Cykl koniunkturalny
Cykl koniunkturalny
Pojęcie i fazy cyklu koniunkturalnego
Cyklem koniunkturalnym nazywa się okresowe
zmiany poziomu aktywności gospodarczej.
Przejawiają się one zmianami poszczególnych
wielkości gospodarczych, tj. wielkość bezrobocia,
inflacji, produkcji, konsumpcji, inwestycji, poziom
cen, płac, zysków i dochodów z czynników produkcji,
stóp procentowych, itd. Według A. Burns’a oraz W.
Mitchell’a „cykle koniunkturalne są rodzajem wahań
występujących w agregatach przedstawiających
działalność gospodarczą narodów, organizujących
swoją produkcję przeważnie w przedsiębiorstwach”.
R. Barczyk, L. Kąsek, M. Lubiński, K. Marczewski: Nowe oblicza cyklu koniunkturalnego.
PWE, Warszawa, 2006, s. 132
Tak przedstawiona definicja ma bardzo ogólny
charakter została rozwinięta przez I. Mintz i
przedstawiona jako cykle wzrostu, czyli „wahania w
zagregowanych działaniach gospodarczych.
Składają się one z okresu relatywnie wysokiej stopy
wzrostu, występującego w tym samym czasie w
większości działań gospodarczych, oraz z
następującego po nim, równie generalnego, okresu
relatywnie niskiej stopy wzrostu, prowadzącego do
fazy wysokiej stopy wzrostu cyklu następnego”.
Tak rozumiany cykl koniunkturalny nie składa się,
jak to ma miejsce w ujęciu klasycznym, z czterech
faz, lecz dwóch – fazy relatywnie wysokiego
wzrostu i fazy relatywnie niskiego wzrostu.
R. Barczyk, L. Kąsek, M. Lubiński, K. Marczewski: Nowe oblicza cyklu koniunkturalnego.
PWE, Warszawa, 2006, s. 132-133
Wyodrębniane klasycznie 4 fazy cyklu to
:
• kryzys (recesja)
, w którym ma miejsce nadprodukcja oraz
spadek wielkości gospodarczych (odcinek AB),
• depresja (zastój),
w której następuje stabilizacja gospodarki
na obniżonym poziomie, gospodarka osiąga najniższą wielkość
produkcji (odcinek BD),
• ożywienie
, cechujące się wzrostem poszczególnych wskaźników
aktywności gospodarczej (odcinek DE),
• rozkwit (boom),
w którym następuje dalszy lecz wolniejszy
wzrost wskaźników, aby osiągnąć najwyższy poziom (odcinek
EF).
W przebiegu cyklu widoczne są 2 punkty zwrotne:
• dolny punkt zwrotny
, który wskazuje na punkt przełomowy, w
którym ma miejsce przesilenie i po którego przekroczeniu
gospodarka zaczyna się rozwijać (punkt C),
• górny punkt zwrotny
, który wskazuje na punkt przełomowy, w
którym następuje kolejne przesilenie i po którego przekroczeniu
gospodarka wchodzi w fazy spadkowe (punkt F).
Rozpiętość między dolnym i górnym punktem zwrotnym określana
jest jako amplituda wahań koniunkturalnych.
Na podstawie R. Milewski (red.): Podstawy ekonomii, op.cit., s. 513-514 oraz E. Nojszewska:
Podstawy ekonomii. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 1999, s. 309-310
0
Czas
A
B
D
E
F
D
o
ch
ó
d
n
a
ro
d
o
w
y
C
A
m
p
lit
u
d
a
w
a
h
a
ń
Rysunek 1. Cykl koniunkturalny
szczyt
dno
produkcja
Przebieg cyklu klasycznego
Cechy faz cyklu
1.
