W dzisiejszym świecie informatyka

stanowi bardzo ważny element życia

codziennego. Chyba już nikt z nas nie

wyobraża sobie, jak mógłby wyglądać świat

bez wszystkich udogodnień, które oferuje

nam komputer.

Niemal wszystkie dziedziny

życia są zdominowane przez różnego

rodzaju urządzenia, których działanie jest

oparte na skomplikowanych systemach

informatycznych.

Jednak to, co oferuje nam

informatyka dziś, jest tylko namiastką tego,

co czeka nas w najbliższej przyszłości.

"Monitoring" niezależnie od swego

pierwotnego znaczenia, rozumiany jest

najczęściej jako "system zbierania, gromadzenia,

przetwarzania i udostępniania danych", choć

także kierunku i tempie przemian systemów

przyrodniczych oraz o ich przewidywanej jako

"ocena" stanu, zjawiska lub procesu. W

najbardziej lapidarnej formie wynikiem

monitoringu powinno być stałe gromadzenie i

aktualizowanie informacji o stanie przyrody,

reakcji na dalsze zmiany środowiska, co w

końcowym efekcie winno być podstawą

"...zwiększenia skuteczności działań na rzecz

ochrony przyrody..." (Program Państwowego

Monitoringu Środowiska", PIOŚ 1992).

Pojęcie monitoringu

Zadania monitoringu

Zadaniem monitoringu przyrody jest

określenie wpływu zmian

środowiskowych na organizmy dla

zapobiegania negatywnym skutkom

tych zmian w przyrodzie, a więc

uzyskania danych dla zorganizowania

skutecznej ochrony gatunków i układów

ekologicznych.

System monitoringu

NFOŚ

(Narodowy Fundusz Ochrony

Środowiska)

Głównym celem prowadzenia

monitoringu jest wykorzystanie

zgromadzonych danych w procesach

podejmowania decyzji oraz przy realizacji

prac badawczych. Zakres obserwacji

dokonywanych w ramach monitoringu

przyrody, jak też pojemność zbieranych

danych są tak duże, że zarówno ich

gromadzenie, zarządzanie nimi jak i

dostęp do nich byłyby niemożliwe bez

zastosowania nowoczesnych technik

komputerowych.

Jednym z najpilniejszych zadań jakie

należało wykonać w I etapie programu

monitoringu przyrody było stworzenie i

uruchomienie systemu gromadzenia i

udostępniania informacji. System ten ma

zapewnić efektywne zasilanie bazy jak i

jej późniejsze wykorzystanie. Składają się

na niego następujące elementy:



wyniki obserwacji zapisane zgodnie z

przyjętymi zasadami i formularzami,



procedury i programy konwersji wyników

obserwacji na postać bazy danych,



oprogramowanie integrujące moduły bazy

danych,

oprogramowanie udostępniania

danych.

W systemie tym wyróżniani są następujący

partnerzy, współpracujący ze sobą na rożnych

etapach rozwoju i wykorzystywania systemu:



zespoły badawcze prowadzące obserwacje,



zespół administratora bazy danych,

użytkownicy systemu korzystający z zasobów

bazy

danych.

Na etapie gromadzenia danych

administrator bazy danych ściśle współpracuje z

zespołami badawczymi nadsyłającymi wyniki

swoich obserwacji. Ustala z nimi warunki

wymiany danych oraz podstawowe założenia

techniczne.

Baza danych monitoringu przyrody

składa się z pięciu głównych modułów

reprezentujących następujące typy

danych: dane pomiarowe, dane

pochodne, dane statystyczne, dane

przestrzenne oraz dane multimedialne.

Moduł danych pomiarowych

stanowi swojego

rodzaju archiwum ilustrujące prowadzone

badania terenowe. Zawarte są w nim wszystkie

dane szczegółowe pozyskane w trakcie badań I

etapu programu monitoringu przyrody.

Stanowią one podstawę do opracowania

modułu danych pochodnych. Struktura tego

modułu odzwierciedla zakres prowadzonych

badań. Forma zapisu danych opiera się na

formularzach ustalonych w instrukcjach do

poszczególnych składowych monitoringu

przyrody.

