Podstawowe pojęcia z 

zakresu farmakologii 

ogólnej

Agnieszka Śliwińska

Klinika Chorób Wewnętrznych z 

Oddziałem Diabetologii i 

Farmakologii Klinicznej

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Definicja i krótki zarys historii 

farmakologii

• Z grec. farmakon – lek, logos – słowo, nauka
• Farmakologia jest nauką o działaniu różnych związków 

chemicznych i substancji biologicznie czynnych na 
organizm

• W zakresie medycznym oprócz działania terapeutycznego 

farmakologia obejmuje również działania niepożądane i 
toksyczne, interakcje między różnymi lekami, zasady 
prowadzenia badań przedklinicznych i klinicznych, 
ekonomikę farmakologiczną

• Dziedzina interdyscyplinarna
• Obejmuje zainteresowania lekarzy, farmaceutów, biologów, 

chemików i fizyków

Kierunki farmakologii

• Farmakodynamika – wpływ leków  na czynności 

poszczególnych układów i narządów

• Farmakokinetyka – losy leku w organizmie
• Farmakologia kliniczna – kliniczne aspekty działania 

leków

• Uwzględniając specjalizacje medyczne: farmakologia wieku 

rozwojowego, farmakologia geriatryczna, 
neurofarmakologia, psychofarmakologia, 
chronofarmakologia

• Rozwój biologii molekularnej: farmakologia molekularna, 

farmakogenetyka, farmakogenomika

Rys historyczny

• Claudius Galen - (ok. 130 – 

200 n.e.) –  rzymski lekarz  
greckiego pochodzenia, 
anatom utalentowany 
badacz i pisarz, jeden z 
najznakomitszych 
starożytnych lekarzy, wywarł 
olbrzymi wpływ na rozwój 
nauk medycznych w 
średniowieczu i odrodzeniu; 
dokonał podziału substancji 
na maści, kremy, papki i 
płyny oraz wprowadził 
kosmetykę do świata 
medycyny

Rys historyczny

• Paracelsus, właśc. Phillippus Aureolus 

Theophrastus Bombastus von 

Hohenheim (ur. 10.11.1493 lub 1494 w 

Einsiedeln w Szwajcarii, zm. 24.09.1541 

w Salzburgu w Austrii) – lekarz i 

przyrodnik, zwany ojcem medycyny 

nowożytnej; 

• badał wiele substancji chemicznych 

pod kątem wykorzystania ich jako leki, 

ich właściwości trujące (uważany jest 

za ojca toksykologii); autor słynnej 

wypowiedzi: "Cóż jest trucizną? 

Wszystko jest trucizną i nic nie jest 

trucizną. Tylko dawka czyni, że 

dana substancja nie jest trucizną" ;

• opracował metody przetwarzania 

surowców roślinnych tak, aby wydobyć  

z nich aktywny składnik; stosował 

dawkowanie leków, oraz leczenie 

różnych chorób odmiennymi 

specyfikami np.  wprowadził szereg 

nowych leków, m.in. rtęć na syfilis, oraz 

szereg soli metali i opium, wprowadził 

takie terminy fizykochemiczne jak 

alkohol i gaz

Rys historyczny

• 1849 – Rudolf Buchheim wprowadził farmakologię jako 

odrębną dyscyplinę medyczną, na Uniwersytecie w 
Dorpacie utworzył pierwszy Instytut Farmakologii

• Druga połowa XIX w. i XX w. – rozwój farmakologii, Europa – 

O. Schmiedeberg, JN Langley i P. Ehrlich, USA – JJ Abel

• 1909 powstanie pierwszego czasopisma farmakologicznego 

– „Journal of Pharmacology and Experimental 
Therapeutics” założone przez O. Schmiedeberg’a i B. 
Naunym’a