Faza kryzysu:
•
nadwyżka podaży nad popytem, wzrost zapasów u
producentów
•
spadek produkcji, przychodów, zysków i zatrudnienia
•
spadek cen (współcześnie zwolnienie tempa inflacji)
2. Faza depresji
•
trend spadkowy produkcji , zatrudnienia , płac , cen ,
zysku , inwestycji i konsumpcji,
•
przywrócona zostaje stabilizacja i równowaga na
niskim poziomie
•
niski poziom cen , niska stopa zysku – zmusza firmy
które przetrwały kryzys do poprawy rentowności
Cechy faz cyklu
3.
Faza ożywienia
•
wzrasta popyt (najpierw inwestycyjny)
•
wzrost produkcji, przychodów, zysków i
zatrudnienia
•
rosną ceny
4. Faza rozkwitu (szczyt, boom)
•
występuje, gdy aktywność gospodarcza osiąga
najwyższy poziom tj. przekracza poziom
aktywności podczas ostatniego szczytu
•
stabilizacja i równowaga na wysokim poziomie
produkcji (wysoka sprzedaż, wysoki poziom
zatrudnienia, wysokie stopy zysku)
•
wysoki poziom cen
Cechy cyklu
długość
określana przez okresy występujące
między punktami zwrotnymi; długość
fazy spadkowej wraz z długością fazy
wzrostowej
częstotliwość
informuje ile cykli lub jaka część cyklu
występuje w przyjętej jednostce czasu
amplituda
różnica między skrajnymi wartościami
pewnych elementów występujących w
danym okresie
intensywność
oznacza siłę tendencji zwyżkowych lub
zniżkowych
występujących
w
poszczególnych fazach
symetryczno
ść
informuje o relacji pomiędzy amplitudą
poszczególnych
faz
oraz
o
zależnościach w zakresie ich długości
Klasyczny a współczesny cykl
Cykl klasyczny
(
występujące regularnie od
roku 1825 do II wojny
światowej)
Cykl współczesny
(występujące po II wojnie
światowej)
dotyczył zmian absolutnych w
szeregach czasowych
dotyczy zmian indeksów
względnych
cykl czterofazowy
cykl dwufazowy: faza spadku
(recesji), faza wzrostu
(ekspansji)
gwałtowne punkty zwrotne
łagodne punkty zwrotne
Fazy rozkwitu +ożywienie (4-6
lat)
fazy kryzysu i depresji (4-6 lat)
Cykl trwa 8-12 lat
faza wzrostu 2-3 lat
faza spadku 1,5-2 lat
Cykl trwa 3,5-5 lat
częstotliwość cyklu - niska
częstotliwość cyklu - wysoka
Klasyczny a współczesny cykl
Cykl klasyczny
Cykl współczesny
amplituda fazy wzrostu
koniunktury bardzo zbliżona
do amplituda fazy spadkowej
amplituda fazy wzrostu
koniunktury wyższa niż
amplituda fazy spadkowej
wysoka intensywność cyklu
niska intensywność cyklu
asymetryczny przebieg cyklu
asymetryczny przebieg cyklu
Skrócenie i spłycenie fazy spadkowej
współczesnych cykli to skutek:
• wieloletnie i skuteczne oddziaływanie polityki
stabilizacyjnej państwa
• dynamiczna ekspansja sektora usług, który
charakteryzuje się dużą odpornością na spadki
koniunktury
• istnienie bardziej wiarygodnych informacji o
sytuacji gospodarczej i jej perspektywach
• szybkość przepływu informacji
• procesy globalizacji i internacjonalizacji
zmienne procykliczne - zmienne
wykazujące dodatnią korelację z PKB
zmienne antycykliczne - zmienne
wykazujące ujemną korelację z PKB
zmienne acykliczne - zmienne wykazujące
brak korelacji z PKB
Pamiętaj !
Każdy cykl koniunkturalny jest inny,
ale obserwuje się podobne zachowania
pewnych wielkości ekonomicznych w czasie
trwania każdego kolejnego cyklu.
