Mechanizm fizyczny
•
Środki przeczyszczające są to środki
powodujące wzmożenie czynności
motorycznej jelit i wydalenie treści
pokarmowej z jelit.
•
Istotą ich działania jest wzmożenie
śródściennych odruchów motorycznych i
ułatwienie (nasilenie) przesuwania się treści.
Mogą one działać na drodze fizycznej lub
chemicznej.
1. Zwiększenie przenikania wody ze ścian jelit
do ich światła (prąd płynu hamuje również
wchłanianie wody z treści jelitowej), co
powoduje:
- zwiększenie objętości i rozwodnienie treści
jelitowej,
- rozciągnięcie ścian jelit i wyzwolenie
odruchów perystaltycznych,
-
wypróżnienie.
•
Leki - osmotyczne środki przeczyszczające.
2. Zwiększenie objętości treści jelitowej przez
pęczniejące w świetle jelit roślinne śluzy
podawane w postaci proszków lub galaretek:
- pobudzenie perystaltyki,
- wypróżnienie.
Leki - agar-agar, metyloceluloza i in.
3. Rozwodnienie i rozluźnienie mas kałowych
przez związki o właściwościach emulgujących
i zmniejszających napięcie powierzchniowe:
- przyspieszone i ułatwione wypróżnienie -
dioktyl, poloksalol.
4. Zahamowanie mechaniczne wchłaniania i
zagęszczania treści pokarmowej +
zwiększenie poślizgu mas kałowych powoduje
pobudzenie perystaltyki i wypróżnienie.
Leki - parafina ciekła.
Mechanizm chemiczny
•
Podrażnienie błony śluzowej jelita powoduje
zwiększenie wydzielania soków trawiennych i śluzu
(rozwodnienie treści pokarmowej), pobudzenie
perystaltyki, a w następstwie wypróżnienie.
•
Do tych środków zaliczamy środki drażniące
miejscowo błonę jelita cienkiego (olej rycynowy)
lub grubego - glikozydy oksyantrachinonowe,
pochodne fenyloftaleiny, izatyny i bis-(oksyfenylo)-
metanu.
•
Wypróżnienie można sprowokować przez podanie
doodbytnicze w czopkach drażniącej śluzówkę
odbytnicy gliceryny (czopki glicerynowe).
działania niepożądane
Upośledzenie wchłaniania pokarmów, co
prowadzi do niedożywienia, wychudzenia,
hipowitaminoz - tak działają środki
wpływające na jelito cienkie i parafina ciekła.
Odruchowe przekrwienie narządów miednicy
mniejszej, zwiększenie skurczów macicy i
krwawień miesiączkowych - glikozydy
oksyantrachinonowe, zwłaszcza alona.
Zapalenie (podrażnienie) błony śluzowej jelit -
częściowo glikozydy oksyantrachinonowe.
Niektóre środki przeczyszczające mogą
wywierać po wchłonięciu ogólne działanie
toksyczne (MgS0
4
).
Środki przeczyszczające -
podział
1.
Środki przeczyszczające działające na drodze fizycznej
•
Osmotyczne środki przeczyszczające:
a)
krystaloidy nieorganiczne (solne środki
przeczyszczające); siarczan magnezowy, siarczan
sodowy, kwaśny fosforan sodowy,
b) krystaloidy organiczne: wyciągi z owoców,
miód.
•
Środki pęczniejące - agar, metyloceluloza.
•
Środki rozluźniające - dioktyl, poloksalol.
•
Środki poślizgowe - parafina ciekła.
2. Środki przeczyszczające działające na drodze
chemicznej
•
Środki drażniące jelito cienkie: olej rycynowy.
•
Środki drażniące jelito grube: glikozydy
oksyantrachinonowe, pochodne fenyloftaleiny, izatyny, bis-
(oksyfenylo)-metanu.
Osmotyczne środki
przeczyszczające
Solne środki przeczyszczające
Roztwory hipertoniczne soli mineralnych nie
ulegających wchłanianiu z jelit powodują,
zgodnie z prawem osmozy, przenikanie wody
z naczyń jelitowych do światła jelit trwa tak
długo, aż wydzielona woda rozcieńczy treść
jelitową do roztworu izotonicznego z krwią.
