Dr Grażyna Mikołajczyk – Lerman
Katedra Socjologii Stosowanej i Pracy Socjalnej
Instytut Socjologii UŁ
 

 

Praca socjalna 

z dzieckiem i 

rodziną

 

/aspekt teoretyczny i 

badawczy/

 

 

Praca socjalna (social 

work)

• Ogólny termin oznaczający różnorodne 

zorganizowane metody promowania 
ludzkiego dobrobytu przez zapobieganie i 
zmniejszanie cierpienia (Marshall 2004)

• W końcu XIX wieku praca socjalna miała w 

przeważającym stopniu charakter 
wolontaryjny (szczególnie w formie 
działalności dobroczynnej części kobiet z 
klasy średniej) oraz dążyła przede wszystkim 
do usunięcia ubóstwa materialnego

 

 

Praca socjalna (social 

work)

• Po II wojnie światowej działalność ta staje się 

coraz bardziej sprofesjonalizowana i obejmuje 
obecnie dużo szerszy zakres, dotycząc także 
spraw emocjonalnych i psychicznych

• W Wielkiej Brytanii pracownicy socjalni nie 

mają możliwości prawnych ani środków, by 
zajmować się kwestiami bezrobocia, 
mieszkalnictwa oraz ubóstwa – za wszystkie 
te sprawy odpowiedzialne są inne instytucje 
społeczne

 

 

Praca socjalna (social 

work)

• Kwestie, jakimi mają się, zgodnie z 

oczekiwaniami zajmować, to problemy 
pogarszające „jakość życia 
wewnętrznego”, np. problemy i kryzysy 
związane z adopcją, opieką nad 
młodzieżą i starszymi, doprowadzanie 
do zgody małżeńskiej, nadużycia 
seksualne i fizyczne oraz ogólnie rzecz 
biorąc związki międzyludzkie

 

 

Praktyczne modele pracy 

socjalnej

• „Rozwiązywanie problemów” stosują 

pracownicy socjalni wspierający 
emocjonalnie lub organizacyjnie swego 
klienta w pokonywaniu trudności

• „Terapie psychospołeczne” wymagają 

uprzedniej diagnozy, która jest 
warunkiem wstępnym leczenia 
psychospołecznego

 

 

Funkcjonalne podejście (w odróżnieniu 

od deterministycznego i 

mechanistycznego poglądu na działanie):

• Podkreślenie roli pracownika 

socjalnego we wspomaganiu (a nie 
leczeniu) klienta przez 
pozostawanie z nim w 
odpowiedniej relacji wspierającej 

 

 

Inne modele:

• Zorientowane na modyfikację 

zachowań

• Interwencję w sytuacjach 

kryzysowych

• Krótkoterminowa koncentracja na 

zadaniach

 

 

Rodzina jako:

• Grupa społeczna, której członkowie połączeni 

są małżeństwem, więzami pokrewieństwa 

(niekiedy adopcji), siecią wzajemnych 

zależności i stosunków społecznych, prowadzą 

wspólne gospodarstwo domowe oraz pełnią w 

niej odpowiednie role społeczne 

• Instytucja społeczna, tzn. utrwalony w 

tradycji wszystkich kultur, zrytualizowany 

zespół działań ludzkich ukierunkowany na 

zaspokojenie określonych potrzeb swoich 

członków

 

 

Funkcje rodziny:

• Prokreacyjna
• Wychowawczo – socjalizacyjna
• Opiekuńczo – zabezpieczająca
• Ekonomiczna (gospodarcza)
• Emocjonalno – seksualna
• Stratyfikacyjna (alokacyjna)
• Integracyjno – kontrolna
• Rekreacyjno - towarzysko

 

 

Funkcje rodziny:

• Prokreacyjna – rodzina 

podtrzymuje biologiczną ciągłość 
społeczeństwa i przyczynia się tym 
samym do podtrzymania trwałości 
innych, szerszych od niej ludzkich 
zbiorowości

 

 

• Wychowawczo– socjalizacyjna – 

rodzina zapewnia ciągłość kultury, 
jest bowiem pierwszym miejscem, 
w którym jednostka przyswaja 
sobie kulturowe dziedzictwo 
społeczeństwa, język, wartości, 
normy, obyczaje, standardy 
moralności

 

 

• Opiekuńczo-zabezpieczająca – 

rodzina zapewnia bezpieczeństwo 
dzieciom oraz innym swoim 
członkom, jeżeli nie radzą sobie z 
przeciwnościami losu lub nie mają 
możliwości zaspokojenia potrzeb

 

 