• W latach 20-tych XX w. laboratoria farmakologiczne 

opuszczają uniwersytety i tworzą własny przemysł 
farmaceutyczny

Rys historyczny

• W Polsce pod koniec XVIII w. od farmacji oddzieliła się nauka 

o lekach (Materia Medica) jako samodzielna dyscyplina

• 1878 została utworzona Katedra Farmakologii i Farmakognozji 

na Uniwersytecie Jagiellońskim kierował nią J. Łazarski 

• 1928  została utworzona samodzielna Katedra Farmakologii 

na Uniwersytecie Jagiellońskim kierował nią  J. Supniewski

• 1887 we Lwowie na Uniwersytecie im. Jana Kazimierza 

powołano na Wydziale Lekarskim Katedrę Farmakologii i 
Farmakognozji kierownikiem był  W. Sobierański uczeń O. 
Schmiedeberg’a 

• Po odzyskaniu niepodległości na Uniwersytecie Warszawskim 

utworzono Katedrę Farmakologii, którą objął  J. Modrakowski 
uczeń W. Sobierańskiego 

Pochodzenie leku 

• Leki mogą być pochodzenia:

– Mineralnego
– Roślinnego
– Zwierzęcego
– Z syntezy lub półsyntezy chemicznej
– Uzyskane metodami inżynierii genetycznej

• Leki pochodzenia roślinnego:

– Alkaloidy
– Glikozydy
– Saponiny
– Garbniki

• Przetwory galenowe – napary (infusa), odwary (decocta), 

nalewki (tincturae) i inne przyrządzane według przepisów 

farmakopealnych, zawierają, oprócz produktów balastowych, 

związki czynne o określonym charakterze działania 

Pochodzenie leku 

• Leki pochodzenia zwierzęcego:

– Preparaty hormonalne (insulina, ACTH, kalcytonina)
– Wyciągi tkankowe (heparyna i inne)
– Surowice
– Enzymy (trypsyna, pepsyna)

• Leki pochodzenia syntetycznego – stanowią  najliczniejszą 

grupę leków, niektóre wywodzą się z produktów 
naturalnych pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego, 
uzyskiwane droga półsyntezy, mogą być oparte na różnych 
układach chemicznych, łącznie z takimi, które nie 
występują w przyrodzie

• Wiele leków uzyskuje się metodami inżynierii genetycznej 

Postaci leków

• Stała :

– Proszki
– Tabletki
– Drażetki
– Pigułki 
– Czopki

• Płynnej lub półpłynnej:

– Roztwory
– Wyciągi
– Napary
– Nalweki
– Mieszanki
– Syropy 
– Zawiesiny

• W formie aerozoli (leki przeciw astmie oskrzelowej)
• Par i gazów (leki stosowane do znieczulenia ogólnego)

Różne formy leków a fazy działania 

leków

Dystrybucja

Metabolizm

Dezintegra
cja

Rozpuszczanie

Wchłanianie

Wydalan
ie

Oddziaływanie
z receptorem

Inne mechanizmy
działania

Działanie
farmakologiczne

Tabletki
Pigułki

Proszki

Roztwory
(Podanie doustne, 
domięśniowe, 
Podskórne)

Roztwory
Podane dożylnie

Postaci leków o przedłużonym 

działaniu - depot

• Stosowane doustnie – powolne uwalnianie i wchłanianie związków 

czynnych, tabletki wielowarstwowe

• Stosowane pozajelitowo – (domięśniowo, podskórnie) – długotrwałe 

działanie w wyniku powolnego wchłaniania z miejsca podania leku

• Olejowe roztwory estrów niektórych leków neuroleptycznych 

(flufenazyna, flupentiksol), wchłaniają się powoli z miejsca podania 

w wyniku powolnego rozszczepiania przez esterazy znajdujące się w 

różnych tkankach a substancja aktywna to klasyczna 

niezestryfikowana forma leku, dzięki temu efekt terapeutyczny 

uzyskuje się przy dużo niższych stężeniach, lek podaje się co 2-3 

tygodnie domięśniowo

• Insulina w wyniku połączenia z zasadowym białkiem protaminą 

(dodaje się ZnCl

2

 w celu zwiększenia trwałości) działa ponad 3 h w 

porównaniu do 6-8 h działania formy krystalicznej

• Długotrwałe działanie można uzyskać poprzez przedłużenie 

wydalania leku oraz związania go z białkami krwi, skąd powoli 

uwalniane są w postaci czynnej

Czynne metabolity leków

 Prekursory leków (pro-drug)

