O różnicach indywidualnych..
najpierw trochę długoletniej
historii…
Cyceron (I w p.n.e.) wprowadził pojęcie
inteligencji, która była właściwością umysłu
determinującą różnice międzyludzkie.
Teofrast z Eresos (II/III w p.n.e.)– dzieło
Charaktery – opis zróżnicowanych osobowości
(30 portretów wad ludzkich).
Typologia temperamentów Hipokratesa-
Galena (IV/V w p.n.e).
Michał Wiszniewiecki (1837r.) – pierwsze w
Polsce studium psychologiczne Charaktery
Rozumów Ludzkich (różnice w funkcjonowaniu
intelektualnym).
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
2
Różnice indywidualne
…”to zjawisko polegające na tym, że
jednostki (ludzie i zwierzęta) należące
do tej samej populacji różnią się
między sobą pod względem
porównywanych charakterystyk
fizycznych i psychicznych”
(Strelau,
2001).
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
3
Psychologia różnic
indywidualnych jako
dyscyplina naukowa
Za twórcę psychologii różnic
indywidualnych uznaje się Sterna, który w
1910 r. opublikował monografię (w j.
niemieckim) O psychologii różnic
indywidualnych.
Powyższą datę uznaje się za początek
dyscypliny.
Psychologia różnic indywidualnych dotyczy
nie wszystkich różnic – jedynie tych
odznaczających się względną stałością:
temperament i osobowość, inteligencja i
zdolności, style poznawcze.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
4
Psychologia różnic
indywidualnych jako
dyscyplina naukowa
Ciągły rozwój…
Nowe metody badawcze i sposoby
analizy danych
Wkraczanie w inne dziedziny
psychologii, które do tej pory
pomijały aspekt różnic
indywidualnych
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
5
Powszechność różnic
indywidualnych
NIE ISTNIEJE taka cecha fizyczna lub
psychiczna, ani forma zachowania,
pod względem której ludzie byliby
identyczni między sobą (nie różnili
się) (Strelau, 2001).
Wynika z tego, że każdy z nas jest
NIEPOWTARZALNY
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
6
Różnice
interindywidualne/intraindywid
ualne
Interindywidualne (międzyosobnicze) –
różnice w obrębie określonej cechy lub
zachowania, pomiędzy jednostkami w
ramach tego samego gatunku.
Intraindywidualne (wewnątrzosobnicze)
– różnice w zakresie określonej cechy lub
zachowania u tej samej jednostki.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
7
Przykłady
•
Ogólna prawidłowość – osoby z niską
reaktywnością mają wyższe zadowolenie z
życia niż osoby z wysoką reaktywnością
(Klonowicz, 2001; Zalewska 2003);
•
Modyfikacja – posiadanie celów
wewnętrznych osłabia negatywny „wpływ”
wysokiej reaktywności na zadowolenie z
życia.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
8
Ogólna
prawidłowość
Modyfikacja
Strategie nieadaptacyjne
częściej stosowane są w
sytuacjach straty niż syt.
niepowodzenia
Prawdziwe tylko dla osób:
•
o małych możliwościach
przetwarzania stymulacji
(nisko żwawych, wysoko
reaktywnych emocjonalnie)
•
zorientowanych na stan
Strategie adaptacyjne
częściej stosowane są w
sytuacjach niepowodzenia
niż syt. straty
Prawdziwe tylko dla osób
zorientowanych na działanie
Osoby o tendencjach
depresyjnych (subklinicznie
depresyjni) częściej stosują
strategię obwiniania innych
niż niedepresyjni
Prawdziwe tylko dla sytuacji o
małej zależności od podmiotu
(sytuacje straty)
Strategia akceptacji
stosowana jest częściej w
sytuacjach straty niż
niepowodzenia
Prawdziwe tylko dla osób:
•
nisko perseweratywnych
•
zorientowanych na
działanie
Różnice
podstawowe pojęcia opisowe
Typ
Cecha: wymiar / czynnik
Styl
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
10
Typ
Po raz pierwszy pojęciem tym posłużono się
do opisu klasycznych temperamentów.