Gromadzenie się płynnych mas w jelitach
rozciąga ścianę jelit i powoduje odruchowe
wzmożenie ruchów perystaltycznych jelit i
opróżnienie ich zawartości.
Do wystąpienia działania przeczyszczającego
jest potrzebna określona objętość płynu w
jelitach, co łatwo osiąga się podając sól z
odpowiednią ilością wody.
Podanie soli w zbyt małej ilości wody
wywołuje wypróżnienie dużo później, dopiero
po „odciągnięciu" przez tę sól odpowiedniej
ilości płynu z tkanek i krwi do światła jelit.
Tak stężone roztwory wywołują niekiedy
znaczne odwodnienie organizmu i mogą
ponadto wywołać (przy nadmiernym
wchłonięciu się) zatrucie.
Roztwory hipotoniczne nie wywierają
działania przeczyszczającego.
Sole mineralne
Sole mineralne działają przeczyszczająco na
drodze osmotycznej i są bardzo dobrymi i
szeroko stosowanymi środkami
przeczyszczającymi.
Wywołują one szybkie wypróżnienie, zwykle
po 1-2 godz., nie wywierając wyraźniejszego
działania drażniącego na błonę śluzową, tak
że mogą być podawane nawet w nieżytach
błony śluzowej i w zaparciach przewlekłych.
Sole mineralne
Ze względu na swoje właściwości osmotyczne
są stosowane również jako leki odchudzające,
ponieważ utrudniają wchłanianie pokarmów.
Działają one poza tym żółciotwórczo i
żółciopędnie, powodując odruchowy skurcz
pęcherzyka żółciowego i jego opróżnienie.
Preparaty
1. Magnesium sulfuricum - siarczan
magnezowy (sól gorzka); 0,5-1 łyżka stołowa
na szklankę ciepłej wody.
2. Phospho-Laxative - dwuzasadowy fosforan
sodowy + jednozasadowy fosforan sodowy,
flakon 50 ml; stosuje się doustnie 10-20 ml
jednorazowo.
3. Natrium sulfuricum - siarczan sodowy. Zarówno
siarczan sodowy, jak i siarczan magnezowy są to sole
występujące w postaci krystalicznej oraz w postaci
bezwodnej (Natrium et Magnesium sulfuricum
sinum).
Postać bezwodna, o charakterze bezpostaciowego
proszku, działa 2 razy silniej niż krystaliczna. Sole te
są dość trudno rozpuszczalne w wodzie, podaje się je
najczęściej na czczo, w ilości 5-20 g (od pół łyżki do
2 łyżek) na szklankę letniej wody.
Izotoniczny roztwór siarczanu sodowego ma stężenie
1,8%, siarczanu magnezowego zaś 3,3%.
Siarczan magnezowy i siarczan sodowy znajdują się
w wielu wodach mineralnych przeczyszczających,
np. w wodzie karlsbadzkiej, w wodzie morszyńskiej i
solach otrzymanych z tych wód.
4. Enema - jednozasadowy fosforan sodowy +
dwuzasadowy fosforan sodowy, wlewka
doodbytnicza 150 ml; stosuje się w zaparciach,
w przygotowaniu do zabiegów operacyjnych i
diagnostycznych doodbytniczo we wlewie 120-
150 ml.
5. Fortrans - preparat złożony zawierający glikol
polietylenowy, siarczan sodowy, dwuwęglan
sodowy, chlorek potasowy, sacharynian sodowy
oraz sztuczny aromat owocu passiflory, proszek;
stosuje się w przygotowaniu jelita grubego do
badania endoskopowego i radiologicznego oraz
do zabiegu operacyjnego po rozpuszczeniu 4
torebek w 4 litrach wody doustnie w ciągu 3-4
godzin w dniu poprzedzającym badanie lub
zabieg.
Laktuloza
Syntetyczny dwucukier nie podlegający
trawieniu i nie wchłaniający się z przewodu
pokarmowego.
W jelicie grubym stanowi pożywkę dla
bakterii sacharolitycznych, hamujących
rozwój bakterii proteolitycznych (zmniejsza
przez to wytwarzanie i wtórne wchłanianie
związków azotowych).
Zatrzymuje również wodę, działając łagodnie
przeczyszczająco (działanie to występuje po
2-3 dniach od przyjęcia leku).