Moduł danych pochodnych

zawiera

zestawienia zbiorcze utworzone na podstawie

danych źródłowych oraz pochodzące z innych

źródeł. Jego istotę stanowi informacja powstała

w wyniku interpretacji danych pomiarowych

oraz agregacji ich treści. Proces interpretacji i

agregacji danych jest podporządkowany

tworzeniu danych wskaźnikowych czytelnych

dla użytkowników spoza wąskiego kręgu

specjalistów.

Moduł danych statystycznych

opiera się na

dostępnych w postaci numerycznej danych

zbieranych przez Główny Urząd Statystyczny.

Dane te zostały zapisane w formacie MS Access

przyjętym jako podstawowy przy konstrukcji

bazy danych. Podobnie jak w przypadku danych

pochodnych, dane statystyczne mogą być

wiązane ze strukturami danych przestrzennych.

Poniższe zestawienie przedstawia składowe

modułu danych przestrzennych:

1.poziom krajowy:

•zgeneralizowana baza CORINE Land Cover

•zgeneralizowana baza CORINE Biotopes

•baza położenia powierzchni monitoringowych

•baza danych podkładowych (sieć wodna,
osadnicza, transportowa)

•baza krain roślinnych

•baza regionów geobotanicznych

•baza obszarów chronionych

2.poziom regionalny (dla obszarów prowadzonych
badań monitoringowych przyrody):

•ekstrakty z numerycznej mapy bazowej (skala
1 : 100 000)

•szczegółowa baza CORINE Land Cover

•szczegółowa baza CORINE Biotopes

•baza położenia powierzchni monitoringowych

3.poziom lokalny:

•bazy monitoringu układów ponadekosystemalnych

Moduł

danych multimedialnych

stanowi

uzupełnienie danych monitoringowych poprzez

ilustracje poszczególnych obiektów (gatunki,

zbiorowiska). Dane te zostały uporządkowane w

formie zestawienia zapisanego w MS Access, z

którego możliwe jest bezpośrednie wywołanie

danej ilustracji. Poszczególne ilustracje

podłączone są do odpowiednich elementów

pozostałych modułów, dzięki czemu są one

dostępne w dowolnym momencie korzystania z

bazy danych. Strukturę tego modułu stanowią:

zdjęcia fotograficzne (w tym lotnicze)

szkice (w tym położenia powierzchni

monitoringowych)

filmy wideo

rysunki

zapisy dźwiękowe

Opisane wyżej moduły bazy danych

zostały zintegrowane za pomocą

odpowiednio przygotowanego

oprogramowania oraz poprzez utworzenie

scalających struktur danych.

Oprogramowanie powstało w oparciu o

pakiet ArcView. Umożliwia ono zarządzanie

zarówno danymi przestrzennymi jak i

pozostałymi typami danych. Natomiast

wszelkie złożone operacje na relacyjnej

bazie danych, które nie wiążą się z

informacją przestrzenną są realizowane za

pomocą pakietu MS Access.

System prowadzenia obserwacji w

ramach monitoringu przyrody jest

zorganizowany w kilka sieci

pomiarowych. Podstawą ich wydzielenia

są typy prowadzonych tam obserwacji.

Sieci te zostały precyzyjnie zlokalizowane

w terenie i na mapach, co pozwoliło

powiązać je z innymi obiektami i

zjawiskami przestrzennymi. Prace

wykonane w 1998 roku koncentrowały się

w następujących sieciach:

ekosystemów leśnych (40 powierzchni

obserwacyjnych) -

ekosystemów wodnych (2 rzeki i 2

jeziora) -

rezerwatów (dla rzadkich i zagrożonych

gatunków roślin naczyniowych) -

układów ponadekosystemalnych -

Przygotowany w ramach prac I etapu projekt

programu monitoringu przyrodniczego na lata

1998 - 2005 obejmuje następujące elementy:

Monitoring ekosystemów lądowych

Monitoring porostów i mszaków

Monitoring rzadkich i zagrożonych gatunków roślin

naczyniowych

Monitoring grzybów wielkoowocnikowych

Monitoring bezkręgowców lądowych

Monitoring zagrożonych i rzadkich gatunków płazów i

gadów

Monitoring ornitologiczny

Monitoring ssaków lądowych

Monitoring ekosystemów torfowiskowych

Monitoring przyrody żywej ekosystemów wodnych

Monitoring przyrody polskiej strefy Bałtyku

Monitoring przyrody na poziomie układów

ponadekosystemalnych

Monitoring ochrony rezerwatowej

Monitoring gatunków pozyskiwanych dla potrzeb

przemysłowych, zagrożonych nadmierną eksploatacją

Monitoring bioindykatorów środowiska leśnego

Monitoring przyrody obszarów użytkowanych rolniczo

Monitoring przyrody miast i osiedli

MONITORING GATUNKÓW FLORY

ZAGROŻONYCH WYGINIĘCIEM W

WYBRANYCH REZERWATACH

Cel zadania:

