TRADYCYJNE TEORIE 

ZACOFANIA 

GOSPODARCZO-

SPOŁECZNEGO  KRAJÓW 

SŁABO  ROZWINIĘTYCH

.

2

Główne zagadnienia:

1.

Koncepcja błędnego koła ubóstwa R. 

Nurksego.

2.

Zaklęte kręgi ubóstwa w ujęciu B. Knalla 
i E. Gannagé.

3.

Teoria systemu quasi-stałej równowagi 
H. Leibensteina.

4.

Koncepcja zacofania i niedorozwoju w 

ujęciu 
M. Todoro.

5.

Zwięzła charakterystyka teorii gospodarki 

dualnej.

6.

Kontrowersje wokół kwestii podobieństwa 

poziomu rozwoju KSR i Polski.

3

1.  KONCEPCJA BŁĘDNEGO KOŁA 

UBÓSTWA R. NURKSEGO 

W okresie powstawania ekonomii rozwoju, tj. u schyłku lat 40-tych i 

w pierwszej połowie lat 50-tych zainteresowania ekonomistów z 

ośrodków naukowych Zachodu koncentrowały się na wyjaśnianiu 

charakteru zacofania i niedorozwoju krajów słabo rozwiniętych 

(KSR), a  zwłaszcza - na badaniu przyczyn zacofania i czynników 

je utrwalających.

Dominowała wtedy tendencja do poszukiwania jednego, głównego 

czynnika, który nie tylko rodzi zacofanie, lecz jest też powodem 

niskiego stanu (poziomu) innych czynników wytwórczych.

Do pionierów badań nad KSR należy zaliczyć norweskiego 

ekonomistę Ragnara Nurskego. W opublikowanej w 1952 r. 

książce: „Some Aspects of Capital Accumulatiojn in 

Underdeveloped Areas” (po polsku wydanej w 1962 r. pt.: 

„Problemy tworzenia kapitału w krajach gospodarczo słabo 

rozwiniętych”) wysunął on tezę, że głównym źródłem zacofania 

KSR jest niedobór własnych kapitałów (czyli – oszczędności ze 

źródeł wewnętrznych, niezbędnych na cele inwestycyjne).

Równocześnie Nurkse przedstawił koncepcję błędnego koła 

ubóstwa, którą lapidarnie ujął w następującym zdaniu: „Kraj jest 

biedny,
ponieważ jest biedny”.

4

  Istota koncepcji błędnego koła 

ubóstwa

Nurkse zapoczątkował swoją książką powstanie całej serii 

różnych koncepcji błędnego koła ubóstwa, które też 

określano mianem koncepcji zaklętego kręgu ubóstwa 

(vicious circle of poverty).

Używano ponadto terminów: zaklęty krąg biedy (zacofania lub 

niedorozwoju), jak również - błędne koło czynników 

ograniczających (to ostatnie pojęcie preferował T. Szentes).

W myśl tych koncepcji, czynniki powodujące zacofanie tworzą 

swoisty łańcuch zależności. Układają się one w krąg 

przyczynowości, czyli – w taki sposób, że każdy z tych 

czynników jest zależny od czynnika, który go poprzedza, a on 

sam determinuje  zjawisko po nim następujące. Wzajemne 

powiązanie w sposób okrężny wszystkich rozpatrywanych 

czynników niedorozwoju utrzymuje cały system w 

równowadze, prowadzącej do stagnacji gospodarczej.

Koncepcje błędnego koła zaczerpnięte zostały przez 

ekonomistów z socjologii i psychologii, odzwierciedlając 

potoczne powiedzenie: „Jedno niepowodzenie rodzi drugie” 

(lub przysłowia typu: „Biednemu zawsze wiatr w oczy”, czy 

„Nieszczęścia chodzą parami”).

5

Kręgi niedostatecznej podaży 

kapitału i niskiego popytu na 
kapitał według R. Nurksego

Przedstawione przez R. Nurksego błędne koło ubóstwa 

składa się z dwu kręgów. Pierwszy z nich wyjaśnia, 

skąd bierze się stagnacja po stronie podaży kapitału. 

Natomiast drugi krąg zawiera próbę wyjaśnienia 

stanu niskiego popytu na kapitał w warunkach KSR.