Laktuloza – działania
niepożądane i preparaty
Laktulozę stosuje się w przewlekłych
nawykowych zaparciach oraz w encefalopatii
wątrobowej.
Niekiedy wywołuje wzdęcia i bóle brzucha.
Lactulosum (Duphalac) - syrop 2,5 g/5 ml i
10,0 g/15 ml; stosuje się doustnie 15 ml co 8
godz. lub 20-40 ml jednorazowo.
Środki pęczniejące
Wiele śluzów roślinnych, np. agar-agar,
karagen lub syntetyczne estry celulozy
(metyloceluloza), nie wchłaniają się z jelit,
podane natomiast w stanie suchym chłoną
wodę i pęcznieją, rozciągając ścianę jelit,
wzmagając odruchowo ich perystaltykę i
przyspieszając wypróżnienie.
Środki pęczniejące
Działają one mniej gwałtownie od solnych
środków przeczyszczających i nie drażnią
błony śluzowej jelit.
Utrudniają jednakże wchłanianie pokarmów
(działanie odchudzające), a przy dłuższym
podawaniu prowadzą do tolerancji.
Środki pęczniejące -
preparaty
W lecznictwie stosuje się m.in. agar oraz
metylocelulozę.
Neonormacol - granulat zawierający agar,
korę kruszyny, korzeń selera, wyciąg z
suchego selera; stosuje się 1-2 łyżeczek
granulatu co 12 godz.
Środki rozluźniające
Niektóre związki o właściwościach
emulgujących i zmniejszających napięcie
powierzchniowe powodują rozwodnienie i
rozluźnienie mas kałowych. Działanie takie
wywiera m.in. dioktyl, poloksamer oraz
dokusat.
Mogą one powodować nadmierną
perystaltykę jelit oraz bóle brzucha.
Laxopol (Laxol, Dipolaxan) - dokusat, 0,5%
płyn do wlewek, syrop i płyn 0,4% i 4%,
tabletki powlekane 0,1 g oraz czopki 0,1 g;
stosuje się doustnie 0,05-0,25 g raz dziennie,
doodbytniczo 1 czopek co 12 godz. oraz
wlewki z płynu zawierającego 0.05-0,1 g leku.
Środki rozluźniające -
preparat
Środki poślizgowe
Parafina ciekła
Parafina ciekła, produkt destylacji ropy
naftowej, jest to gęsty oleisty płyn bez
zapachu i smaku.
Podany doustnie nie ulega wchłanianiu z jelit
i pokrywa błonę śluzową warstwą ochronną
utrudniającą wchłanianie pokarmów.
Środki poślizgowe
Treść pokarmowa nie ulega zagęszczeniu,
gromadzi się w jelitach, drażni je i powoduje
odruchowe wypróżnienie.
Parafina stanowi poza tym rodzaj smaru dla
przewodu pokarmowego, ułatwiającego
przesuwanie się mas kałowych w jelicie
grubym.
Środki poślizgowe
Działanie parafiny występuje zwykle dopiero
po kilkunastu godzinach.
Jest stosowana w zaparciach przewlekłych w
dawkach 1-3 łyżek dziennie.
Nie należy jej jednak podawać zbyt długo,
gdyż prowadzi do nawykowego zaparcia
atonicznego, niezależnie od tego hamuje
wchłanianie witamin rozpuszczalnych w
tłuszczach.
Środki przeczyszczające
drażniące błonę śluzową
jelita cienkiego
Olej rycynowy (rącznikowy)
Olej rycynowy otrzymuje się z nasion
rącznika (Ricinus communis). Jest to ciecz
gęsta, oleista, lepka, przezroczysta, o
mdlącym zapachu i charakterystycznym
smaku.
Olej rycynowy
Olej rycynowy podany doustnie ulega w
jelicie cienkim w obecności żółci i soku
trzustkowego zmydleniu do mydeł, które
drażnią błonę śluzową i powodują:
1) wzmożenie wydzielania błony śluzowej, a
dzięki temu upłynnienie treści pokarmowej,
2) silne pobudzenie ruchów perystaltycznych
jelita cienkiego doprowadzające do
gwałtownego bezbolesnego wypróżnienia w
ciągu 4-6 godz. po podaniu.