Stern (1921): jest to dominująca dyspozycja
psychiczna bądź psychofizyczna, która
przysługuje dającej się wyróżnić na jej
podstawie grupie ludzi, przy czym grupy
tej nie można jednoznacznie i
wszechstronnie oddzielić od innych grup.
Jung (1960): powtarzający się w
charakterystyczny sposób wzorzec tego, co
ogólne.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
11
Typ
(wg Strelaua, 1969)
1.
Stanowi kategorię klasyfikacyjną, na
podstawie której klasyfikować możemy
osoby wg ustalonych kryteriów (jednostka
nie MA typu, lecz do niego NALEŻY); służy
systematyzacji różnic indywidualnych.
2.
Stoi na pograniczu tego co ogólne i
indywidualne.
3.
Obejmuje względnie stałe cechy
(psychiczne, fizjologiczne, anatomiczne).
4.
Granice między typami są płynne –
podziały trudno jest ostro odgraniczyć od
siebie.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
12
Typ
- koncepcja biegunowa
1.
Za podstawę podziału bierze się pod
uwagę ekstremalne wartości jakiejś cechy,
którą da się opisać dwubiegunowo.
2.
Dwa bieguny mogą oznaczać dwa
jakościowo odmienne typy.
3.
Kryterium wyodrębniania może być
wartość odchylenia standardowego.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
13
Typ
- koncepcja modalna
Podział na więcej niż dwa typy, także w
oparciu o stopień nasilenia danej
cechy.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
14
Typ
- koncepcja szufladkowa
1.
Kryterium stanowi zespół odmiennych
jakościowo charakterystyk dla
poszczególnych typów.
2.
Najbardziej krytykowana koncepcja
(dlaczego?)
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
15
Typ
- koncepcja wymiarowa
1.
Kryterium typologicznym są dwie cechy,
które można opisać dwubiegunowo,
układające się w wymiary.
2.
Pozycja danej osoby na wymiarze opisana
być może za pomocą więcej niż jednej
wartości cechy.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
16
Typ
- zarzuty
1.
Tendencja do szufladkowania ludzi, opisu
tylko przypadków skrajnych – a przecież
większość charakterystyk układa się
zgodnie z krzywą rozkładu normalnego
(czyli jednak najwięcej jest np.
ambiwertyków).
2.
Podejście deterministyczne, związane z
typologiami konstytucjonalnymi.
3.
Założenie o niezmienności cech.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
17
Cecha
Względnie stała, charakterystyczna dla
jednostki, zgeneralizowana tendencja do
określonych zachowań, przejawiająca się w
różnych sytuacjach (Strelau, 2001).
Ma charakter latentny.
Jest zmienną pośredniczącą między
bodźcem a reakcją.
Zwykle (jeśli mowa o PRI) ma podłoże
biologiczne.
Może mieć różne nasilenie, a ludzi można
uporządkować wg tego nasilenia (wymiar).
Może współwystępować (korelować) z inną
cechą (cechami) - czynnik.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
18
Cecha –
kiedy „widać” jej obecność i rolę?
Badania wielokrotne (nie jednorazowe).
Badania długotrwałe (nie krótko trwające).
W szerokim zakresie zachowań i reakcji (nie w
pojedynczych).
Kiedy brak jest nacisku, norm (a nie tam gdzie
rządzą sztywne zasady).
Gdy można samemu wybierać sytuację (nie
wtedy, gdy ktoś wybrał za nas).
Jeśli możemy modyfikować sytuację, tworzyć ją.
W warunkach naturalnych (nie
eksperymentalnych).
Jeśli mamy cechę, która sprawia, że preferujemy
zachowania zgodne z naszymi cechami (a nie
zachowujemy się jak chorągiewka na wietrze ).
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
19
Styl
Sposób, w jaki przebiega określony
proces, czynność czy działanie.
Style poznawcze – różnice ze
względu na określony sposób
przetwarzania informacji/percepcji.