• Wiele leków ulega przemianom metabolicznym, w wyniku których 

powstają czynne metabolity, które wykazują pożądane działanie 
farmakologiczne (NLPZ – oksyfenylbutazon jest czynnym 
metabolitem fenylbytazonu, leki anksjolityczne (przeciwlękowe), 
przeciwdepresyjne, cytostatyki)

• Często metabolit działa silniej niż związek macierzysty, 

niejednokrotnie dopiero metabolit wykazuje działanie 
farmakologiczne czyli podany lek jest prekursorem leku (pro-
drug)

• Czasami metabolit wykazuje odmienne lub nawet przeciwne 

działanie niż związek macierzysty, przykład: trójpierścieniowe leki 
przeciwdepresyjne – dezipramina, metabolit imipraminy wykazuje  w 
przeciwieństwie do związku macierzystego znacznie silniej 
wychwytuje noradrenalinę

• Przykłady :Lewodopa (3,4-(dihydroksyfenylo)-L-alanina), 

acyklowir

Nazwy leków

• Nazwa handlowa, nadawana przez producenta, jest 

zastrzeżona

• Nazwa międzynarodowa, orientuje o podstawowej 

budowie chemicznej związku, z którego wywodzi się dany 
lek opiera się na elementach etymologicznych nazwy 
chemicznej, nie jest zastrzeżona, może być dowolnie 
używana przez każdego producenta

• Nazwy grupowe leków, określają charakter działania 

leków należących do tej samej grupy niezależnie od ich 
pochodzenia, budowy chemicznej i właściwości 
fizykochemicznych, np. leki przeciw bólowe grupa 
anelgetica, pobudzające – analeptica, nasenne – hypnotica, 
uspokajające – sedativa

Nazwa 

międzynarodowa

Nazwa grupy leków

Nazwa handlowa

aciclovir

przeciwwirusowy

Abbovir, Herpesin, 

Zovirax

paracetamol

Przeciwbólowy i 

przeciwgorączkowy

Apap, Codipar, 

Panadol

sildenafil

W zaburzeniach 

wzwodu

Viagra, Maxigra

Właściwości leków i rodzaje reakcji 

organizmu na ich działania

• Oprócz swoistej spodziewanej reakcji na lek często 

obserwuje się odchylenia zarówno jakościowe jak i ilościowe 
w sposobie działania leku jak też reakcji organizmu

• SYNERGIZM – 2 lub więcej leków zastosowanych 

jednocześnie lubw krótkich odstępach czasu wspiera się 
wzajemnie w działaniu farmakologicznym, sumowanie lub 
potęgowanie działania podanych leków:

– SYNERGIZM ADDYCYJNY – działanie 2 lub więcej leków podanych 

razem jest równe sumie działania poszczególnych składników, leki o 
podonbym punkcie uchwytu i mechanizmie działania, np. epinefryna – 
norepinefryna

– SYNERGIZM HIPERADDYCYJNY – (potencjalizacja lub potęgowanie) 

działanie leków podanych razem jest większe niż suma działania 
poszczególnych składników, leki o różnym punkcie uchwytu przy tym 
samym kierunku działania, np. etanol i barbiturany, sole wapnia i 
glikozydy, kodeina i paracetamol

Właściwości leków i rodzaje reakcji 

organizmu na ich działania

• ANTAGONIZM – wzajemne oddziaływanie 2 leków 

działających przeciwnie, dającym w efekcie zahamowanie lub 
zniesienie ich działania farmakologicznego, rodzaje 
antagonizmu:

– ANTAGONIZM KONKURENCYJNY – (kompetycyjny) 2 leki (agonista i 

antagonista) mające taki sam punkt uchwytu działania konkurują o ten 
sam receptor, mogą się wzajemnie wypierać z wiązania z receptorem, 
np. naloksanem i morfiną w obrębie receptora opioidowego

– ANTAGONIZM FUNKCJONALNY – 2 leki o różnym punkcie uchwytu 

wywołują przeciwne działanie, np. adrenalina zwęża naczynia pobudzając 
w nich receptory adrenergiczne, actylocholina rozszerza naczynia przez 
pobudzenie zakończeń przywspółczulnych zmniejszając pośrednio 
działanie presyjne adrenaliny