Olej rycynowy
Działanie przeczyszczające oleju rycynowego
występuje tylko w obecności żółci w jelitach.
Mydła rycynolowe szybko się wchłaniają,
dlatego ich działanie ogranicza się do jelita
cienkiego.
Ze względu na swoje drażniące właściwości
olej rycynowy nie może być stosowany zbyt
często - po jego podaniu należy zawsze
stosować przez krótki czas dietę.
Nie wywołuje on jednak stanów zapalnych
błony śluzowej ani poronień u ciężarnych.
Olej rycynowy -
preparat
Oleum Ricini - jest stosowany doustnie
łyżkami (1-2 łyżki), poza tym w postaci
emulsji (Emulsio Ol. Ricini 30,0 g/200,0 ml)
lub w kapsułkach żelatynowych (8-12 kaps.).
Działanie przeczyszczające wykazuje również
wiele surowców roślinnych zawierających
żywice silnie drażniące błonę śluzową jelita
cienkiego, np. korzeń jalapy, gumiguta,
burzanka.
Są one obecnie rzadko stosowane, ponieważ
powodują niekiedy zapalne podrażnienie
jelita, a u kobiet ciężarnych - poronienia.
Środki przeczyszczające
drażniące błonę śluzową
jelita grubego
Glikozydy oksyantrachinonowe
Kłącze rzewienia (rabarbaru)
Alona
Kora kruszyny
Senes
Pochodne oksyfenylometanu
Glicerol
Glikozydy
oksyantrachinonowe
Glikozydy oksyantrachinonowe działają silnie
drażniąco miejscowo.
Jako leki przeczyszczające stosuje się
glikozydy oksyantrachinonowe, które
podawane doustnie ulegają w jelitach
powolnemu rozpadowi, powodując silne
wzmożenie ruchów perystaltycznych jelita
grubego i przekrwienie jego błony śluzowej.
Glikozydy
oksyantrachinonowe
Działanie przeczyszczające występuje zwykle
kilkanaście godzin po podaniu, gdy treść
pokarmowa przejdzie do jelita grubego, przy
czym środki te nie wywierają wpływu na
żołądek ani na jelito cienkie.
Glikozydy antrachinonowe -
zastosowanie
Glikozydy antrachinonowe stosuje się w
przewlekłych zaparciach, przy czym
najczęściej podaje się surowce roślinne
zawierające te glikozydy,
Glikozydy
aksyantrachinonowe –
działania niepożądane
Glikozydy oksyantrachinonowe powodują na
drodze odruchowej przekrwienie innych
narządów w jamie brzusznej, wywołują np.
wzmożenie krwawień miesiączkowych i
poronienia u ciężarnych.
Nie wolno zatem podawać tych związków, jak
też surowców roślinnych zawierających te
związki, kobietom w ciąży.
Kłącze rzewienia
(rabarbaru)
W kłączu rzewienia poza związkami
antrachinonowymi znajdują się również
garbniki.
Działa ono zatem w małych dawkach
ściągająco i zapierająco, w dużych
przeczyszczające
Kłącze rzewienia
(rabarbaru)
1. Pulvis Magnesiae cum Rheo - sproszkowane
kłącze rzewienia z tlenkiem magnezowym podawane
w ilości 1/2-1 łyżeczki co 8 godz.
2. Extractum Rhei siecum - wyciąg z rzewienia
stosowany w postaci proszków w dawce 0,2 g
jednorazowo na noc.
3. Proszek troisty - korzeń rzewienia + węglan
magnezowy + sacharoza, proszek 10,0 g; stosuje się
doustnie 1/4-1 łyżeczki co 8-24 godz.
4. Tabulettae Rhei (Tabletki z rzewienia) - korzeń
rzewienia, tabletki 0,5 g; stosuje się doustnie 1-5 tabl.
Alona
Jest to stężały sok z liści różnych gatunków
kaktusów. Alona ma wygląd ciemnobrunatnej,
kruchej masy o gorzkim smaku. W małych
dawkach działa jak gorycz żołądkowa, w
większych - przeczyszczająco.
Alona - preparaty
1. Alax - alona + wyciąg suchy z rzewienia +
wyciąg suchy z wilczej jagody + sproszkowany
korzeń lukrecji, drażetki; stosuje się doustnie
1-3 draż. przed snem.