Style radzenia sobie – różnice ze
względu na sposób radzenia sobie z
sytuacją stresową.
Style działania – różnice ze względu
na sposób, w jaki przebiega dana
czynność.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
20
Dziedziczność czy
środowisko?
(nature or nurture? F. Galton)
Geniusz jest zdeterminowany przez
dziedziczność (Galton, 1869).
Pomyłki dotyczące tego, czy mowa o ogólnych
zjawiskach, czy o różnicach indywidualnych
(dziedziczenie vs odziedziczalność np.
inteligencji).
Wszelkie zachowanie jest wynikiem
współdziałania zarówno genów jak i
środowiska.
Hebb (1953) – suma udziału obu czynników:
100% dziedziczności i 100% środowiska.
Współcześnie: Z=f(GxS) jeśli któryś z
czynników ma wartość zerową, to zachowanie
nie wystąpi.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
21
GENETYKA ZACHOWANIA
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
22
Czym jest genetyka
zachowania?
Dyscyplina naukowa z pogranicza genetyki i
nauk o zachowaniu.
Cel badań: ustalenie wkładu czynnika
genetycznego w ogólną zmienność
fenotypową cech/zachowań, przy kontroli
czynników środowiskowych.
Zapoczątkowana przez F.Galtona,
zajmującego się badaniem dziedziczenia
geniuszu.
Pierwsze dowody na istnienie czynników
dziedzicznych (genów) zostały pokazane w
pracach G.Mendla (eksperymenty nad
dziedziczeniem u grochu).
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
23
Założenia
1.
Jednostki w populacji różnią się zarówno z
przyczyn genetycznych, jak i
środowiskowych (obserwowana w populacji
zmienność zachowań wynika z wpływów
zarówno genetycznych jak i
środowiskowych).
2.
Różnice indywidualne są zdeterminowanie
działaniem wielu genów, różnie
umiejscowionych w chromosomach (jest
mało prawdopodobne, aby jakikolwiek
pojedynczy gen determinował zmienność
fenotypową).
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
24
Ogólny wzór
V
P
= V
G
+ V
E
V
P
- wariancja fenotypowa
(phenotypic variance)
V
G
- wariancja genetyczna
(genetic variance)
V
E
- wariancja środowiskowa
(environmental
variance)
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
25
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
26
Wariancja genetyczna
addytywna
Związana jest z przekazem genetycznym
rodzice –dziecko: organizm potomny
otrzymuje od każdego z rodziców materiał
genetyczny- dokładnie po połowie od matki i
ojca.
Obejmuje tę cześć wyposażenia
genetycznego, która „odtwarza się w
identycznej postaci”, czyli przyczynia się do
podobieństwa dziecka do rodziców.
Każde z rodziców i ich dziecko, a także
rodzeństwo biologiczne mające tych samych
rodziców ma połowę wspólnych genów.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
27
Dobór rodziców
Związany z wariancją genetyczną addytywną.
Odnosi się do tendencji ludzi polegającej na
nielosowym doborze partnerów na podstawie
jednej lub więcej charakterystyk
psychologicznych.
Jeśli te cechy są silnie uwarunkowane
genetycznie, to w momencie doboru
partnerów na zasadzie podobieństwa:
potomstwo będzie do nich bardziej podobne, niż
wynikałoby to bezpośrednio z wkładu addytywnego
czynnika genetycznego;
w kolejnych populacjach zmienność tej cechy
będzie się zwiększać (gdyby dobór był
komplementarny – zmniejszać).
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
28
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
29
Wariancja genetyczna
nieaddytywna
jest wynikiem złożonych procesów interakcji między
genami w chromosomach organizmu potomnego,
które przejawiają się w postaci dominacji i epistazy
Dominacja
interakcja alleli zajmujących jednakowe położenie
(locus) w chromosomie; polega na tym, że allel
dominujący wywiera silniejszy wpływ na daną cechę
niż drugi allel z tej samej pary.
Epistaza
interakcja między allelami zajmującymi różne położenie
w chromosomach; to tłumienie cechy
uwarunkowanej przez określony gen w wyniku
współdziałania genów dominujących z różnych par
alleli.
