Metody i techniki
diagnostyczne w świetle badań
Katarzyna Stemplewska-Żakowicz
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej
Metody i techniki
diagnostyczne w świetle badań
Katarzyna Stemplewska-Żakowicz
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej
Różne klasyczne rozróżnienia:
nomotetyczne
standardowe
ilościowe
obiektywne
psychometryczne
idiograficzne
swobodne
jakościowe
projekcyjne
interpretacyjne
Metody, techniki, testy
Współczesny status tych
rozróżnień
Podejścia integrują się
Stosuje się tzw. podejście mieszane (mixed
methods approach) – różne metody do
pomiaru tej samej zmiennej, np.
Metody nomotetyczne i idiograficzne
Jakościowe i ilościowe
Metody diagnozowania
Klasycznie wyróżniano 3 typy metod
diagnozowania (Groth-Marnat, 2003)
Wywiad
rozmawianie z osobą badaną
Obserwowanie zachowania
zaplanowane rejestrowanie określonych
zachowań osoby badanej
Testowanie
stawianie osobie badanej określonych zadań
Co to jest test?
(krótkie przypomnienie)
Test psychologiczny jest specyficzną
procedurą diagnozowania.
Może to być zbiór zadań lub pytań, które w
standardowych warunkach wywołują
określone rodzaje zachowań i dostarczają
wyników o pożądanych właściwościach
psychometrycznych (Hornowska, 2001).
Test musi spełniać następujące
warunki:
1.
standaryzacja (taki sam przebieg
badania, materiał, instrukcja itp. dla każdej
osoby badanej),
2.
obiektywność (sposób
obliczania/interpretacji wyniku na tyle
jednoznaczny, że każdy diagnosta
dochodzi do tych samych rezultatów)
3.
normalizacja (znane są średnie wyniki,
jakie wiele innych osób uzyskało w tym
zadaniu)
Testy stosowane w praktyce powinny
także mieć udowodnioną empirycznie
4.
trafność (czy test mierzy to, co ma
mierzyć?):
aspekty trafności: teoretyczna, kryterialna
(diagnostyczna i prognostyczna), przyrostowa i
in.
5.
rzetelność (na ile dokładnie test mierzy
to, co ma mierzyć?)
aspekty rzetelności: stabilność, zgodność
wewnętrzna, wiarygodność
Trafność i rzetelność można określić tylko dla
procedur, spełniających warunki
1
i
2
„Wywiad, obserwacja, testowanie”
– podział aktualny?
Co może być testem?
Teoretycznie – wszystko!
Dokładniej: każda procedura, spełniająca
wymienione kryteria
W szczególności testem może być
wystandaryzowana procedura
obserwacji
lub
wywiadu
Klasyczny trójpodział
„wywiad, obserwacja,
testy”
współcześnie traci ostrość, jest coraz
rzadziej przywoływany
Na przykład wywiad:
„/.../ choć klasycznie nie uważano ich za
obiektywne testy, jednak są nimi, skoro
zawierają jednoznaczne, standardowe pytania,
podawane w określonym porządku, a
odpowiedzi są kodowane w określony sposób”
Tak opisuje się ustrukturalizowane i częściowo
ustrukturalizowane procedury wywiadu w
pewnym znanym współczesnym podręczniku
diagnozy (Segal i Coolidge, 2003, s. 4-5)
Nie wszystko jest testem, co się
tak nazywa...
Słowo „test” nie jest terminem
prawnie zastrzeżonym, każdy może
nadać taką nazwę dowolnemu
zadaniu własnego pomysłu.
Słowo „test” w nazwie nie czyni
narzędzia diagnostycznego testem
Kilka przykładów:
Test Apercepcji
Tematycznej
różne „testy
selekcyjne” ,
tworzone ad hoc
Test Kolorów
Lűschera
nazwa własna techniki H.
Murraya, nie będącej testem
w ścisłym znaczeniu
często brak podstaw
teoretycznych i
psychometrycznych
uznany za
ZDYSKREDYTOWANY
Techniki zdyskredytowane - opinia
101 ekspertów
(Norcross J., Kocher G. i Garofalo A., 2006)
1.
Test Kolorów Lűschera (diagnoza osobowości),
2.
Test Szondiego (diagnoza osobowości),
3.
Grafologiczna analiza pisma (diagnoza
osobowości),
4.
Wzrokowo-Motoryczny Test Gestalt Lauretty
Bender (wykrywanie uszkodzeń
neuropsychologicznych, diagnoza osobowości),
5.
Technika „enneagram” (diagnoza osobowości)
6.
