Podstawy
finansów
Dr inż. Ewa Mazurek-Krasodomska
Podstawy
finansów
Dr inż. Ewa Mazurek-Krasodomska
Podstawy finansów
2
Dług publiczny
1/3
Dług publiczny najczęściej określa
się jako finansowe zobowiązanie
władz publicznych (państwowych i
samorządowych)
z
tytułu
zaciągniętych pożyczek.
Wpływy z tytułu długu publicznego
wywołują koszty, które muszą być
pokryte w przyszłości.
Podstawy finansów
3
Dług publiczny
2/3
Władze
publiczne
uchwalając
deficyt
budżetowy ponoszą odpowiedzialność za
jego sfinansowanie, czyli znalezienie źródeł
pożyczek oraz za ich spłatę wraz z
odsetkami.
Za pomocą pożyczek publicznych powinny
być finansowane przede wszystkim wydatki
kapitałowe (majątkowe), których efekty
wykraczają poza bieżący rok budżetowy.
Podstawy finansów
4
Dług publiczny
3/3
W niektórych krajach wydatki
bieżące i wydatki kapitałowe
budżetu
są
organizacyjnie
oddzielone od siebie. Budżet
państwa dzieli się na dwie części,
tzn. budżet bieżący i budżet
inwestycyjny.
Podstawy finansów
5
Przyczyny powstawania
długu publicznego
1/2
Uporczywie
utrzymujący
się
deficyt
budżetowy, który przekształca się w dług
publiczny.
Okres
wzmożonych
wydatków
publicznych, zwłaszcza okresy wojen i
głębokich kryzysów gospodarczych.
Realizowana doktryna ekonomiczna, która
zakłada świadome utrzymanie deficytu
budżetowego i długu publicznego jako
narzędzi interwencjonizmu państwowego.
Podstawy finansów
6
Przyczyny powstawania
długu publicznego
2/2
Osiąganie celów politycznych rządzącej elity,
która nie decyduje się na podnoszenie
podatków, ale nie dokonuje również cięć w
wydatkach
publicznych;
teoretycznym
uzasadnieniem takiej polityki jest teza o
neutralności długu publicznego dla gospodarki i
społeczeństwa; jeżeli przyjąć, że teza ta jest
prawdziwa, to dla rządu znacznie korzystniejsze
jest zaciąganie pożyczek niż nakładanie
nowych podatków.
Wpadnięcie władz publicznych w pułapkę
zadłużenia.
Podstawy finansów
7
Dylematy władz ...???
Okres bezkrytycznego podejścia władz
publicznych do występowania deficytu
budżetowego oraz narastania długu
publicznego mija bezpowrotnie.
Rządy uświadamiają sobie skutki
zadłużenia publicznego oraz spirali
deficytu
budżetowego
i
długu
publicznego.
Podstawy finansów
8
Dylematy władz ...???
Spirala ta polega na tym, że obsługa długu
publicznego
wymusza
coraz
większe
pożyczki, a to nie tylko uniemożliwia
zrównoważenie
budżetu,
lecz
także
prowadzi do sytuacji, w której deficyt
budżetowy wymyka się spod kontroli
państwa.
Stąd też władze publiczne stoją wobec
dylematu: podnosić podatki, pożyczać czy
dokonywać cięć w wydatkach budżetowych.
Podstawy finansów
9
Podatek
Przymusowy charakter
Natychmiastowe zubożenie podatnika
Obciąża obecne pokolenia
Przerzucany w cenę - inflacjogenny
Podmiotowy przekrój podatników jest
inny niż pożyczkodawców
Może spowodować wybuch społeczny
Może wywołać zjawisko ucieczki przed
podatkami
Podstawy finansów
10
Pożyczka
Dobrowolny charakter
Potencjalne zubożenie podatnika
Obciąża przyszłe pokolenia
Działanie deflacyjne
Obligacja może być przedmiotem sprzedaży
Wywołuje transfer dochodów od przyszłych
podatników
do
obecnych
posiadaczy
papierów wartościowych (rentierów)
Może być przyczyną dewaluacji pieniądza
Podstawy finansów
11
Pożyczka
Prowadzi do zmniejszenia globalnej siły
nabywczej, ale nie zawsze indywidualnej
siły nabywczej
Może wyrażać poparcie społeczeństwa
dla władzy
Może być narzędziem zmiany struktury
gospodarki (finansowanie inwestycji)
Może wpływać na koniunkturę
gospodarczą (antyinflacyjne wchłanianie
nadmiernej siły nabywczej)
Podstawy finansów
12
Podatek a pożyczka
Pożyczka może, podobnie jako podatek,
doprowadzić do zubożenia pożyczkodawcy.