(allele to para lub więcej genów, z których każdy wywołuje odmienne wykształcenie tej samej
cechy)
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
30
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
31
Wariancja środowiskowa:
środowisko wspólne
Środowisko wspólne (dzielone,
międzyrodzinne) – czynniki środowiskowe,
które upodobniają poszczególnych
członków danej rodziny do siebie i zarazem
odróżniają ich od członków innych rodzin.
Np. zachowania względem siebie członków
rodziny, rodzaj wzajemnych interakcji,
otoczenie fizyczne, tradycje rodzinne,
liczba wspólnie mieszkających osób, status
materialny, społeczny…
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
32
Wariancja środowiskowa:
środowisko specyficzne
Środowisko specyficzne (nie dzielone,
wewnątrzrodzinne) – czynniki
środowiskowe, które przyczyniają się do
powstawania różnic między członkami tej
samej rodziny.
Zasób indywidualnych doświadczeń
środowiskowych danej jednostki; istotny
jest sposób, w jaki człowiek spostrzega i
reaguje na te same bodźce środowiskowe
Np. zróżnicowane postawy rodziców wobec
dzieci, choroby, urazy, doświadczenia
szkolne, kolejność urodzin
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
33
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
34
Interakcja i korelacja
genotypu i środowiska
Interakcja i korelacja czynników
genetycznych i środowiskowych prowadzi
do tworzenia się zróżnicowanych
doświadczeń, odmiennych dla każdej
jednostki, a w efekcie do powstawania i
utrzymywania się różnic indywidualnych w
populacji.
Różnice indywidualne w zachowaniu
ujawniają się już we wczesnej ontogenezie.
Ludzie rozwijają się w zróżnicowanych
warunkach środowiskowych.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
35
Interakcja (GxE)
Odnosi się do specyficznego wpływu
środowiska na jednostki o zróżnicowanych
genotypach.
Określa stopień, w jakim czynniki
genetyczne uwrażliwiają człowieka na
wpływy środowiskowe (genotyp modyfikuje
wrażliwość jednostki na specyficzny wpływ
środowiska).
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
36
Interakcja (GxE): przykłady
Określone oddziaływania wychowawcze
mogą być bardziej skuteczne dla jednych
dzieci (o określonym wyposażeniu
genetycznych), a mniej efektywne w
stosunku do innych (o innym wyposażeniu
genetycznym).
Środowisko optymalne dla ludzi o
określonym wyposażeniu genetycznym
może nie być optymalne dla osób z
odmiennym genotypem.
Wkład interakcji G x E w ogólną wariancję
cech – od 2 do 6%
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
37
Korelacja(GE)
Odnosi się do specyficznej ekspozycji na
bodźce środowiskowe ludzi w zależności od
ich wyposażenia genetycznego.
Geny zmieniają prawdopodobieństwo
ekspozycji człowieka na czynniki
środowiskowe.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
38
Korelacja(GE) - rodzaje
Korelacja pasywna (bierna): odnosi się do
warunków środowiskowych sprzyjających
rozwojowi tych cech, które są determinowane
przekazanymi genami. Występuje tylko
między osobami spokrewnionymi ze sobą i nie
wymaga aktywnego uczestnictwa jednostki.
Korelacja reaktywna: podleganie wpływom
środowiskowym związanym z reakcjami ludzi
na zachowanie jednostki wynikające z cech
zdeterminowanych genetycznie.
Korelacja aktywna: odnosi się do
aktywnego wyboru warunków środowiskowych
odpowiadających genotypowi jednostki.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
39
Odziedziczalność
Miara statystyczna, proporcja
obserwowalnej zmienności fenotypowej,
którą można wyjaśnić wpływami
genetycznymi.
Odnosi się nie do jednostki, ale do całej
populacji, w której została obliczona i nie
może być uogólniana na inne populacje czy
środowiska.