– ANTAGONIZM CHEMICZNY – 2 leki reagują ze soba tworząc związek 

słabszy lub nieczynny biologicznie, zjawisko wykorzystywane w leczeniu 
zatruć, np. zatrucie solami baru leczy się siarczanem sodu, wytrąca się 
nietoksyczny i nierozpuszczalny w wodzie siarczan baru

Właściwości leków i rodzaje reakcji 

organizmu na ich działania

• TACHYFILAKSJA – szybkie wygaszanie działania leku, np. przy 

dożylnym podaniu efedryny po każdym następnym wstrzyknięciu 
występuje coraz słabsze podwyższenie ciśnienia tętniczego krwi, 
aż w końcu mięśnie gładkie przestają reagować na lek

• TOLERANCJA – jest procesem podobnym do tachyfilaksji lecz 

rozwijającym się wolniej, do uzyskania tej samej reakcji 
konieczne staje się stopniowe zwiększanie dawki leku, np. 
lecznicza dawka morfiny wynosi 10-15 mg w przypadku rozwoju 
tolerancji może znacznie przewyższać dawkę toksyczną  ale 
niezbędną do działania przeciwbólowego

– Łatwo rozwija się w stosunku do leków nasennych (poch. kwasu 

barbituranowego), przeciwbólowych, amfetaminy, lizergidu

– Arsenofagia – zażywanie arszeniku w celu poprawy samopoczucia 

prowadzące do zwiększania dawek bez objawów zatrucia

– Związana jest z uzależnieniami lekowymi

Mechanizmy rozwoju tolerancji

• Nasilenie metabolizmu leków wskutek indukowania enzymów 

mikrosomalnych wątroby – barbiturany, fenytoina, NLPZ – tzw. 
tolerancja metaboliczna

• Zmiany wrażliwości receptorów komórkowych lub zmian 

biochemicznych w komórkach docelowych, na które działają leki 
– leki psychotropowe

• Kilka mechanizmów łącznie – metaboliczny i komórkowy w 

narządach, na które działa lek, np. tolerancja na azotany w 
wyniku wyczerpania się grup SH w komórkach

• Tolerancja funkcjonalna w stosunku do leków działających na 

OUN polegająca na powstawaniu mechanizmów korygujących 
zaburzenie, np. korekcja zaburzeń koordynacji ruchowej i 
działania uspokajającego etanolu i leków nasennych

• Mechanizm uczenia się odgrywa istotną rolę w rozwoju tolerancji

Właściwości leków i rodzaje reakcji 

organizmu na ich działania

• NADWRAŻLIWOŚĆ NA LEKI – zjawisko uwarunkowane 

genetycznie lub nabyte, objaw ten występuje na tle 
uczuleniowym u osób z wrodzoną skłonnością do 
reagowania w sposób gwałtowny i nietypowy na minimalne 
nawet dawki leków lub innych związków, w stosunku do 
których wykazują uczulenie

• IDIOSYNKRAZJA – stan zwiększonej  odczynowości 

organizmu na określony związek chemiczny, ta odmienna 
ilościowo reakcja na lek, związana z osobniczą wrażliwością, 
wynika z nieprawidłowości przemian biochemicznych leku w 
organizmie, stan ten różni się od objawów uczuleniowych, 
przy których dochodzi do reakcji antygen-przeciwciało

Kumulacja leków

• To gromadzenie leków w organizmie, jest zjawiskiem 

swoistym dla niektórych związków, zachodzi w przypadku 
podawania dawek leku w zbyt krótkich odstępach czasu, tak 
 że organizm nie jest w stanie całkowicie wydalić dawki 
poprzedniej przed podaniem następnej

• W przypadku leków, które mają długi biologiczny okres 

półtrwania, a więc gdy łatwo jest wchłaniany z miejsca 
podania, a wolno metabolizowany i wydalany z organizmu; 
gromadzące się w organizmie małe ilości każdorazowo 
wprowadzonej dawki tego samego leku (lub jego czynnego 
metabolitu) ostatecznie sumują się w działaniu i zazwyczaj 
po podaniu kolejnej dawki wywołują nagłe zatrucie 
(zatrucie kumulacyjne), podobnie jak jednorazowo 
podana dawka toksyczne (dosis toxica) tego leku