Sytuacja taka występuje w przypadku:
jeżeli w wyniku zjawisk inflacyjnych następuje
realny spadek wartości pożyczonego kapitału
jeżeli władze publiczne dokonują zmiany
warunków zaciągania pożyczek, czyli konwersji
długu, na skutek czego pożyczkodawcy tracą
część kapitału i procentu,
jeżeli
władze
publiczne
ogłaszają
niewypłacalność co do całości lub części
zobowiązań.
Podstawy finansów
13
Instrumenty zaciągania
d.p.
1/2
Władze publiczne zgłaszają bieżący oraz
średnio- i długoterminowy popyt na
pieniądz.
Bieżący
popyt
na
pieniądz
jest
zaspokajany przez bieżące wpływy z
tytułu podatków, z innych bezzwrotnych
wpływów typu podatkowego (cła, opłaty)
oraz
z
wpływów
z
tytułu
praw
majątkowych.
Podstawy finansów
14
Instrumenty zaciągania
d.p.
2/2
Jeżeli
nawet
budżet
państwa
jest
zrównoważony
w
roku
fiskalnym,
to
występująca często rozbieżność w czasie
między wpływami na rachunki władz
publicznych a ponoszeniem wydatków
zmusza
państwo
do
zaciągania
krótkookresowych pożyczek.
Należy wyróżnić:
Instrumenty krótkookresowe,
Instrumenty średniookresowe,
Instrumenty długookresowe.
Podstawy finansów
15
Kredyty
Kredyt bankowy jest uniwersalnym
instrumentem zaspokajania popytu
władz publicznych na pieniądz. W
ramach kredytu bankowego należy
rozróżnić:
kredyty banku centralnego
kredyty banków komercyjnych
kredyty międzynarodowych instytucji
finansowych (np. Banku Światowego)
Podstawy finansów
16
Weksle skarbowe
1/3
Weksle
(bony)
skarbowe
są
to
krótkoterminowe
papiery
wartościowe
emitowane przez państwo w celu pokrycia
bieżących potrzeb płatniczych, przy czym
praktyka wykształciła kilka podstawowych
rodzajów weksli.
Są one emitowane z reguły w dużych
nominałach i są przeznaczone do transakcji
na tzw. rynku blokowym (hurtowym).
Podstawy finansów
17
Weksle skarbowe
2/3
Weksle skarbowe należą do podstawowych
instrumentów tzw. operacji otwartego
rynku, a więc oprócz zaspokajania popytu
państwa (rządu) na pieniądz są narzędziem
ułatwiającym
władzom
monetarnym
regulowanie
podaży
pieniądza
w
gospodarce.
Termin zapadalności bonów skarbowych nie
przekracza jednego roku; najczęściej wynosi
trzy lub sześć miesięcy.
Podstawy finansów
18
Weksle skarbowe
3/3
Weksle skarbowe stanowią istotną część
źródeł finansowania deficytu budżetowego.
Ważną
cechą
weksli
skarbowych
w
finansowaniu
długu
publicznego
jest
możliwość dostosowania ich wielkości do
potrzeb finansowania deficytu budżetowe
oraz obsługi długu publicznego.
Weksle sprzedaje się z dyskontem od
wartości
nominalnej,
według
zasad
obowiązujących
przy
dyskoncie
weksli
handlowych.
Podstawy finansów
19
Obligacje skarbowe
1/2
Obligacje skarbowe - drugi podstawowy
instrument finansowania deficytu budżetowego i
długu publicznego.
Obligacja jest papierem wartościowym, który
zawiera zobowiązanie emitenta do zapłaty
posiadaczowi obligacji jej nominalnej
wartości wraz z oprocentowaniem, za
przedstawieniem kuponów odsetkowych na
warunkach podanych w obligacji lub w
ogólnych zasadach subskrypcji.
Podstawy finansów
20
Obligacje skarbowe
2/2
Cechą charakterystyczną obligacji jest to, że
gwarantują one stałe oprocentowanie, chociaż
w praktyce spotyka się także obligacje o
zmiennym oprocentowaniu.
Wśród obligacji istnieją również takie, które nie
przynoszą
oprocentowania,
stąd
nazwa:
obligacje kupon zero. Premię (procentem) dla
posiadacza takiej obligacji jest dyskontowanie
jej w stosunku do ceny wykupu. Obligacje są
przedmiotem obrotu giełdowego i jako takie
mają ważną cechę płynnego instrumentu
finansowego.
Podstawy finansów
21
Zarządzanie długiem
publicznym
Obsługa długu publicznego wymaga dobrze
zorganizowanego działanie wyspecjalizowanych
organów
władz
publicznych.