-wytypowanie 60 rezerwatów, które powołano głównie
dla ochrony zagrożonych wyginięciem gatunków
roślin naczyniowych lub w których gatunki te
występują obok innych, cennych składników ich
przyrody;
-ustalenie listy gatunków zagrożonych w
poszczególnych rezerwatach,
-wstępna ocena stanu populacji i osobników
zagrożonych gatunków roślin naczyniowych w
wytypowanych do monitoringu rezerwatach na
podstawie przeglądu terenowego i dostępnych
publikacji,
-ocena aktualnych i potencjalnych zagrożeń
dla gatunków narażonych na wyginięcie lub
też zagrożeń dla zachowania korzystnych,
-z punktu widzenia ich wymagań właściwości
ich siedlisk w poszczególnych rezerwatach;

Podstawowe założenia:

Potraktowanie, jako "zagrożonych",

następujących kategorii gatunków (wg

IUCN) :

•

E - gatunków wymierających, zagrożonych

wyginięciem, jeśli nie przestaną działać

czynniki powodujące zagrożenie

•

V - gatunków, które w niedalekiej

przyszłości znajdą się w kategorii

wymierających, jeśli nie przestaną działać

czynniki powodujące zagrożenie

•

R - gatunków rzadkich, o niewielkiej liczbie

stanowisk, reprezentowanych przez

populacje złożone z niewielkiej liczby

osobników.

Wytypowanie gatunków

"zagrożonych" na podstawie

następujących opracowań:

•

Zarzycki K. i Kaźmierczakowa R. (red.)

Polska czerwona księga roślin

", 1993,

Instytut Botaniki PAN, Kraków

•

Zarzycki K. "

Lista wymierających i

zagrożonych roślin naczyniowych Polski"

. W:

K.Zarzycki i W. Wojewoda (red.) "

Lista roślin

wymierających i zagrożonych w Polsce

1986, PWN, Warszawa

•

Zarzycki K. i Szeląg Z. "

Czerwona lista

roślin naczyniowych Polski

". W: K. Zarzycki,

W. Wojewoda i Z. Heinrich (red.) "

Lista roślin

zagrożonych w Polsce

", 1992, Instytut

Botaniki PAN, Kraków;

Uwzględnienie

•

zróżnicowanych form biologicznych

(życiowych) wybranych gatunków

zagrożonych (drzewa, krzewy, krzewinki,

byliny, terofity), po to, by można było

opracować metody monitorowania

wszystkich gatunków zagrożonych w

kolejnych latach;

•

zróżnicowanych typów ekosystemów,

w których one występują, zarówno

naturalnych (leśne, torfowiskowe,

wodne, kserotermiczne), jak też

kształtowanych przez człowieka

(łąkowe);

•

z podobnych względów, jak wyżej

zróżnicowanych kategorii ochrony w

poszczególnych rezerwatach

(ścisłej i częściowej);

Położenie szczególnego nacisku

na gatunki w rezerwatach reprezentujące dwa,
ginące na obszarze niemal całej Polsce, systemy
ekologiczne: torfowiskowe (23 rezerwaty) i
"stepowe" (15 rezerwatów), z reguły wymagające
aktywnej ochrony, a często niefortunnie
podlegające ochronie ścisłej

;

Ocena statusu populacji

zagrożonego

gatunku w danym rezerwacie na podstawie

liczebności (obfitości) populacji i żywotności

(kondycji) osobników, jako prostych i

równocześnie syntetycznych wskaźników stopnia

zagrożenia gatunku

Państwowy Monitoring Środowiska

(PMŚ)

został

utworzony ustawą o Inspekcji Ochrony

Środowiska z 1991 roku w celu zapewnienia

wiarygodnych informacji o stanie środowiska i

wg Ustawy Prawo Ochrony Środowiska z 2001

roku jest systemem pomiarów,

ocen i prognoz stanu środowiska

oraz gromadzenia, przetwarzania

i rozpowszechniania informacji

o środowisku.