Z tego względu wyróżniamy:
Rodzaje cykli
kryterium
rodzaje
cechy cyklu
-klasyczny
-współczesny
zasięg
geograficzny
-cykl światowy
-cykl regionalny
-cykl narodowy
długość cyklu
- krótkie (Kitchina)
- średnie (Juglara)
- długie (Kondratiewa)
teoria
wyjaśniająca cykl
-cykle pochodzenia endogenicznego
-cykle pochodzenia egzogenicznego
Cykle Juglara
(cykl klasyczny = cykl główny)
• Clemens Juglar –ojciec teorii cyklu
koniunkturalnego
• okres cyklu Juglara waha się od 6 do 10 lat, a
średnia
jego długość wynosi 8 lat
• przyczyną fluktuacji są inwestycje w kapitale
trwałym
(zmiany wyposażenia technicznego produkcji)
• cykle Juglara kończą się zwykle gwałtownie, np.
paniką
na rynkach (ostre punty zwrotne)
• występowały z dużą regularnością we wszystkich
gospodarkach od roku 1825 do roku1939
(początek Anglia 1825, następnie: 1836, 1847, 1857, 1866, 1873,
1882, 1890, 1900, 1907, 1920, 1929, 1937)
Cykle Kitchina
(cykle krótkie=cykle mniejsze)
• Joseph Kitchin w 1923 roku opisał krótsze cykle,
między dwoma kryzysami głównymi,
występującymi zgodnie z cyklem Juglara
• cykl trwał średnio 3,5 lat (39-40 miesięcy).
• zaobserwowano je tylko w USA do II drugiej wojny
światowej.
• przyczyną występowania cykli mniejszych są
zmiany zapasów
• cykle Kitchina kończą się w łagodny sposób
(łagodne punkty zwrotne)
Cykle Kondratiewa=cykle
długie
• Nikołaj Kondratiew (w 1922 roku) publikuje
zaledwie 100-stronicowy doktorat o
istnieniu regularnych, około półwiecznych
cykli (45-60 lat)
• przyczyną cykli: innowacje, sferę
pieniądza, inflacja lub deflacja, styl życia,
ważne wydarzenia polityczne
• długi cykl Kondratiewa dzieli się na dwie
fazy (wzrostu i spadku), każda trwa średnio
po 25 lat.
4 cykle Kondratiewa
Cykl
e
lata
W tym
faza
wzrostu
Czas
Lider
gospodarczy/innowa
cja
I
1785-
1843
Do 1816
58 lat
Wielka
Brytania/maszyna
parowa
II
1844-
1893
Do 1873
49 lat
Wielka Brytania/ kolej,
elektryczność
III
1894-
1939
Do 1919
Do 1929
45 lat
USA/samochód,
chemikalia, plastik
IV
1940-
1985/200
0
Do 1973
45-60
lat
USA/ samolot,
komputer, internet
V
cykl
2000
?
?
USA/ biotechnologie,
nanotechnologie, sieci
komputerowe,
pieniądz
wirtualny
Cykle egzogeniczne
Teorie egzogeniczne cyklu koniunkturalnego
szukają przyczyn sprawczych cyklu w
zewnętrznych czynnikach w stosunku do
danego systemu gospodarczego
( przyczyny:
wojny, rewolucje, wybory, ceny surowców,
innowacje, plamy na słońcu)
Przykłady
1.
Meteorologiczna teoria (teoria plam na
słońcu) W.S.Jevensona
2.
Teoria cyklu politycznego M.Kalecki
Cykle endogeniczne
• ich przyczyną jest wewnętrzna niestabilność systemu
gospodarczego. Teorie te poszukują mechanizmu cyklu
wewnątrz systemu gospodarczego.
Przykłady endogenicznych teorii cykli
- Teorie pieniężne (J.S.Mill, A.Marshall, R.G. Hawtrey, K.
Wicksell)- przyczyną cyklu błędy w polityce pieniężnej.
- Teorie popytowe ( E.F.Laderdale, T.R Malthus)
przyczyną cyklu są nadmierne oszczędności
- Teorie inwestycyjne ( A.Siethoffa, J.