Długiem
publicznym trzeba zarządzać.
Głównymi kryteriami, jakimi muszą kierować się
władze publiczne przy zarządzaniu długiem są:
minimalizacja kosztów pozyskiwania środków
pieniężnych na obsługę długu publicznego,
koordynowanie bieżącej i przyszłej zapadalności
instrumentów skarbu państwa z wymagalnością
zobowiązań skarbu państwa,
zapewnienie bieżącej płynności finansowej rządu.
Podstawy finansów
22
Zadłużenie Skarbu Państwa
1997-2002
0
50 000
100 000
150 000
200 000
250 000
300 000
350 000
w
m
ln
z
ł
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
Zadłużenie krajowe Skarbu Państwa
Zadłużenie zagraniczne Skarbu Państwa
Podstawy finansów
23
Struktura zadłużenia Skarbu
Państwa
(VIII 2003)
krajowe
67%
zagraniczne
33%
Podstawy finansów
24
Struktura rodzajowa długu
krajowego
(VIII 2003)
67,63%
6,79%
2,80%
18,08%
4,70%
obligacje rynkowe o oprocentowaniu stałym
obligacje rynkowe o oprocentowaniu zmiennym
obligacje oszczędnościowe
bony skarbowe
pozostałe zadłużenie
Podstawy finansów
25
Struktura długu zagranicznego
(VIII 2003)
5,33%
25,93%
0,07%
6,18%
0,77%
3,62%
0,98%
57,12%
Klub Paryski
obligacje typy Brady
pozostałe obligacje zagraniczne
Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju
Bank Światowy
Bank Rozwoju Rady Europy
Europejski Bank Inwestycyjny
Pozostałe
Podstawy finansów
26
Historia długu publicznego w
Polsce
1/3
Polska odziedziczyła po okresie gospodarki
centralnie planowanej dług publicznych
przekraczający 80% PKB.
Był to głównie dług zagraniczny, najpierw
zaciągnięty w zachodnich bankach w
czasach Gierka, potem wzrastający w latach
80’ z powodu niespłacanych odsetek.
Krajowy dług publiczny był za to
niewielki – był to w zasadzie dług wobec
NBP z tytułu kredytów na sfinansowanie
deficytu budżetowego.
Podstawy finansów
27
Historia długu publicznego w
Polsce
2/3
W latach 1990-2000 nastąpił silny
spadek relacji długu do PKB, możliwy
dzięki czterem zjawiskom:
Ograniczeniu skali deficytów budżetowych
do ok. 3% PKB,
Szybkiemu wzrostowi gospodarczemu,
Silnemu wzmocnieniu się złotego, przez co
obniżeniu uległa relacja długu
zagranicznego do PKB,
Redukcji zadłużenia zagranicznego Polski.
Podstawy finansów
28
Historia długu publicznego w
Polsce
3/3
W końcu lat 90’ relacja długu do PKB
spadła poniżej 40%.
Zwiększenie się tej relacji już prawie
do 50% spowodował gwałtowny
wzrost deficytów budżetowych po
roku 2000, w połączeniu z powolnym
wzrostem PKB.
Około 2/3 tej kwoty stanowi publiczny
dług krajowy, a 1/3 dług zagraniczny.
Podstawy finansów
29
Dług sektora finansów
publicznych w Polsce w latach
1990-2003 (w % PKB)
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
19
90
19
91
19
92
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
Podstawy finansów
30
Poziom długu ...
1/4
Zgodnie z art. 216 Konstytucji:
„...nie wolno zaciągać
pożyczek lub udzielać gwarancji i
poręczeń finansowych, w
następstwie których państwowy
dług publiczny przekroczy 3/5
wartości rocznego produktu
krajowego brutto”.
Podstawy finansów
31
Poziom długu ...
2/4
Jest to warunek zgodny z postanowieniami
Traktatu z Maastricht, według których dług
publiczny w krajah członkowskich Unii
Europejskiej i Walutowej nie może być
większy od 60% PKB.
Polskie prawo (ustawa o finansach
publicznych) jasno określa, jakie procedury
ostrożnościowe należy stosować w
przypadku przekraczania przez dług
kolejnych „progów ostrzegawczych”.
Podstawy finansów
32
Poziom długu ...
3/4
Jeśli poziom długu osiąga poziom:
Poniżej 50% PKB: bez restrykcji, rząd
może prowadzić dowolną politykę
budżetową,
Między 50 a 55% PKB:
• Relacja deficytu budżetu państwa do
dochodów w kolejnym roku nie może
wzrosnąć;
• Jednostki samorządu terytorialnego nie mogą
planować większej relacji deficytu do
dochodów niż budżet centralny.