Państwowy Monitoring
Środowiska

Celem PMŚ

jest wspomaganie działań na rzecz

ochrony środowiska poprzez systematyczne

informowanie organów administracji i

społeczeństwa o:

jakości elementów przyrodniczych,

dotrzymywaniu standardów jakości

środowiska określonych przepisami oraz

obszarach występowania przekroczeń tych

standardów

występujących zmianach jakości elementów

przyrodniczych i przyczynach tych zmian, w

tym powiązaniach przyczynowo skutkowych

występujących

pomiędzy emisjami

i stanem elementów przyrodniczych.

Informacje wytworzone w ramach

Informacje wytworzone w ramach PMŚ

PMŚ

wykorzystywane są przez jednostki administracji

rządowej i samorządowej dla potrzeb

operacyjnego zarządzania środowiskiem za

pomocą instrumentów prawnych, takich jak:

postępowanie w sprawie ocen oddziaływania na

środowisko, pozwolenia na wprowadzanie do

środowiska substancji lub energii, programy i

plany ochrony środowiska jako całości i jego

poszczególnych elementów, plany

zagospodarowania przestrzennego

Informacje wytworzone w ramach

Informacje wytworzone w ramach PMŚ

PMŚ

wykorzystywane są także do celów

monitorowania skuteczności działań

strategicznego planowania w zakresie ochrony

środowiska i zrównoważonego rozwoju na

wszystkich poziomach i zarządzania.

PMŚ

jest też niezbędnym narzędziem oceny

wypełniania przez Polskę

wymogów

przepisów

ochrony środowiska i wymaganej od wszystkich

krajów sprawozdawczości na poziomie Unii

Europejskiej.

Do najważniejszych zadań PMŚ należy zaliczyć:

- wykonywanie badań wskaźników

charakteryzujących poszczególne elementy

środowiska,

- prowadzenie obserwacji elementów

przyrodniczych,

- gromadzenie i analizę wyników badań i

obserwacji,

- ocenę stanu i trendów zmian jakości

poszczególnych elementów środowiska w oparciu

o ustalone kryteria,

- identyfikację obszarów przekroczeń standardów

jakości środowiska,

- analizy przyczynowo-skutkowe,

- opracowywanie zestawień, raportów,

komunikatów i ich udostępnianie w formie

drukowanej lub zapisu elektronicznego, w tym za

pomocą internetu.

System PMŚ składa się z trzech bloków:

- jakości środowiska

- emisji

- oceny i prognozy

Podstawowym blokiem jest

Podstawowym blokiem jest jakość

jakość

środowiska

. Blok ten obejmuje działania

związane z pozyskiwaniem, gromadzeniem,

analizą i upowszechnianiem informacji o

poziomach substancji i innych wskaźnikach

charakteryzujących stan poszczególnych

elementów przyrodniczych.

Zgodnie z zapisem ustawowym, a także

biorąc pod uwagę dotychczasowe rozwiązania,

w bloku jakość środowiska przyjęto

następującą strukturę podsystemów:

onitoring powietrza

onitoring śródlądowych wód

powierzchniowych:

- rzek

- jezior

- zbiorników zaporowych

onitoring wód podziemnych

onitoring Morza Bałtyckiego

onitoring gleby i ziemi

onitoring hałasu

onitoring pól elektromagnetycznych

onitoring promieniowania jonizującego

onitoring lasów

10.

onitoring przyrody

11.

integrowany monitoring środowiska

przyrodniczego.

W ramach bloku

W ramach bloku emisje

emisje

gromadzone są

dane o ładunkach zanieczyszczeń

wprowadzanych do powietrza, do wód lub ziemi,

niezbędne do realizacji celów PMŚ. W bloku tym,

na obecnym etapie, w większości przypadków nie

przewiduje się wytwarzania danych pierwotnych

lecz korzystanie ze źródeł danych,

funkcjonujących poza systemem PMŚ, takich jak

systemy administracyjne oraz system statystyki

publicznej. Na poziomie województwa dane są

uzupełniane o informacje pochodzące z kontroli

prowadzonych przez WIOŚ.