Kumulacja leków

• Kumulacja zależy od:

– Wiązania leków z białkami krwi
– Gromadzenia się w tkankach w stosunku do których lek wykazuje 

szczególne powinowactwo

• Przykłady: glikozydy nasercowe (digitoksyna), strychnina, 

barbital, sole ołowiu, strontu

• Glikozydy naparstnicy gromadząc się w dużych ilościach w 

mięśniu sercowym, mogą działać lecznico przez bardzo 
długi czas (wiele m-cy a nawet lat), jeśli dawka dobowa 
podtrzymująca jest równa ilości leku wydalanego  w tym 
samym czasie z organizmu

Działania niepożądane i toksyczne 

leków

• Jeśli lek zastosowany jest w zbyt dużej dawce lub przez zbyt 

długi czas lub u osób nadwrażliwych na dany lek

• Nie ma istotnej różnicy między lekiem a trucizną, wartość 

dawki decyduje  czy dany związek działa terapeutycznie czy 
toksycznie

• Działanie inne niż lecznicze to działanie niepożądane lub 

toksyczne:

– Działanie toksyczne – powstaje w wyniku przedawkowania leku 

(przekroczenie max. dawki leczniczej)

– Działanie niepożądane – może być związane z głównym działaniem leku 

(np. atropina oprócz działania spazmolitycznego, hamuje jednocześnie 
wydzielanie gruczołów ślinowych) lub niezależne od tego działania

• Często stosuje się leki pomimo licznych działań niepożądanych 

ze względu na ich dużą wartość terapeutyczną, np. cytostatyki, 
leki przeciwzapalne, antybiotyki 

Działania niepożądane i toksyczne 

leków

• Najczęściej występują ze strony przewodu pokarmowego: 

– Nudności
– Wymioty
– Bóle brzucha
– Uszkodzenie błony śluzowej żołądka i jelit
– Krwawienia
– Powstawanie owrzodzeń

• Niektóre antybiotyki podawane doustnie zwłaszcza w 

większych dawkach i przez dłuższy czas, hamują wzrost flory 
bakteryjnej jelit, co może wtórnie prowadzić do awitaminozy i 
wtórnych zakażeń grzybiczych

• Ważnym aspektem jest działanie teratogenne – szkodliwy 

wpływ na płód szczególnie w pierwszym trymestrze 
(organogeneza)  - i embriotoksyczne – szkodliwy wpływ na 
rozwój płodu w drugim trymestrze ciąży

Czynniki wpływające na działanie 

leków

• Wpływ środowiska:

– Zmiany klimatu
– Temperatury
– Stres

• Wiek organizmu (dzieci i osoby starsze)
• Czynniki patologiczne
• Czynniki genetyczne
• Rytm biologiczny

Mechanizmy działania leków

• Fizykochemiczne, np: środki neutralizujące kwas solny w 

żołądku, środki zmieniające napięcie powierzchniowe 
(detergenty), osmotyczne środki moczopędne (chlorek 
amonu), solne leki przeczyszczające (siarczan magnezu, 
siarczan sodu)

• Enzymatyczne: w leczeniu żółtaczki noworodków 

wykorzystuje się pobudzający wpływ barbituranów na 
enzymy mikrosomalne wątroby w celu przyspieszenia 
rozkładu bilirubiny 

• Wiązanie z określonymi receptorami błonowymi lub w 

przypadku hormonów z receptorami wewnątrzkomórkowymi

Dawkowanie leków

• Działanie leków zależy od ich stężenia we krwi i w tkankach, 

które jest na ogół proporcjonalne do ilości leku 
wprowadzonego do organizmu

• W miarę zwiększania dawki leku i jego stężenia we krwi 

następuje nasilenie reakcji na lek ze strony poszczególnych 
narządów i tkanek

• Nie przebiega ono proporcjonalnie, w pewnym zakresie 

dawek działanie staje się proporcjonalne do logarytumu 
stężenia leku czyli w celu uzyskania większego działania 
dawkę należy zwiększyć wielokrotnie, aby uzyskać 
odpowiednie stężenie leku we krwi