Schumpetera,M.Kaleckiego)
przyczyną cykli są wahania inwestycji wynikające z wahań
w stopie zysku, stopie procentowej i sprawności kapitału.
Wybrane współczesne
teorie cyklu koniunkturalnego
nazwa teorii
przyczyna cyklu
model mnożnika-
akceleratora
(P.Samuelson)
zmiany nakładów
inwestycyjnych
monetarystyczny model
dochodu narodowego
(M.Fiedman)
zakłócenia pieniężne
(zbyt duża podaż
pieniądza)
teoria realnego kursu
koniunkturalnego
(J.Schumpeter,E.Prescott,
P.Long, C.Plosner)
wstrząsy podażowe
(głównie technologiczne)
poprzez inwestycje,
zwolnienie wzrostu
produktywności
Model mnożnika-akceleratora:
• wzrost wydatków inwestycyjnych powoduje bezpośrednio
przyrost dochodu i przyrost konsumpcji a w konsekwencji
dalszy przyrost dochodu (efekt mnożnikowy).
• wzrost realnej produkcji wymaga wzrostu zasobu kapitału, a
w konsekwencji przyspieszonych inwestycji (akcelerator –
zasada przyspieszenia)
rok
sprzeda
ż
potrzebn
e
maszyny
posiada
ne
maszyny
inwestycj
e netto
amortyza
cja
inwestycje
brutto
1
10
20
20
0
2
2
2
14
28
20
8
2
10
3
20
40
28
12
2
14
4
22
44
40
4
2
6
5
22
44
44
0
2
2
Monetarystyczny model
dochodu nominalnego
• Znaczące zmiany stopy wzrostu zasobu pieniądza
są warunkiem koniecznym i dostatecznym
istotnych zmian stopy wzrostu dochodów
pieniężnych, co odnosi się do zmian
długookresowych, jak i zmian odpowiadających w
przybliżeniu czasowi trwania cyklu
koniunkturalnego
• Czynniki pieniężne odgrywają decydująca rolę w
kształtowaniu dynamiki dochodu narodowego oraz
formowaniu cyklu
• Źródłem zakłóceń jest konfrontacja stabilnej funkcji
popytu i niestabilnej funkcji podaży
Teoria realnego cyklu
koniunkturalnego
• Źródłem cyklu koniunkturalnego są
zakłócenia o charakterze realnym
• Teoria opiera się na założeniu, że tempo
postępu technicznego i związany z nim
wzrost produktywności podlegają
nieregularnym zmianom, co wpływa na
podaż dóbr i w efekcie na decyzje
konsumpcyjne
• Cykl koniunkturalny to zbiór trwałych
wstrząsów technologicznych, które
zmieniają ścieżkę wzrostu
Metody analizy i prognozy koniunktury
•barometry koniunktury
(syntetyczny wskaźnik zmiennych wyprzedających)
odpowiednio dobrane zestawy wskaźników
statystycznych, czułych na zmiany koniunktury oraz
wyprowadzone z nich wskaźniki zbiorcze
•testy koniunkturalne
metoda wskaźnikowa oparta na badaniach ankietowych,
której celem jest określenie aktualnego stanu
aktywności gospodarczej w porównaniu z okresem
poprzednim oraz wyznaczenie prawdopodobnego
kierunku zmian w przyszłości
• tworząc wskaźniki koniunktury wykorzystuje się
cechy pewnych zmiennych ekonomicznych do
przewidywania przyszłych warunków gospodarowania
•zmienne pilotujące (=wyprzedające
PKB w cyklu)
zapasy, zamówienia, ceny akcji, ceny surowców
giełdowych, realna podaż pieniądza, liczba nowo
tworzonych przedsiębiorstw,
•zmienne współbieżne
zatrudnienie, produkcja przemysłowa ogółem,
•zmienne opóźnione
stopy procentowe, kredyt konsumencki, jednostkowe
koszty pracy
Wskaźniki koniunktury
Wybrane barometry koniunktury
• 1919 rok pierwszy barometr tzw. harwardzki
• Barometr NBER – dla gospodarki USA
• Barometr BIEC (Bureau for Investments and
Economic Cycles)- dla większości gospodarek, w
tym również dla Polski: (patrz www.biec.org)
- WRK (wskaźnik równoległy koniunktury)
- WWK (wskaźnik wyprzedzający koniunktury)
• „Makrometr” – Makroekonomiczny Indeks
Koniunktury –PENETRATOR
• „Barometr Rzeczpospolitej” od 2002 roku.