Dane gromadzone w ramach bloku jakość

środowiska oraz bloku emisja zasilają blok

prognozy i oceny

, w ramach którego

wykonywane będą zintegrowane oceny i

prognozy jakości środowiska, analizy

przyczynowo-skutkowe wiążące istniejący stan

środowiska z czynnikami kształtującymi ten stan,

mającymi swoje źródło w społeczno-gospodarczej

działalności człowieka. Blok ten nie jest

bezpośrednio prowadzony przez WIOŚ na

szczeblu wojewódzkim.

Roztoczański Park Narodowy

Leży w środkowo-wschodniej części

kraju, w województwie lubelskim. Obejmuje

najcenniejsze przyrodniczo obszary Roztocza.

Park utworzony został w 1974 roku na

obszarze 4801 ha. Aktualna jego powierzchni

wynosi 8483 ha, w tym lasy zajmują 8102 ha

(95,5%). Ochroną ścisłą objęto 806 ha (9,5%).

Monitoring przyrody

nieożywionej

Do najważniejszych planowanych zagadnień

zaliczono obserwacje przemian pokrywy glebowej

oraz zmiany stosunków wodnych. Stałe

monitorowanie przebiegu procesów

glebotwórczych i zagrożeń gleb (np. metalami

ciężkimi, zakwaszeniem czy erozją) pozwoli na

ocenę stopnia zagrożenia gleb, ale także na

rejestrację zmian zachodzących w środowisku

glebowym w zależności od zmienności innych

elementów środowiska przyrodniczego Parku.

Monitoring zmian stosunków wodnych określi

wielkości dopływu wód z zewnątrz na teren

chroniony natomiast monitoring wód

powierzchniowych obejmuje sieć posterunków

hydrometrycznych, które umożliwią ocenę ilości i

jakości wód dopływających do obszaru

chronionego, określenie przestrzennego

zróżnicowania ilości i jakości wód w samym Parku

oraz obliczenie wielkości odpływu rzecznego

poniżej Parku.

Rejestracja zjawisk na wyznaczonych transektach

i stałych powierzchniach:

•

Monitoring hydrometryczny obejmuje

rejestrację stanów wody podziemnej na

transekcie zlokalizowanym w rejonie południowo-

zachodniej części terenu poddanego ochronie

ścisłej Międzyrzeki, gdzie zainstalowano 4

piezometry.

•

Monitoring przemian pokrywy glebowej

obejmuje zebranie danych na temat wpływu

nasilenia ruchu turystycznego na środowisko

glebowe, kształtowania się niektórych

właściwości gleb Parku w strefie oddziaływania

Linii Hutniczo-Siarkowej, wpływu zmian

stosunków wodnych na kształtowanie się gleb

hydrogenicznych oraz przekształcenia pokrywy

glebowej w wyniku działalności rolniczej oraz

procesów erozji powierzchniowej i wąwozowej.

Rodzaj

monitoringu

Przedmiot

Monitoring wód

powierzchniowych

Rejestracja dopływu i wypływu wód na rzekach
Parku

Monitoring

hydrometryczny

Rejestracja dynamiki zwierciadła wody podziemnej
w rejonie Międzyrzeki

Monitoring glebowy

Wpływ nasilenia ruchu turystycznego na
środowisko glebowe wzdłuż ścieżki dydaktycznej
na Bukową Górę

Monitoring glebowy

Kształtowanie się niektórych właściwości gleb
Parku w strefie oddziaływania Linii Hutniczo-
Siarkowej

Monitoring glebowy

Wpływ zmian stosunków wodnych na
kształtowanie się gleb hydrogenicznych Parku w
rejonie Międzyrzeki

Monitoring glebowy

Przekształcenia pokrywy glebowej w wyniku
działalności rolniczej oraz procesów erozji
powierzchniowej i wąwozowej

Tab.1 System monitoringu przyrody
nieożywionej

Monitoring zbiorowisk

roślinnych i flory

Najważniejsze zagadnienia wymagające

monitoringu o charakterze ogólnym to:

•

zmiany różnorodności gatunkowej flory roślin

rzadkich i chronionych w aspekcie zachodzących

procesów regeneracji fitocenoz poddanych w

przeszłości intensywnej antropopresji,

•

wpływ zanieczyszczeń atmosferycznych na stan

zdrowotny drzewostanów,

•

procesy sukcesji w lądowych ekosystemach

nieleśnych,

•

dynamika populacji jodły, a zwłaszcza procesów

degeneracji i regeneracji tego gatunku w różnych

typach zbiorowisk,

•

zmiany zasięgu typów fitocenoz

charakteryzujących się bardzo dużą dynamiką

procesów ekologicznych (borów mieszanych,

grądów i buczyn, zbiorowisk zastępczych),

•

dynamika populacji głównych gatunków

lasotwórczych.