Może się zmieniać w czasie i między
populacjami –różnice w obliczonym
wskaźniku mogą być spowodowane
wpływem środowiska na ekspresję
genetyczną
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
40
Współczynnik
odziedziczalności h
2
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
41
P
G
V
V
h
2
=
E
G
G
V
V
V
h
2
=
Współczynnik
odziedziczalności h
2
N
w wąskim rozumieniu
(narrow-sense heritability)
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
42
P
A
V
V
h
2
N
=
Ta część wariancji fenotypowej,
którą można przypisać
genetycznej wariancji addytywnej
V
A
Współczynnik
odziedziczalności h
2
B
w szerokim rozumieniu
(broad-sense heritability)
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
43
P
NA
A
V
V
V
h
2
B
=
Ta część wariancji fenotypowej, którą
można przypisać
genetycznej wariancji addytywnej V
A
oraz wariancji nieaddytywnej V
NA
Rozwinięte równanie –
badanie zmienności fenotypowej
określonej cechy
V
P
= V
A
+ V
AM
+V
D
+V
EP
+V
E
+V
GxE
+ 2covGE
Zmienność fenotypowa określonej cechy to rezultat
addytywnego wpływu
czynników genetycznych: addytywnego (V
A
) i
związanego z nim doboru rodziców (V
AM
),
dominacji (V
D
) i epistazy (V
EP
) oraz
czynników środowiskowych (V
E
) a także interakcji
(V
GxE
) i kowariancji
(2covGE)* czynników
genetycznych i środowiskowych
(*podwojenie wynika z faktu, że genetyczny
składnik kowariancji wyników dziecka i jednego z
rodziców to połowa genetycznej wariancji
addytywnej)
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
44
Wskaźnik odziedziczalności
wg Falconera
h
2
= 2(r
mz
- r
dz
)
(r - współczynnik korelacji Pearsona)
r
mz
- interkorelacja dla bliźniąt monozygotycznych
wychowywanych razem
r
dz
- interkorelacja dla bliźniąt dyzygotycznych
wychowywanych razem
Wskaźnik ten pozwala oszacować odziedziczalność
w szerokim rozumieniu i zazwyczaj zawyża
udział czynników genetycznych.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
45
Metody badawcze
Metoda bliźniąt, polegająca na
porównaniu fenotypowych różnic w parach
bliźniąt DZ i MZ
(w jakim stopniu zmienność zachowania
obserwowana u różnych osobników – w
określonej populacji- wynika z różnic
genetycznych między nimi, a w jakim
została spowodowana wpływami
środowiska, w którym żyli i rozwijali się).
Metoda studiów rodzinnych -
porównanie podobieństwa fenotypowego
członków rodzin biologicznych.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
46
Metody badawcze
Metoda badań adopcyjnych - badanie
podobieństwa fenotypowego osób
niespokrewnionych genetycznie, ale
mieszkających razem i tworzących rodzinę - cenne
źródło informacji o roli środowiska wspólnego.
Metody molekularne - identyfikacja genów
mających nawet niewielki udział w kształtowaniu
się różnic indywidualnych w zakresie danej
cechy/zachowania.
QTL (Quantitative Trait Loci) – symultaniczne
wykrywanie i identyfikacja genów o różnym
umiejscowieniu i zmiennym zakresie wpływu na to
samo zachowanie, a zwłaszcza jego zaburzenia.
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
47
Wybrane wyniki badań
50% - odziedziczalność zdolności ogólnych
Podobieństwo w zakresie Ilorazu Inteligencji:
80% dla MZ wychowywanych razem, 60% dla
DZ wychowywanych razem, 47% zwykłe
rodzeństwo, 40% rodzice-dzieci biologiczne,
<30% rodzice-dzieci adopcyjne (Plomin & Petril,
1997).
Schizofrenia – 9% rodzice-dzieci, 17% DZ,
48% MZ.
Depresja – 9% rodzice-dzieci, 11% DZ, 40%
MZ.
Zaburzenie Dwubiegunowe – 8% rodzice-
dzieci, 40% DZ, 72% MZ.
(Plomin, DeFries, McClearn, Rutter, 1997)
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
48