• Ekonomiczna (gospodarcza) – 

rodzina zapewnia swoim członkom 
rozmaite dobra materialne i 
wyznacza im odpowiedni zakres 
działań gospodarczych

 

 

• Emocjonalno-seksualna – 

rodzina jest instytucją regulującą 
stosunki seksualne rodziców, 
dostarcza im oraz ich dzieciom 
emocjonalnego wsparcia, 
zaspokaja także potrzebę miłości

 

 

• Stratyfikacyjna (alokacyjna) –

rodzina wyznacza status społeczny 
swoich członków i tym samym 
przyczynia się do utrwalenia 
systemy stratyfikacyjnego w 
społeczeństwie (podziału na klasy, 
warstwy, stany czy kasty)

 

 

• Integracyjno-kontrolna – rodzina 

kontroluje działania poszczególnych 

jej członków, organizując ich życie w 

myśl ustalonych w ramach danego 

społeczeństwa, a egzekwowanych 

przez pozostałych domowników, reguł 

postępowania oraz dyscyplinując je 

poprzez cykliczne święta rodzinne, 

rytm dnia (czas i miejsce posiłków) itp.

 

 

• Rekreacyjno-towarzyska 

(autoekspresyjna) – rodzina jest 
instytucją. która zagospodarowuje 
swoim członkom czas wolny, 
organizując rozrywki i wypoczynek, 
a także wprowadza dzieci w świat 
powiązań towarzyskich, finansuje i  
kontroluje kontakty z innymi ludźmi 

 

 

Alternatywne formy 

życia małżeńsko - 

rodzinnego

• Kohabitacja (konkubinat)
• DINKS
• LAT
• Samotni rodzice
• Rodziny rekonstruowane
• Związki homoseksualne

 

 

Zgodnie z zapisem w Draft Joint European 

Report on Social Inclusion (2002) 

przeciwdziałanie biedzie i wykluczeniu 

społecznemu w ramach mobilizowania 

wszystkich znaczących gremiów ma 

obejmować następujące działania:

•

1. Promowanie uczestnictwa i samo-ekspresji ludzi 

wykluczonych

•

2. Uznanie zwalczania biedy i wykluczenia 

społecznego za cel ogólny polityki, poprzez:

•

 mobilizowanie autorytetów publicznych szczebla 

krajowego, regionalnego i lokalnego, odpowiednio do 

ich kompetencji

•

 kształtowanie odpowiednich procedur i struktur 

koordynacji działań

•

 przystosowanie usług administracyjnych i socjalnych 

do potrzeb 

ludzi wykluczonych oraz zapewnienie, że 

pracownicy pierwszej linii są wrażliwi na te potrzeby

 

 

MOBILIZACJA WSZYSTKICH 

ZNACZĄCYCH GREMIÓW cd.

• 3. Promowanie dialogu i partnerstwa między 

znaczącymi gremiami publicznymi i prywatnymi, na 
przykład poprzez:

• włączenie partnerów społecznych, organizacji 

pozarządowych i dostarczycieli usług społecznych, 
odpowiednio do ich kompetencji i sfer działania, w 
walkę przeciw różnym formom wykluczenia,

• zachęcanie wszystkich obywateli do społecznej 

odpowiedzialności i aktywnego zaangażowania w walkę 
przeciw społecznemu wykluczeniu i biedzie,

• rozbudzanie odpowiedzialności biznesu.

 

 

„Sieci wsparcia i lokalne partnerstwo 

w przezwyciężaniu wykluczenia 

społecznego i transmisji biedy”

• Sieci interakcji ludzi biednych jako źródło 

pozyskiwania zasobów

• Formy życia rodzinnego ludzi biednych i 

strategie formowania rodziny

• Lokalne partnerstwo władz samorządowych 

oraz instytucji i organizacji pomocowych w 

przezwyciężaniu biedy

• Partycypacja obywatelska jako czynnik 

wspierający przezwyciężanie biedy na 

szczeblu lokalnym

 

 

Formy życia rodzinnego 

ludzi biednych i 

strategie formowania 

rodziny

• Kto zaliczany jest do rodziny, tj. jak 

wyznaczane są granice rodzinnej 
przynależności?

• Jakie są relacje (emocjonalne, 

instrumentalne) między 
poszczególnymi kategoriami 
krewnych?