Dawkowanie leków

• Wielkość dawki leku zawsze musi wiązać się z ilościowym 

działaniem leku, często duża dawka może wywoływać 
jakościowo inne działanie w porównaniu z dawką mniejszą

• Leki stosuje się:

– W dawkach jednorazowych (pro dosi) 
– W dawkach dobowych (pro die) – ilość leku zastosowana w 

pojedynczych dawkach w ciągu doby; jest to ważne w przypadku leków 
o długotrwałym działaniu, łatwo kumulujących się dla których 
pożądane jest utrzymanie stałego stężenia aktywnego we krwi

Rodzaje dawek

• Dawka progowa  lub minimalna (dosis minima) – określa najmniejszą 

ilość środka, wywołującą już pewne reakcje ze strony organizmu, dawka 
minimalna nazywa jest też dawką subterapeutyczną

• Dawka lecznicza (dosis therapeutica) – wywołuje wyraźne zmiany w 

czynności narządów, charakteryzujące się pobudzeniem lub 
zahamowaniem ich czynności w granicach fizjologicznych; największa 
dawka lecznicza nazywa się dawką maksymalną

•  dawka uderzeniowa – stosowania np. w leczeniu antybiotykami, 

sulfonamidami, czy  witaminą D; początkowe dawki są znacznie większe, 
zazwyczaj 2-krotnie niż dawki następne podtrzymujące; stosuje się je w 
celu szybszego uzyskania aktywnego stężenia leku we krwi, a tym samym 
skuteczniejszego leczenia pewnych chorób

• Dawka toksyczna (dosis toxica) -  zaburzenia czynności organizmu w 

granicach patologicznych (działanie trujące)

• Dawka śmiertelna (dosis letalis) – najmniejsza ilość leku, która poraża 

ważne dla życia czynności organizmu (oddychanie, czynność serca) 
powodując śmierć)

• Z badań wynika, że najbardziej miarodajna dla leku jest dawka wywołująca 

swoisty odczyn biologiczny u połowy badanych zwierząt; wyróżnia się więc:

– Dawki lecznicze dla 50% badanych zwierząt (DC50) – dosis curativa
– Dawki toksyczne (DT50) – dosis toxica
– Dawki śmiertelne (DL50) – dosis letalis

• Wskaźnik (indeks) terapeutyczny – stosunek między dawką bezpieczną 

działającą skutecznie a dawką mogącą wywołać niepożądane objawy 
toksyczne

•                                              
• Wskaźnik terapeutyczny = Max. dawka tolerowana/Min, dawka 

terapeutyczna

• Wskaźnik terapeutyczny =DL

50

/DE

50

 lub   DL

0,01

/DE

0,99

• Maksymalna dawka jest określana na ogół w odniesieniu do osób 

dojrzałych płci męskiej o masie ciała 70 kg

Dawkowanie leków

Dawkowanie u dzieci

• Jest to bardzo ważne i dotychczas nierozwiązane 

zagadnienie

• Obliczanie dawek dla dzieci opiera się o masę lub 

powierzchnię ciała dziecka i wyprowadzane jest 
od dawek dla dorosłych 

• W obliczeniach nie uwzględnia się: różnic 

fizjologicznych pomiędzy organizmem 
rozwijającym się a dojrzałym

• Najbardziej burzliwe zmiany zachodzą u 

wcześniaków i noworodków

Zasady dawkowania u ludzi starszych

• Powyżej 60 rż. Stosuje się wiele leków w mniejszych 

dawkach, zazwyczaj ½ - ¾ dawki maksymalnej

• Wraz z wiekiem zwiększa się reakcja organizmu na niektóre 

leki, np. leki podwyższające ciśnienie krwi, środki 
przeczyszczające, leki wymiotne

• Upośledzenie czynności wątroby, zaburzenia czynności 

wydzielania wewnętrznego, zmiany miażdżycowe i inne

• Należy zwrócić uwagę przy dawkowaniu jeśli masa ciała jest 

powyżej lub poniżej normy, podawana jest inaczej niż 
doustnie, np. dawka tego samego leku podana 
doodbytniczo wynosi ¾, podanie podskórne ½- ¼ dawki 
doustnej