PIERWSZY KRĄG: Niedostateczna podaż kapitału  

Niska zdolność do oszczędzania  Niski poziom 

realnych dochodów ludności  Niska wydajność 

pracy  Niedostateczna podaż kapitału (tj. 

zamknięcie I kręgu).

DRUGI KRĄG: Niski popyt na kapitał = Słabe bodźce do 

inwestowania Niewielka siła nabywcza ludności  

Niski poziom dochodów realnych Niska wydajność 

pracy  Niedostateczne zastosowanie kapitału w 

procesie produkcji  Słabe bodźce do inwestowania 

= Niski popyt na kapitał (tj. zamknięcie II kręgu).

6

    Ocena koncepcji błędnego koła 

ubóstwa 
               R. Nurksego

Głównym osiągnięciem koncepcji błędnego koła ubóstwa 

R. Nurksego było – jak trafnie podkreślał A. Müller – 

przedstawienie możliwości i sposobu przezwyciężenia  

kręgu biedy i zacofania KSR poprzez stopniowe 

podnoszenie wydajności pracy, do czego niezbędne 

inwestycje kapitału  (celem ograniczenia bariery popytu 

i małej chłonności rynku, zwiększenia produkcji, 

wydajności pracy i dochodów ludności).

Ale R. Nurske błędnie zakładał, że KSR same nie będą w 

stanie zapoczątkować wychodzenia z kręgu biedy i 

zacofanie. Twierdził, że będzie to możliwe tylko pod 

warunkiem napływu kapitału zagranicznego (np. w 

ramach pomocy krajów rozwiniętych).

Zaprzeczyły jednak powyższemu doświadczenia rozwojowe 

azjatyckich krajów nowo uprzemysłowionych, które swe 

sukcesy gospodarcze zawdzięczają prawie wyłącznie 

mobilizacji wewnętrznej akumulacji kapitału.

7

      Mankamenty koncepcji zaklętego 

koła
           ubóstwa R. Nurksego

Z kolei kraje naftowe należące do OPEC - dzięki  

narzuconym przez siebie podwyżkom światowych cen ropy 
- zdobyły ogromne środki finansowe. Wprawdzie część z 
nich przezwyciężyła barierę niedostatecznej podaży 
kapitału, lecz nawet tzw. finansowo nadwyżkowe kraje 
OPEC (np. ZEA, czy Kuwejt) nie zdołały wyjść ze stanu 
niedorozwoju. Pokazuje to słabość koncepcji Nurskego, 
upatrującej wyłącznego źródła zacofania w braku  
kapitału.

Ponadto słuszność koncepcji Nurksego, przypisującej 

brakowi kapitałowi rangę jedynej siły sprawczej zacofania, 
podważył - zaobserwowany w praktyce wielu KSR - fakt 
niskiej zdolności do absorpcji środków kapitałowych (np. 
pochodzących z pomocy zagranicznej), przede wszystkim z 
powodu braku kwalifikowanych kadr pracowników, 
niedorozwoju podstawowej infrastruktury ekonomicznej i 
niewłaściwej polityki gospodarczo-społecznej.

8

   2. ZAKLĘTE  KRĘGI UBÓSTWA W 

UJĘCIU B. KNALLA I E. GANNAGE

•

Zaklęty krąg ubóstwa według B. Knalla: 
Niska wydajność pracy (jako główna przyczyna 

zacofania) niskie kwalifikacje pracowników i 

niedostateczne wykształcenie   niedorozwój 

szkolnictwa  brak środków na finansowanie oświaty 

  niskie dochody ludności  niska wydajność pracy 

(= niski poziom rozwoju).

•

Słabości koncepcji B. Knalla: 
-- analiza nakładów na oświatę i postęp techniczny w 

KSR
   przez pryzmat doświadczeń KWR;
-- niekompletność analizy, w szczególności 

pominięcie roli

        innych czynników wytwórczych oraz uwarunkowań
        społeczno-instytucjonalnych rozwoju.

9

   

Zaklęty krąg ubóstwa według E. 

Gannagé

Koncepcja błędnego koła ubóstwa w ujęciu E. Gannagé 

(przedstawiona szeroko w opublikowanej w 1962 r. 

książce pt.: „Economie du Développement”):
Niski poziom dochodu narodowego w KSR  Relatywnie 

nadmierna konsumpcja Niski poziom oszczędności ze 

źródeł wewnętrznych  Niskie rozmiary akumulacji 

kapitałowej  Niedostateczne rozmiary inwestycji  

Niski poziom dochodu  narodowego.

