawioralne, zakładające, że
jąkanie jest wyuczonym
jąkanie jest wyuczonym
sposobem mówienia.
sposobem mówienia.
4) Teorie lingwistyczne traktujące
4) Teorie lingwistyczne traktujące
jąkanie jako przejaw zakłóceń
jąkanie jako przejaw zakłóceń
mowy.
mowy.
(P. Dalton, J. Hardcastle)
(P. Dalton, J. Hardcastle)
Podział
na
czynniki
Podział
na
czynniki
predysponujące
i
predysponujące
i
wyzwalające.
wyzwalające.
Predysponujące: najróżniejsze
Predysponujące: najróżniejsze
dysfunkcje mózgowe
dysfunkcje mózgowe
Wyzwalające: zaburzenia
Wyzwalające: zaburzenia
psychogenne.
psychogenne.
W takim wypadku jąkanie się jest
W takim wypadku jąkanie się jest
rezultatem dyspozycji i traumy. Im
rezultatem dyspozycji i traumy. Im
większa dyspozycja, tym mniej
większa dyspozycja, tym mniej
traumy wystarczy do powstania
traumy wystarczy do powstania
dysfunkcji i na odwrót.
dysfunkcji i na odwrót.
Sprawność językowa dzieci
Sprawność językowa dzieci
jąkających się
jąkających się
Badania wskazują, że ok. 1/3 jąkających się osób wykazuje różnorodne opóźnienia
Badania wskazują, że ok. 1/3 jąkających się osób wykazuje różnorodne opóźnienia
językowe.
językowe.
Dzieci niepłynnie mówiące częściej:
Dzieci niepłynnie mówiące częściej:
-
Popełniają więcej błędów gramatycznych i mają uboższy słownik
Popełniają więcej błędów gramatycznych i mają uboższy słownik
-
Używają mniej kompletnych zdań i zwrotów
Używają mniej kompletnych zdań i zwrotów
-
Odpowiadają na pytania jednym słowem i nadużywają spójnika „i”.
Odpowiadają na pytania jednym słowem i nadużywają spójnika „i”.
Badacze starali się ustalić związek pomiędzy strukturą wypowiedzi, a lokalizacją objawów
Badacze starali się ustalić związek pomiędzy strukturą wypowiedzi, a lokalizacją objawów
niepłynnego mówienia. Ustalono, że niepłynnie wymawiane są częściej:
niepłynnego mówienia. Ustalono, że niepłynnie wymawiane są częściej:
- wyrazy znaczące niż funkcyjne
- wyrazy znaczące niż funkcyjne
-
wyrazy rozpoczynające wypowiedź
wyrazy rozpoczynające wypowiedź
-
wyrazy dłuższe
wyrazy dłuższe
-
wyrazy zaczynające się spółgłoską
wyrazy zaczynające się spółgłoską
U większości badanych dzieci w wieku 3-4 lat rozwój niepłynności mówienia następował
U większości badanych dzieci w wieku 3-4 lat rozwój niepłynności mówienia następował
stopniowo i przypadał na okres opanowywania wypowiedzi frazowych, które
stopniowo i przypadał na okres opanowywania wypowiedzi frazowych, które
umożliwiały rozwój językowej sprawności sytuacyjnej i społecznej. (R. Lewina 1964)
umożliwiały rozwój językowej sprawności sytuacyjnej i społecznej. (R. Lewina 1964)
Fizjologia dzieci jąkających
Fizjologia dzieci jąkających
się
się
Ponieważ motoryka narządów mowy jest częścią ogólnej motoryki
Ponieważ motoryka narządów mowy jest częścią ogólnej motoryki
badacze interesowali się związkiem miedzy nimi u jąkających się.
badacze interesowali się związkiem miedzy nimi u jąkających się.
