Ulica jako miejsce
życia publicznego

Pokonywanie przestrzeni
miejskiej - Paryż



Koncepcję przebudowy

Paryża wymyślił Napoleon III.

W 1853 r. cesarz osobiście

wręczył swojemu głównemu

architektowi – baronowi

Haussmannowi, prefektowi

departamentu Sekwany – mapę

Paryża, na której nakreślił

proponowane ulice. Ten plan

stał się punktem wyjścia dla

transformacji miasta w

następnych dwóch dekadach.

Zgodnie ze wskazówkami

cesarza, Haussmann wyburzył

tysiące średniowiecznych i

renesansowych budynków i

zastąpił je ścianą kamienic o

ujednoliconych fasadach.

Wytoczył szerokie proste ulice,

które zapewniały komunikację

śródmieścia z reszta stolicy.

Pozostałe ulice łączyły drogi

wylotowe. Urządził też

podziemną sieć kanałów

ściekowych.

Manifestacje uliczne (1)



Ich tradycja sięga XVIII w., a rozkwit przypada na wiek XIX. Te organizowane przez

państwo miały wystawny charakter. Na cześć dostojnych gości przystrajano całe

miasta. Wznoszono specjalne bramy i nadawano ulicom i placom odświętny wygląd. Na

oknach domów i nad ulicami wieszano transparenty z napisami, płonące świece

układano w hasła. Korowody z pochodniami ruszały ulicami miasta.



Rangę najważniejszego święta państwowego w Polsce Ludowej uzyskały pochody

pierwszomajowe. Najważniejsza jego cześć stanowił pochód głównymi ulicami miasta, w

wyznaczonej kolumnie, przy aplauzie widowni, przed trybuna honorową, z rekwizytami i

charakteryzacją (lekarze w kitlach, górnicy umorusani i w kaskach), transparentami,

inscenizacjami na platformach.

Manifestacje uliczne (2):
pochody i wiece



Wraz z rozwojem partii masowych i

wzrostem liczby uprawnionych do

głosowania ulice miast zapełniły się

uczestnikami pochodów i wieców.



Najbardziej popularną formą ulicznej

agitacji był wiec. Miał służyć w pierwszej

kolejności wygłaszaniu przemówień. Na

wiecach przedwyborczych słuchano

sprawozdań parlamentarzystów i

zapoznawano się z programem na

następną kadencję. Wiecowy agitator

powinien dysponować donośnym głosem i

umiejętnością nawiązywania kontaktu ze

słuchaczami. Niepopularne wypowiedzi

były zakrzykiwane, te które się podobały

nagradzano oklaskami.



Pochody najchętniej organizowali

socjaliści. Ta ruchoma forma

manifestacji utrudniała pacyfikację, a

przemieszczanie się umożliwiało

agitowanie przypadkowych przechodniów.

Stałym elementem pochodu była

obecność sił porządkowych, których

podstawowym zadaniem było

zapewnienie bezpieczeństwa i pacyfikacja

„rozbijaczy”.

Ulica jako siedlisko zła i
występku (1)



„Czuję się trochę nieswojo. Ten przechodzień ma podejrzany wygląd i ręce w

kieszeni. Zaciskam mocno palce na rączce laski. Mijamy się i natychmiast

wyostrzam słuch, upewniając się czy jego kroki za moimi plecami przepisowo

cichną. (…) Dostrzegam dwóch szamocących się osobników. Niższy, blondyn,

naciera na wyższego. Chwyta go za klapy marynarki i kilkakrotnie uderza głową

o szklaną tablicę „Restauracja Polonia”. (…) Przekleństwa, krzyki. „Przyjaciółki”

alfonsów wychodzą z lokalów i staja się mediatorami. Jakiś ogromny mężczyzna

(widocznie „wykidajło”) żąda zapłaty za stłuczony emblemat” – pisał warszawski

dziennikarz, autor jednego z reportaży interwencyjnych z drugiej połowy lat

pięćdziesiątych.



Po zmroku ulica XIX-, ale i XX-wiecznego miasta stała się sceną zbrodni i

występku. Tak wyobrażają ja sobie ówcześni publicyści. Ten, kto decydował się

na wieczorny powrót lub wyjście, ryzykował utratę zdrowia, pieniędzy, ubrania.

Pustka i ciemność ulic, nieliczne patrole, zamierający ruch i działalność

usługowa świadczyły o charakterystycznym wyludnieniu definiowanym jak

„uliczny problem” już w XIX w., a w krajach pozostających pod kontrolą ZSRR

nawet wiele lat po wojnie.



U progu lat sześćdziesiątych mniej niż połowa długości ulic Warszawy była oświetlona. W

parkach i bocznych ulicach nowo montowane latarnie bywały systematycznie

dewastowane. Mundurowi nie cieszyli się zaufaniem i mieli ograniczone możliwości

(cztery radiowozy w połowie lat sześćdziesiątych, braki gwizdków, kajdanek i latarek).