Słabości koncepcji E. Gannagé (według opinii Z. Kozak): 

-- wadliwy charakter analizy sytuacji gospodarczej KSR 

przez pryzmat niepowtarzalnych przecież doświadczeń 

historycznych KWR (które zapoczątkowały przecież 

dawno temu - dzięki postępowi technicznemu - rewolucję 

przemysłową; gdzie nie tylko wewnętrzne akumulacja 

kapitału była siłą napędową rozwoju, lecz 

wykorzystywano też tam rentę z tytułu posiadania 

kolonii; ponadto w niektórych krajach Zachodu rozwojowi 

sprzyjała protestancka etyka pracy i oszczędności);
-- niekompletność analizy (podobnie jak w koncepcji  

Knalla).

10

 

3.   TEORIA SYSTEMU QUASI-

STAŁEJ RÓWNOWAGI  H. 
LEIBENSTEINA

Nawiązując do dorobku  ekonomii klasycznej (A. Smitha, 

D. Ricardo i – zwłaszcza - T. Malthusa), H. Leibenstein 

w swej książce: „Rozwój i zacofanie gospodarcze” 

(opublikowanej w tłumaczeniu na język polski w 1963 

r.) uznał za główne źródło zacofania KSR powojenną 

eksplozję demograficzną, polegającą na gwałtownym 

podwyższeniu stopy przyrostu naturalnego ludności 

tych krajów (dzięki poważnemu obniżeniu stopy 

śmiertelności i podwyższeniu stopy urodzeń).

Eksplozja demograficzna w KSR została wywołana – 

według Leibensteina – zwiększeniem dochodów 

ludności, co umożliwiło zapewnienie lepszego 

wyżywienia i poprawę sytuacji zdrowotnej (w efekcie 

rozbudowy i podniesienia skuteczności działania 

systemu opieki medycznej).

11

Charakterystyka koncepcji 
zacofania 
w ujęciu H. Leibensteina i jej 
ocena

W obliczu dominacji nisko wydajnego rolnictwa w życiu 

gospodarczym KSR eksplozja demograficzna prowadzić musi – 

zdaniem Leibensteina – do dalszego podziału i rozdrobnienia 

gospodarstw wiejskich i do zbyt ekstensywnego wykorzystania 

użytków rolnych, powodując spadek plonów i zmniejszenie 

produkcji artykułów rolnych. Ale dochód narodowy utrzymuje 

się jednak na podobnym poziomie, bo w  innych sektorach 

gospodarki KSR występują tendencje prorozwojowe. Stąd 

właśnie wzięło się określenie omawianej teorii mianem systemu 

quasi-stałej równowagi.

W odróżnieniu od koncepcji zaklętych kręgów ubóstwa, koncepcja 

zacofania w ujęciu Leibensteina nie tylko miała charakter 

dynamiczny, lecz była też bardziej realistyczna, bo prawidłowo 

ukazywała kwestie dynamiki i wzajemnych powiązań różnych 

zjawisk w warunkach niedorozwoju gospodarczego.

Ważniejsze wady koncepcji Leibensteina: podejście 

jednoczynnikowe, pomijanie zagadnień industrializacji 

(zwłaszcza korzyści wzrostu  produkcji nawozów i środków 

ochrony roślin),  urbanizacji, migracji ludności, możliwości 

stosowania osiągnięć postępu technicznego  itp.

12

4.    

KONCEPCJA NIEDOROZWOJU 

I ZACOFANIA W UJĘCIU M. 
TODORO

W opublikowanej w 1986 r. książce pt.: „Development in the 

Third World” M. Todoro przedstawił własną wersję 
koncepcji zacofania i niedorozwoju KSR w formie ogólnego 
schematu, przy opracowywaniu którego korzystał z 
omówionych poprzednio (wcześniejszych o ponad 20-30 lat) 
koncepcji zaklętych kręgów ubóstwa i teorii zacofania 
Leibensteina.