Stosowanie anatomicznie dokładnych lalek
(wykrywanie nadużyć seksualnych u dzieci).
Autorzy badania stwierdzają:
(Norcross J., Kocher G. i Garofalo A., 2006, s. 522)
Psychologia nieustannie dokonuje
autopoprawek, ponieważ jej podstawą (w
większym stopniu, niż innych profesji) są
dowody empiryczne
.
Dokonaliśmy – jako dyscyplina – znaczącego
postępu w odróżnianiu nauki od pseudonauki
w praktyce psychologicznej
Rodzaje technik diagnostycznych
Techniki pomiaru psychofizjologicznego
Obserwacja zachowania
Wywiad
Kwestionariusze
Inwentarze
Skale
Techniki projekcyjne
Techniki zadaniowe i próby wykonaniowe
Eksperyment diagnostyczny
Ocena narzędzi diagnostycznych
z perspektywy EBA
Rzecz oczywista
: aby narzędzie diagnostyczne
zostało uznane za wiarygodne, jego parametry
psychometryczne muszą być przekonujące
Rzecz mniej oczywista:
w praktyce dużą rolę gra
szacowanie trafności diagnostycznej za pomocą
pojęć i statystyk, wywiedzionych z twierdzenia
Bayesa
Podejście to zaproponowali Meehl i Rosen (1955) i
stanowi ono dziś podstawowy kanon wiedzy
diagnostycznej (APA Division 12 Presidential Task
Force, 1999)
Jednak jest ono mało znane polskim psychologom
Realne problemy w praktyce
diagnostycznej:
Na ile prawdopodobne jest, że badany
pracownik okaże się dobrym kierownikiem
zespołu, jeśli w badaniu motywacji metodą
McClellanda uzyskał charakterystyczny
profil lidera (potrzeba osiągnięć > potrzeba
władzy > potrzeba afiliacji)?
Z jaką pewnością możemy diagnozować
depresję u pacjenta, u którego
obserwujemy silnie obniżony nastrój?
Jakie jest ryzyko samobójstwa u pacjenta
cierpiącego na ostrą depresję?
Przykład (fikcyjny):
Predyktor
(wskaźnik):
obniżony
nastrój
Kryterium (diagnozowane
zjawisko):
depresja
zdiagnozowano
depresję
nie
zdiagnozowano
depresji
występuje
obniżony nastrój
30
(a)
15
(b)
nie występuje
obniżony nastrój
10
(c)
35
(d)
Podstawowe pojęcia dotyczące trafności
diagnostycznej wskaźnika lub testu
(zastosowanie twierdzenia Bayesa)
Proporcja podstawowa (base rate)
Czułość (sensitivity) testu, inaczej trafne
wskazania (true-positives)
Swoistość (specificity) testu, inaczej trafne
odrzucenia (true-negatives)
Błędne wskazania (false-positivse)
Błędne odrzucenia (false-negatives)
Moc prognozy pozytywnej (positive prediction
power)
Moc prognozy negatywnej (negative prediction
power)
Efektywność (eficiency) wskaźnika (predyktora),
inaczej: proporcja trafień (hit rate)
Proporcja podstawowa (base rate)
częstość występowania kryterium w populacji
TU: odsetek osób chorych na depresję w populacji
pacjentów skierowanych na konsultację
(a)+(c)/[(a)+(b)+(c)+(d)] = 0,80
Predyktor
(wskaźnik):
obniżony nastrój
Kryterium (diagnozowane zjawisko):
depresja
zdiagnozowano
depresję
nie zdiagnozowano
depresji
występuje
obniżony nastrój
30
(a)
15
(b)
nie występuje
obniżony nastrój
10
(c)
35
(d)
Czułość testu czyli trafne wskazania
Warunkowe prawdopodobieństwo wystąpienia
predyktora, gdy wystąpiło kryterium
TU: Odsetek osób doświadczających obniżonego
nastroju wśród chorych na depresję
(a)/[(a)+(c)]=0,75
Predyktor
(wskaźnik):
obniżony nastrój
Kryterium (diagnozowane zjawisko):
depresja
zdiagnozowano
depresję
nie zdiagnozowano
depresji
występuje
obniżony nastrój
30
(a)
15
(b)
nie występuje
obniżony nastrój
10
(c)
35
(d)
Swoistość testu czyli trafne odrzucenia
Warunkowe prawdopodobieństwo NIE wystąpienia
predyktora, gdy NIE wystąpiło kryterium
TU: Odsetek osób NIE doświadczających obniżonego