2. Tabulettae laxantes - alona + korzeń
kruszyny + owoc kminku + korzeń prawoślazu,
tabletki; stosuje się doustnie 1-3 tabl.
jednorazowo przed snem.
3. Nalewka alkoholowa z alony - płyn; stosuje
się 15-20 kropli w wodzie, przed snem.
Kora kruszyny
Zawiera antrazwiązki działające łagodnie
przeczyszczające
1. Altra - wyciąg z kory kruszyny + wyciąg z drożdży,
drażetki; stosuje się doustnie 1-3 draż. na noc.
2. Cortex Frangulae - stosuje się doustnie w postaci
odwaru z 1/2 łyżki kory na szklankę wody co 8 godz.
szklankę odwaru.
3. Rhelax - syrop zawierający wyciągi płynne z
kruszyny, rzewienia, anyżu i kminku; stosuje się
doustnie 1-3 łyżeczki syropu na czczo i wieczorem
przed snem.
Senes
Zawiera sennozydy, które działają
przeczyszczająco.
Środkiem o podobnym działaniu
zawierającym sennozydy jest senna.
Jest to kontaktowy środek przeczyszczający
stosowany w przewlekłych zaparciach i
osłabionej perystaltyce jelit oraz do
oczyszczenia przewodu pokarmowego przed
badaniami lub zabiegami chirurgicznymi.
Senes - preparaty
1. Agiolax - preparat złożony zawierający m.in. owoce senesu
indyjskiego, granulat, stosuje się doustnie 1 łyżeczkę do
herbaty wieczorem.
2. Xenna (X-Prep) - senna, tabletki i płyn 0,15 g/75 ml; stosuje
się doustnie jednorazowo 2 tabletki przed snem (maksymalnie
8 tabletek dziennie) oraz przed przygotowaniem do badań lub
zabiegu 1 butelkę preparatu w dniu poprzedzającym badanie.
3. Depuran - kapsułki zawierające wyciąg z owoców senesu
oraz olejek anyżowy i kminkowy; stosuje się doustnie 1
kapsułkę przed snem.
4. Regulax - pastylki zawierające liście i owoce senesu oraz
powidła śliwkowo-figowe; stosuje się doustnie 1/2-1 pastylki
wieczorem.
Pochodne
oksyfenylometanu
Związki syntetyczne o silnym, lecz powolnym
(po 6-8 godz.) działaniu przeczyszczającym na
jelito grube.
Ich mechanizm działania polega na
bezpośrednim pobudzeniu splotów
podśluzówkowych oraz zaburzeniu
wydzielania jonów i wody w jelicie grubym.
Mogą powodować silne skurcze jelit, bóle
brzucha i hipokaliemię.
Do pochodnych difenylometanu należą m.in.
bisakodyl i oksyfenizatyna.
Bisacodyl - bisakodyl, drażetki 0,005 g i
czopki 0,01 g; stosuje się doustnie
jednorazowo wieczorem 0,005-0,015 g oraz
doodbytniczo jednorazowo 1 czopek.
Glicerol
Glicerol podany doodbytniczo drażni
miejscowo błonę śluzową i pobudza
perystaltykę ułatwiając wypróżnienia.
Stosuje się go w postaci czopków.
Czopki glicerynowe (Suppositoria
Glyceroli) - czopki; stosuje się doodbytniczo
1-2 czopki na noc.
Ocena wartości klinicznej
środków
przeczyszczających
1. Najczęściej stosowanymi, skutecznymi i
względnie bezpiecznymi środkami są:
- osmotyczne środki przeczyszczające (siarczan
magnezowy i sodowy),
- olej rycynowy,
- glikozydy oksyantrachinonowe (alona, kłącze
rzewienia, kora kruszyny, liście senesu) i
bisakodyl.
2. Organiczne krystaloidy - działają słabo i
niepewnie - stosuje się niekiedy jedynie w
lecznictwie pediatrycznym.
3. Nie stosuje się obecnie z zasady:
- kalomelu (duża toksyczność, wywołuje stany
zapalne przewodu pokarmowego,
niebezpieczeństwo zatrucia po wchłonięciu),
- żywic jonowymiennych (bardzo silne działanie
drażniące, co prowadzi do stanu zapalnego
jelit); rzadko stosuje się siarkę.