Kolejno następujące po sobie cykle wyznaczają trend zmian.
Jest to kierunek zmian w sytuacji gospodarczej, który jest
związany ze stopniem zwiększania czynników produkcji oraz
ich produkcyjności w kolejnych okresach.
0
0
Czas
Czas
D
o
ch
ó
d
n
a
ro
d
o
w
y
D
o
ch
ó
d
n
a
ro
d
o
w
y
Rysunek 2. Trend cyklu koniunkturalnego dla gospodarki stacjonarnej i
wzrostowej
Przebieg każdego cyklu jest inny, a między
następującymi
po sobie zawsze istnieją interakcje. W zależności od
czasu,
w jakim analizowany jest przebieg cyklu można
wskazać
następujące rodzaje
:
• cykl Kitchina – krótki (cykl zapasów), trwający ok.
3,5 roku,
• cykl Juglara – średni, trwający 8-10 lat,
• cykl Kondratiewa – długi, trwający 50-60 lat.
R. Milewski (red.): Podstawy ekonomii, op.cit., s. 515
Teorie wahań koniunkturalnych
Przebieg cyklu koniunkturalnego oraz przyczyny, które go wywołują,
intrygują ekonomistów od lat. Na tym polu powstało wiele teorii, które
ogólnie można podzielić na neoklasyczne i keynesistowskie. Kryterium
ich wyodrębnienia jest sposób postrzegania czynników wywołujących
wahania gospodarki.
• Teorie neoklasyczne
zakładają swobodne działanie mechanizmu
rynkowego, który doprowadza do stanu równowagi. Zakłócenia
gospodarki spowodowane są czynnikami zewnętrznymi, o
charakterze egzogenicznym. Do tej grupy teorii zalicza się
:
– Teoria plam na Słońcu głosi, że pojawianie się większej ilości
plam na Słońcu powoduje okresy nieurodzaju, które wywołują
zmiany w rytmie produkcji przemysłowej.
– Teoria innowacji głosi, że przyczyna cykli leży w falowym
pojawianiu się innowacji organizacyjno-technicznych.
– Teoria cyklu politycznego głosi, że cykle są wynikiem zmian
priorytetów ekonomicznych władz w okresach poprzedzających
wybory.
R. Milewski (red.): Podstawy ekonomii, op.cit., s. 517-519
Teorie keynesistowskie zakładają, że zakłócenia gospodarki
spowodowane są czynnikami wewnętrznymi o charakterze
endogenicznym. Cykl koniunkturalny ma 2 zasadnicze fazy: kryzysu i
ożywienia, w których następują po sobie kolejno
:
• w fazie kryzysu:
nadprodukcja; konieczność zwiększenia
efektywności produkcji; zwiększenie ekonomicznego zużycia
aparatu produkcyjnego; “twórcze zniszczenie” – zmniejszenie
potencjału wytwórczego gospodarki; wzrost nowego popytu
inwestycyjnego; efekt mnożnika inwestycyjnego; wzrost dochodu
narodowego; wzrost popytu konsumpcyjnego; inwestycje
indukowane (pobudzone) – inwestycje wywołane wzrostem
popytu konsumpcyjnego; zasada akceleracji – zmiana dochodu
narodowego powoduje z pewnym opóźnieniem zwielokrotnione
zmiany inwestycji indukowanych,
• w fazie ożywienia:
na skutek wzrostu popytu inwestycyjnego
rośnie dochód narodowy oraz popyt konsumpcyjny; pojawienie się
efektu popytowego i efektu podażowego; luka czasowa
między efektami – efekt popytowy występuje już w trakcie realizacji
inwestycji a efekt podażowy dopiero po jej realizacji; na skutek
narastającej dysproporcji między dynamiką wzrostu potencjału
produkcyjnego a wzrostem popytu pojawia się kryzys nadprodukcji.