nastroju wśród osób zdrowych
(d)/[(b)+(d)]=0,70
Predyktor
(wskaźnik):
obniżony nastrój
Kryterium (diagnozowane zjawisko):
depresja
zdiagnozowano
depresję
nie zdiagnozowano
depresji
występuje
obniżony nastrój
30
(a)
15
(b)
nie występuje
obniżony nastrój
10
(c)
35
(d)
Moc prognozy pozytywnej
Warunkowe prawdopodobieństwo wystąpienia
kryterium, gdy wystąpił predyktor
TU: Odsetek chorych na depresję wśród osób
doświadczających obniżonego nastroju
(a)/[(a)+(b)]=0,67
Predyktor
(wskaźnik):
obniżony nastrój
Kryterium (diagnozowane zjawisko):
depresja
zdiagnozowano
depresję
nie zdiagnozowano
depresji
występuje
obniżony nastrój
30
(a)
15
(b)
nie występuje
obniżony nastrój
10
(c)
35
(d)
Moc prognozy negatywnej
Warunkowe prawdopodobieństwo NIE wystąpienia
kryterium, gdy NIE wystąpił predyktor
TU: Odsetek osób zdrowych wśród osób NIE
doświadczających obniżonego nastroju
(d)/[(c)+(d)]=0,78
Predyktor
(wskaźnik):
obniżony nastrój
Kryterium (diagnozowane zjawisko):
depresja
zdiagnozowano
depresję
nie zdiagnozowano
depresji
występuje
obniżony nastrój
30
(a)
15
(b)
nie występuje
obniżony nastrój
10
(c)
35
(d)
Efektywność testu czyli proporcja trafień
Proporcja trafnych predykcji (wskazań i odrzuceń razem)
we wszystkich predykcjach (trafnych i błędnych razem)
TU: Łączny odsetek chorych na depresję i zarazem
doświadczających obniżonego nastroju oraz osób
zdrowych i zarazem NIE doświadczających obniżonego
nastroju wśród wszystkich osób badanych
[(a)+(d)]/[(a)+ (b)+(c)+(d)]=0,75
Predyktor
(wskaźnik):
obniżony nastrój
Kryterium (diagnozowane zjawisko):
depresja
zdiagnozowano
depresję
nie zdiagnozowano
depresji
występuje
obniżony nastrój
30
(a)
15
(b)
nie występuje
obniżony nastrój
10
(c)
35
(d)
Diagnoza ryzyka samobójstwa -
podejście EBA
(
Kleespies i Dettmer, 2000)
W latach 1995-1999 częstość samobójstw wynosiła w
Polsce 14,9 przypadków na 100 tysięcy mieszkańców
Zatem statystycznie polski psycholog może zetknąć
się z problemem dokonanego samobójstwa w
przybliżeniu raz na 7000 osób, które konsultuje.
Jednak każdy psycholog pragnie oczywiście nie
zetknąć się z tym ani razu i zapobiec ewentualnemu
samobójstwu!
Jak rozpoznać, którego spośród 7000 tysięcy klientów
trzeba otoczyć szczególną opieką z powodu ryzyka
samobójstwa?
Diagnoza ryzyka samobójstwa -
podejście EBA
(
Kleespies i Dettmer, 2000)
Szczególnie trudne jest szacowanie prawdopodobieństwa
zjawisk wyjątkowo rzadkich czyli o bardzo niskiej
proporcji podstawowej.
Wyobraźmy sobie, że pewien diagnosta dysponuje
absolutnie wyjątkową zdolnością określania ryzyka
samobójstwa z 99% czułością i 99% swoistością.
Zatem wśród 100 000 pacjentów trafnie rozpozna on
99 000 tych, którzy w przyszłości nie popełnią
samobójstwa, a pozostałych 1000 osób zaliczy do grupy
podwyższonego ryzyka
.
Z proporcji podstawowej wynika, że w grupie tej jest tylko
15 przyszłych samobójców, a pozostałych 895 to fałszywe
wskazania (false positives)
Autorzy dokonali przeglądu kilkudziesięciu badań
empirycznych, dotyczących samobójstw
dokonanych (post mortem)
PYTANIE: Jakie właściwości różnicują osoby zmarłe w
wyniku samobójstwa i zmarłe z innych przyczyn?
WYNIKI: niektóre czynniki mają znaczenie tylko dla
niektórych grup osób, inne zaś mają znaczenie
dopiero zestawione razem.
: 5 profili, wyróżnionych ze
względu na podstawowe zaburzenie psychiczne,
rozpoznane u danej osoby
Diagnoza ryzyka samobójstwa -
podejście EBA
(
Kleespies i Dettmer, 2000)