Podstawy finansów
33
Poziom długu ...
4/4
Jeśli poziom długu osiąga poziom:
Między 55 a 60% PKB:
• Deficyt budżetu państwa w kolejnym roku musi być
ograniczony, aby relacja długu do PKB spadała,
• Jednostki samorządu terytorialnego muszą zmniejszyć
deficyt według ustalonej formuły,
• Rząd opracowuje program sanacyjny.
Powyżej 60% PKB:
• Rząd ma obowiązek zrównoważyć budżet,
zrównoważone muszą być również budżety
samorządów,
• Skarb Państwa nie może udzielać żadnych nowych
gwarancji i poręczeń.
Podstawy finansów
34
Relacja długu Skarbu Państwa i państwowego
długu publicznego do PKB
35%
40%
45%
50%
55%
60%
65%
2000
2001
2002
2003
2004
2005
`
limit wynikający z Konstytucji RP
drugi próg wynikający z ustawy o finansach publicznych
pierwszy próg wynikający z
ustawy o finansach
publicznych
dług Skarbu
Państwa
państwowy dług publiczny + przewidywane wypłaty z
tytułu gwarancji i poręczeń
Podstawy finansów
35
Dług publiczny na
świecie
1/2
Europejskim rekordzistą jest od lat
Belgia, w której relacja długu
publicznego do PKB wynosi obecnie
108%. W roku 1995 relacja ta
wynosiła 140%!
Najzdrowszym pod tym względem
krajem Unii jest obecnie Irlandia, w
której relacja wynosi tylko 34% (ale 10
lat temu było to jeszcze ponad 100%)
Podstawy finansów
36
Dług publiczny na
świecie
2/2
Najgorsze zmiany wskaźnika długu
publicznego do PKB odnotowała w ostatnim
dziesięcioleciu Japonia. Skutkiem słabego
wzrostu gospodarczego i kolosalnych deficytów
budżetowych, dług publiczny wzrósł tan z 60%
w 1993r. do 133% PKB obecnie,
Sytuacja USA jest nadal lepsza od Europy.
Relacja długu publicznego do PKB wynosi tam
poniżej 60% i do ubiegłego roku stale spadała.
Nie ma jednak raczej wątpliwości, że obecnie
relacja ta wzrośnie, m.in. skutkiem kosztów
wojny w Iraku.
Podstawy finansów
37
Relacja długu publicznego do
PKB w
poszczególnych krajach na
koniec 2002r.
0
20
40
60
80
100
120
[%]
W
ło
ch
y
Be
lg
ia
G
re
cj
a
A
us
tr
ia
U
E
N
ie
m
cy
Fr
an
cj
a
Po
rt
ug
al
ia
W
ęg
ry
H
is
zp
an
ia
Sz
w
ec
ja
H
ol
an
di
a
Po
ls
ka
D
an
ia
Fi
nl
an
di
a
Sł
ow
ac
ja
W
ie
lk
a
Br
yt
an
ia
Ir
la
nd
ia
C
ze
ch
y
Es
to
ni
a
Lu
ks
em
bu
rg
Podstawy finansów
38
Zadłużenie sektora finansów
publicznych
0
50 000
100 000
150 000
200 000
250 000
300 000
350 000
400 000
w
m
ln
z
ł
19
99
20
00
20
01
20
02
Podstawy finansów
39
Zadłużenie sektora rządowego
XII 2002
Wyszczególnienie
Wartość w mln
zł
%
Zadłużenie sektora rządowego
338 557,1
100,00
1.1. Zadłużenie Skarbu Państwa
326 755,1
96,51
1.1.1. Zadłużenie krajowe Skarbu Państwa
218 198,0
64,45
1.1.2. Zadłużenie zagraniczne Skarbu Państwa
108 557,2
32,06
1.2. Pozostałe zadłużenie sektora rządowego w tym:
11 801,9
3,49
ZUS i zarządzane przez ZUS fundusze
9 014,6
2,66
Kasy Chorych
289,7
0,09
Państwowe fundusze celowe z osobowością prawną
(bez ZUS i zarządzanych przez ZUS funduszy)
339,2
0,10
Państwowe szkoły wyższe
216,1
0,06
Jednostki badawczo-rozwojowe
207,1
0,06
Samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej
420,1
0,12
Państwowe instytucje kultury
2,9
0,00
PAN i tworzone przez PAN jednostki organizacyjne
5,7
0,00
Pozostała państwowe osoby prawne utworzone na
podst. odrębnych ustaw...
1 306,5
0,39