Podany dalej schemat Todoro składa się z 2 głównych części 

składowych, które obrazują dwa największe prostokąty 
(oznaczone na rysunku linią przerywaną):
-- ZACOFANIE, które ilustruje dolny prostokąt 
   (UWAGA: Na zamieszczonym w podręczniku rysunku słowo 
„Niedorozwój” zostało tam podane błędnie, bo powinno być 
wyrażenie „Zacofanie”);
-- NIEDOROZWÓJ, który ilustruje górny prostokąt 
    (UWAGA: Na rysunku w podręczniku  Z. Kozak brakuje tego 
wyrażenia           w górnym prostokącie).

13

 Schemat niedorozwoju i zacofania 

wg Todoro

14

  Czynniki i przyczyny zacofania i 

niedorozwoju
   według M. Todoro

• ZACOFANIE: 1) Niski poziom życia jako kluczowy 

element zacofania wewnętrznego i niekorzystnej 

pozycji międzynarodowej KSR (Środkowy prostokąt  

wewnątrz dolnego dużego prostokąta) 2) Niska 

samoocena ludzi i jej główne przejawy (Prostokąt w 

lewym dolnym rogu schematu)  3) Ograniczona 

wolność (Prostokąt w prawym dolnym rogu)

• NIEDOROZWÓJ:  Niskie dochody (ten element 

zarazem wiąże niedorozwój z zacofaniem) Niska 

wydajność pracy  (Przyczyny: Ograniczone 

możliwości kształcenia + Słabe zdrowie i 

wyżywienia + Identyczne czynniki jak przy 

bezrobociu Wysokie bezrobocie i niepełne 

zatrudnienie (Przyczyny:  Po stronie podaży to 

wysoka stopa przyrostu naturalnego, zaś po stronie 

popytu to niskie inwestycje na jednego mieszkańca)

15

  

5. ZWIĘZŁA 

CHARAKTERYSTYKA  TEORII 
GOSPODARKI DUALNEJ

Koncepcje gospodarki dualnej upowszechniane od 

połowy lat 50-tych, łącząc dorobek socjologii i 
ekonomii krajów Zachodu.

Tezą podstawową twierdzenie, że społeczeństwo i 

gospodarka w KSR ma podwójny (czyli – dualny) 
charakter z powodu nierówności rozwoju 
ekonomiczno-społecznego i postępu 
technologicznego w przekroju przestrzennym 
(regionalnym) i w podziale na różne grupy ludności.

Efektem dualizmu: pojawianie się i istnienie enklaw 

(„wysp”) dobrobytu i nowoczesności  na „oceanie 
nędzy i tradycji”, co prowadzi do współistnienia 2 
różnych „światów” (czyli – sektorów) w życiu 
gospodarczym i społecznym.

16

     Główne rodzaje sektorów według 

najbardziej popularnych  
koncepcji gospodarki dualnej

I)  Sektor nowoczesny i sektor 

tradycyjny  

 (modern and traditional, według koncepcji 

W.A. Lewisa) 

II) Sektor kapitalistyczny i sektor 

naturalny

, 

       określany też mianem 

przedkapitalistycznego 
 (capitalist and subsistence, według 

koncepcji J.H. Boeke) 

III) Sektor formalny i sektor 

nieformalny

 

  (formal and informal)

IV) Sektor zorganizowany i sektor 

niezorganizowany

 

        (organized and unorganized).
• Szersze omówienie

 podanych wyżej klasyfikacji 

podstawowych sektorów gospodarki dualnej w 

punkcie 2 rozdziału II podręcznika Z.Kozak.

17

6. KONTROWERSJE WOKÓŁ 

KWESTII PODOBIEŃSTWA 
NIEDOROZWOJU POLSKI I 
KSR

•     Zbieżne cechy gospodarki KSR i Polski (oraz 

innych 
    krajów postsocjalistycznych) w ujęciu Z. 
Kozak:

18

Istotne różnice gospodarczo-

społeczne   między KSR i Polską 

KONKLUZJA: Wbrew sugestiom Z. Kozak, w 
świetle dostępnych danych empirycznych, a 
zwłaszcza dotychczasowych wyników 
transformacji systemowej, jak też z racji  
integracji Polski oraz kilku innych europejskich  
krajów postsocjalistycznych z Unią Europejską 
nie ma dzisiaj wystarczających przesłanek  
merytorycznych, które mogłyby pozwolić 
udowodnić słuszność tezy Z. Kozak o 
występowaniu znacznego podobieństwa tej grupy 
krajów z KSR.