N. Ruczkowa przebadała 163 dzieci w wieku 5-6 lat i podzieliła je na 4
N. Ruczkowa przebadała 163 dzieci w wieku 5-6 lat i podzieliła je na 4
grupy:
grupy:
1)
1)
Dzieci z jąkaniem nerwicowym. Niepłynność spowodowana urazem
Dzieci z jąkaniem nerwicowym. Niepłynność spowodowana urazem
psychicznym i towarzyszyła prawidłowo rozwijającej się mowie. Dzieci
psychicznym i towarzyszyła prawidłowo rozwijającej się mowie. Dzieci
przejawiały bardzo dobry stan ruchów mimicznych i artykulacyjnych.
przejawiały bardzo dobry stan ruchów mimicznych i artykulacyjnych.
Rytmiczność i płynność ruchów nie był zaburzona.
Rytmiczność i płynność ruchów nie był zaburzona.
2)
2)
Dzieci z jąkaniem nerwicowym, których ogólny rozwój mowy był
Dzieci z jąkaniem nerwicowym, których ogólny rozwój mowy był
prawidłowy z wyjątkiem płaszczyzny fonetyczno – prozodycznej. Mówiły
prawidłowy z wyjątkiem płaszczyzny fonetyczno – prozodycznej. Mówiły
szybko lub bardzo szybko. Cechowała je mała precyzja ruchów
szybko lub bardzo szybko. Cechowała je mała precyzja ruchów
artykulacyjnych, w czasie jąkania obserwowano u nich skurcze.
artykulacyjnych, w czasie jąkania obserwowano u nich skurcze.
3)
3)
Dzieci z jąkaniem rzekomonerwicowym na tle lekkiej dysfunkcji mózgowej.
Dzieci z jąkaniem rzekomonerwicowym na tle lekkiej dysfunkcji mózgowej.
Tu zaburzenia motoryki były wyraźniejsze, zaobserwowano też problemy z
Tu zaburzenia motoryki były wyraźniejsze, zaobserwowano też problemy z
koncentracją uwagi i organizacją przestrzenną.
koncentracją uwagi i organizacją przestrzenną.
4)
4)
Dzieci z jąkaniem rzekomonerwicowym o wyraźnej dysfunkcji mózgowej. Tu
Dzieci z jąkaniem rzekomonerwicowym o wyraźnej dysfunkcji mózgowej. Tu
zaburzenia koordynacji, koncentracji i motoryki były najwyraźniejsze.
zaburzenia koordynacji, koncentracji i motoryki były najwyraźniejsze.
Wnioski
Wnioski
Rozwój motoryczny u dzieci jąkających się przebiega różnie, w
Rozwój motoryczny u dzieci jąkających się przebiega różnie, w
zależności od przyczyn niepłynności mówienia. Zaburzenia
zależności od przyczyn niepłynności mówienia. Zaburzenia
motoryki występują przede wszystkim w jąkaniu uwarunkowanym
motoryki występują przede wszystkim w jąkaniu uwarunkowanym
czynnikami fizjologicznymi.
czynnikami fizjologicznymi.
Sprzężenie zaburzeń motoryki ogólnej i motoryki mowy (czyli jąkania)
Sprzężenie zaburzeń motoryki ogólnej i motoryki mowy (czyli jąkania)
sugeruje występowanie dysfunkcji analizatora mowy na różnych
sugeruje występowanie dysfunkcji analizatora mowy na różnych
jego poziomach.
jego poziomach.
G. Wołkowa (1985) zbadała 20 jąkających się dzieci w wieku 2,5 – 3,6
G. Wołkowa (1985) zbadała 20 jąkających się dzieci w wieku 2,5 – 3,6
lat oraz 20 niejąkających się rówieśników. Ustaliła, że:
lat oraz 20 niejąkających się rówieśników. Ustaliła, że:
1)
1)
Rozwój motoryczny przebiega wolniej z większymi trudnościami u
Rozwój motoryczny przebiega wolniej z większymi trudnościami u
dzieci jąkających się.
dzieci jąkających się.
2)
2)
Opóźnienie rozwoju motorycznego pojawia się w okresie
Opóźnienie rozwoju motorycznego pojawia się w okresie
poprzedzającym pojawienie się jąkania.
poprzedzającym pojawienie się jąkania.