Na podstawie R. Milewski (red.): Podstawy ekonomii, op.cit., s. 519-524
Polityka stabilizacyjna państwa
Przebieg cyklu może czasami wywoływać bardzo niekorzystne dla gospodarki
skutki. Prowokuje to państwo do podejmowania pewnych działań, które mają
na
celu zlikwidowanie tych negatywnych konsekwencji. Działania antycykliczne
państwa polegają m.in. na:
• oddziaływaniu państwa na przebieg cyklu,
• zmniejszeniu amplitudy wahań,
• przedłużaniu faz spadkowych cyklu przy jednoczesnym zmniejszaniu ich
głębokości,
• osłabieniu dynamiki wzrostu w fazie ekspansji.
Rodzaje działalności państwa w zakresie zwalczania i przeciwdziałania cyklom
gospodarczym mogą przybierać postać
:
• interwencjonizmu kryzysowego, który dotyczy tylko fazy kryzysu i ma
na cel wyłącznie łagodzenie skutków kryzysu,
• interwencjonizmu antycyklicznego, który dotyczy wszystkich faz cyklu
i ma na celu łagodzenie amplitudy wahań koniunktury,
• interwencjonizmu rozwojowego, który polega na oddziaływaniu przez
państwo na kierunki inwestowania zapewniające rozwój nowoczesnych
gałęzi produkcji, na strukturę przestrzenną gospodarki oraz organizację i
kierunki badań naukowych. Celem tych działań jest zapewnienie
warunków rozwoju gospodarczego.
R. Milewski (red.): Podstawy ekonomii, op.cit., s. 524-525
Najważniejszymi narzędziami oddziaływania przez państwo na
przebieg cyklu koniunkturalnego są polityka fiskalna i pieniężna
(monetarna). Sposób jej prowadzenia oraz możliwe do
osiągnięcia cele przedstawia tabela.
Polityka fiskalna
Polityka monetarna
Rodzaj
polityki
Stymulacyjna
Hamująca
(restrykcyjna)
Ekspansywna
(taniego
pieniądza)
Restrykcyjna
(drogiego
pieniądza)
Zastosowanie
narzędzi
zmniejszenie
przychodów
budżetu (poprzez
obniżkę stopy
podatkowej),
wzrost wydatków
budżetowych,
wzrost deficytu
budżetowego
zwiększenie
przychodów
budżetu
(poprzez
podwyżkę stopy
podatkowej),
ograniczanie
wydatków
budżetowych
obniżanie stopy
rezerw
obowiązkowych,
obniżanie stopy
redyskontowej,
kupno papierów
wartościowych w
ramach operacji
otwartego rynku
wzrost stopy
rezerw
obowiązkowych,
wzrost stopy
redyskontowej,
sprzedaż
papierów
wartościowych w
ramach operacji
otwartego rynku
Osiągany
efekt
pośredni
wzrost wydatków
konsumpcyjnych i
inwestycyjnych
spadek
konsumpcji i
inwestycji
spadek ceny
pieniądza,
wzrost
podaży
pieniądza,
inwestycji,
popytu
wzrost ceny
pieniądza,
zmniejszenie
rozmiarów
kredytów,
inwestycji,
popytu
Osiągany
efekt
końcowy
wzrost produkcji i
zatrudnienia,
wzrost cen
spadek
zatrudnienia i
produkcji,
spadek tempa
wzrostu cen
Spadek
zatrudnienia,
produkcji i
tempa
wzrostu cen
Wzrost
zatrudnienia,
produkcji i
spadek tempa
wzrostu cen