Rejestracja zjawisk na wyznaczonych stałych

powierzchniach

•

przemiany roślinności w wybranych

typach fitocenoz leśnych (bór jodłowy,

buczyna karpacka, bór mieszany sosnowo-

dębowy, zbiorowiska zastępcze z sosną),

•

dynamikę procesów zachodzących na

obszarach poddanych przebudowie

drzewostanów,

•

dynamikę populacji głównych gatunków

lasotwórczych wybranych fitocenoz

występujących na obszarach objętych

ochroną ścisłą i częściową zachowawczą,

•

tendencje dynamiczne populacji

gatunków roślin specjalnej troski.

Tab.2 System monitoringu szaty roślinnej

Rodzaj monitoringu

Przedmiot

Monitoring przemian w
zbiorowiskach leśnych

Zmiany zachodzące w wybranych
typach fitocenoz (buczyna karpacka,
bór jodłowy, bór mieszany sosnowo-
dębowy, zbiorowiska zastępcze)

Monitoring dynamiki procesów na
obszarach poddanych przebudowie
drzewostanów

Kierunek i tempo procesu sukcesji
regeneracyjnej

Monitoring dynamiki populacji głównych
gatunków lasotwórczych wybranych
fitocenoz, występujących na obszarach
objętych ochroną ścisłą i częściową
zachowawczą

Buczyna karpacka, bór jodłowy, bór
mieszany sosnowo-dębowy

Monitoring wybranych gatunków
roślin szczególnej troski

Stanowiska gatunków zagrożonych

Monitoring zmian różnorodności
gatunkowej flory roślin rzadkich i
chronionych

Stanowiska gatunków rzadkich i
chronionych

Monitoring fauny

Szczególnie ważne są następujące kontrole

monitoringowe:

•

ssaków kopytnych i drapieżników,

•

szkód wyrządzanych przez jeleniowate

(spałowanie, zgryzanie),

•

zespołów ptaków na wybranych już

powierzchniach leśnych,

•

zespołów ryb w rzece Wieprz,

•

zespołów fauny wodnej wywierzyska w

dolinie Wieprza pod Stokową Górą,

•

zespołów bezkręgowców (lub wybranych

grup taksonomicznych) torfowiska wysokiego

Międzyrzeki,

•

zespołów bezkręgowców (lub wybranych

grup taksonomicznych) siedlisk

kserotermicznych.

Cadaster ®

Zarządzanie środowiskiem

CADASTER

to specjalistyczny, wielomodułowy

system informatyczny umożliwiający rejestrację i

kontrolę zanieczyszczeń środowiska,

generowanych zarówno przez zakłady

przemysłowe, jak i obiekty cywilne. Został

zaprojektowany w zgodności z przepisami Unii

Europejskiej- IPPC EU "Directive 96/61/CE

Integrated Pollution Prevention and Control

(24/09/1996)".

CADASTER

został zbudowany z

wykorzystaniem relacyjnej bazy danych Oracle

oraz architektury client-server. System posiada

graficzny interfejs użytkownika i jest

wyposażony w szereg raportów,

przedstawiających poziomy emisji

zanieczyszczeń środowiska w różnych

kontekstach. System umożliwia eksport danych

o zarejestrowanych zanieczyszczeniach.

System jest złożony z następujących modułów:

•

Ewidencja działalności produkcyjnej;

•

Emisje zakładów przemysłowych;

•

Ścieki / Systemy kanalizacji;

•

Zakłady Gospodarki Odpadami;

•

Przemysł substancji wysokiego ryzyka;

•

Administracja Systemu.

Podsumowanie

Celem naszej prezentacji było

przedstawienie chociażby części

systemów i programów

informatycznych wykorzystywanych w

ochronie środowiska. Programy te

bywają różne od bardzo

skomplikowanych i rozbudowanych do

niewielkich ograniczających się do

kilku zaledwie funkcji. Ich wspólne

zastosowanie prowadzi do znacznego

wzrostu naszej wiedzy o otaczającym

nas środowisku i sposobach jego

ochrony przed degradacją.

Document Outline