 

 

Formy życia rodzinnego 

badanych:

1. Zasięg sieci rodzinnych 
• struktura gospodarstwa domowego
• struktura rodziny
2. Charakter i jakość rodzinnych sieci 

wsparcia

• częstotliwość kontaktów pomocowych
• intensywność relacji
• wzajemność  relacji 
• rodzaj wsparcia

 

 

Strategie formowania 

rodziny

 i strategie radzenia 

sobie z biedą:

• w ramach formowania i rozpadu 

rodziny

• w ramach strategii reprodukcji
• w ramach realizacji funkcji 

opiekuńczo - wychowawczej

• w ramach realizacji funkcji 

opiekuńczo – zabezpieczającej

 

 

Struktura gospodarstwa 

domowego i rodziny 

według:

• liczby pokoleń
• biologicznego typu rodziny
• wieku dorosłych domowników
• płci członków gospodarstwa domowego
• liczby i sytuacji dzieci 
• aktywności zawodowej dorosłych 

domowników

• rozkładu władzy w rodzinie

 

 

Struktura gospodarstw 

domowych mieszkańców wsi i 

małych miast

 

• Blisko 65% ogółu badanych to osoby pozostające 

w związku małżeńskim

• Przewaga gospodarstw średnich 3 – 4 

osobowych (42%), gospodarstwa składające się z 

dwóch członków stanowią 17,8%, a co trzecie 

gospodarstwo składa się z pięciu lub więcej osób

• Prawie 60% badanych żyje w gospodarstwach 

dwupokoleniowych

• Blisko połowa badanych (46,8% żyje w rodzinach 

nuklearnych pełnych                                         

 

 

Struktura gospodarstw 

domowych mieszkańców wsi i 

małych miast – cd.

• Badane gospodarstwa są w większości 

mało lub średnio dzietne (53,3%)

• ¾ badanych żyje w gospodarstwach z 

osobami pracującymi

• W składzie co drugiego gospodarstwa 

domowego są emeryci i renciści

• Według 88,9% badanych ocena sytuacji 

materialnej badanych jest przeciętna

 

 

Funkcjonowanie 

gospodarstwa domowego – 

problem władzy w rodzinie

• kto w gospodarstwie domowym decyduje 

o wydatkach?

• kto najczęściej podtrzymuje kontakty z 

krewnymi, przyjaciółmi?

• kto najczęściej załatwia sprawy 

urzędowe?

• kto najczęściej organizuje, szuka pomocy 

w trudnych sytuacjach?

• kto najczęściej organizuje opiekę nad 

dziećmi/chorymi domownikami?

 

 

Władza w rodzinie

• Z deklaracji respondentów wynika , iż decyzje są 

 w większości podejmowane wspólnie przez 

partnerów, wskazuje to na procesy egalitaryzacji 

rodzin wiejskich i małomiasteczkowych

• W drugiej kolejności, wskazuje się na 

żonę/partnerkę jako na tę, która organizuje życie 

małżeńsko – rodzinne, w tym także kontakty z 

krewnymi

• 46,4% mężczyzn oraz 47,6% kobiet wskazało na 

żonę/partnerkę jako głównie odpowiedzialną za 

organizację opieki nad dziećmi/chorymi 

domownikami

 

 

Struktura rodzinnych sieci 

społecznych

• Sieci rodzinne cechują częściej kontakty 

heterogeniczne z punktu widzenia 
wykształcenia krewnych, z którymi się 
kontaktują

• Sieci rodzinne respondentów obejmują 

częściej – ok.. 60% ogółu badanych – kontakty 
heterogeniczne z punktu widzenia pozycji 
zawodowej krewnych (wśród osób, z którymi 
regularnie kontaktują się są jednocześnie 
pracujący, bezrobotni, emeryci/renciści)

 

 

Wsparcie udzielone członkom rodziny i otrzymane od 

członków rodziny przez mieszkańców wsi i małych 

miast według wyróżnionej kategorii spraw (%)

 

 

 

W rodzinnych kontaktach 

pomocowych:

• Dominują relacje pomocowe w zakresie 

wsparcia emocjonalnego, rzadziej dotyczą 

wsparcia w codziennych pracach domowych, w 

zakresie remontów i prac polowych oraz 

załatwiania spraw urzędowych

• Obserwuje się względna symetryczność relacji 

pomocowych w ramach kręgu rodzinnego – 

członkowie rodziny świadczą sobie pomoc 

wzajemnie

• Prawie ½ badanych jest zdania, ze bez tej 

pomocy raczej lub w ogóle nie poradziłoby sobie 

w życiu

 

 

• Generalnie nawet jeżeli jest to pomoc 

sporadyczna , to jest doceniana, 
szczególnie przez kobiety

• Kobiety deklarują, iż udzielają i 

otrzymują głównie wsparcie 
emocjonalne, podczas gdy mężczyźni 
częściej wskazują na pożyczki 
pieniędzy i pomoc w znalezieniu pracy