Ulica jako siedlisko zła i
występku (2)



Piekielne dzielnice. W

latach osiemdziesiątych XIX

w. o największym

ówczesnym mieście na

świecie – Londynie (około 4

miliony mieszkańców)

zaczęto pisać przede

wszystkim w kontekście

patologii i upadku. Gazety

podkreślały geograficzny

podział miast – na bogaty i

porządny West End i

„siedlisko zła i występku” -

East End. Zapuścić się tam,

znaczyło liczyć się utratą

zawartości portfela, a nawet

z utratą zdrowia czy życia.

Dwuznaczność ulicy wielkiego
miasta: kuszące piekło



„The Maiden Tribute of Modern

Babilon” był reportażem

interwencyjnym z 1885 r., dziełem

dziennika londyńskiego „Pall Mall

Gazette”, który w stylistyce grozy i

seksualnej sensacji opisywał los młodych

dziewcząt zmuszanych do prostytucji.



W październiku 1888 r. angielskie media

donosiły na pierwszych stronach o

zabójstwach dokonywanych na pięciu

prostytutkach przez niezidentyfikowanego

sprawcę - Kubę Rozpruwacza (Jack the

Ripper) w Whitechapel we wschodnim

Londynie. Wydarzenia skojarzone zostały z

wydana dwa lata wcześniej powieścią

Stevensona The Strange Case od Doctor

Jeckyll and Mr. Hyde, w której główny

bohater zamieniał się brutalnego

troglodytę, który pędził niebezpieczne i

niezbadane nocne życie w podejrzanych

dzielnicach Londynu.



W przytaczanych tu przekazach było coś

odstraszającego, ale i kuszącego zarazem.

Seksualny podtekst wielu zbrodni, tłumiona

fascynacja seksualna „prostym ludem”, gonienie

za sensacją rodzącej się prasy bulwarowej,

wskazywały, że ulica jest nie tylko miejscem

zakazanym, ale i przestrzenią-wyzwaniem,

przestrzenią-przygodą.

Życie bramowe



Badacz przestrzeni publicznej Warszawy

przytacza taki obrazek powojennego

Czerniakowa: „Wieczorami ludzie stali

grupkami na chodnikach, omawiając

wypadki dnia i obmawiając swych bliźnich.

Baby, stoją lub siedząc na wyniesionych z

domów stołeczkach, gryzły pestki dyni.

Niektórzy grali w karty na małym stoliku

(…). Młodzież urzędowała przeważnie na

rogu. (…) Dobierano się by za złożone

pieniądze kupić wódki, która piło się w

bramie, na ulicy lub za parkanem”.



Stanie przed domem służyło nie tylko

podtrzymywaniu relacji towarzyskich, ale i

obserwowaniu swoich i obcych. „Wielkie

wydarzenia uliczne”, jak przejazd straży

pożarnej, przyciągały zainteresowanie i były

na bieżąco komentowane.



XX wiek i nowe rozwiązania

architektonicznie w miastach sprawiają,

że historyk dostrzega śmierć

„bramowego życia”. „Wystawanie”, tak

charakterystyczne dla XIX-wieczej ulicy

zaczyna być traktowane jako występek, a

tych, którzy tak czynią, nazywa się

chuliganami.

Brud i chaos uliczny

Brud i chaos uliczny



Historyk Błażej Brzostek przedstawia sugestywny obraz warszawskiej ulicy okresu Polski

Ludowej, który prowadzi do refleksji, że ówczesne ulice miały więcej wspólnego z

dziewiętnastowiecznym brudem, zaniedbaniem i chaosem wielkiego przemysłowego miasta,

niż się zazwyczaj sądzi.



Rozplanowanie przestrzenne i stan architektury. Brak jednolitego, konsekwentnie

realizowanego planu zagospodarowania prowadził do tego, że tuż obok socrealistycznych,

szerokich ulic i placów przeznaczonych do parad istniały ich całkowite przeciwieństwa.



Brud i odrapane fasady domów bez tynków na warszawskich ulicach, opustoszała Marszałkowska i wiele

innych wad w zderzeniu z rozwijającym się miastem zachodnim robiły na przyjezdnych niekorzystne

wrażenie. Powojenny kurz z ruin jeszcze w latach pięćdziesiątych osiadał na twarzach przechodniów.



Pozostałości – napisy na murach, tabliczki w języku niemieckim, wszechobecne ruiny i niewypały, od

których ginęły dzieci - przypominały o najnowszej historii miasta. Odrazę budziły i zaniedbane ruiny,

których nie poddano rozbiórce, jak i nowe identyczne bloki malowane na pstrokate kolory.



Oczekiwany przez kierowców asfalt, który miała zastąpić kocie łby, także przysparzał wielu problemów,

gdy tworzyły się w nim koleiny i dziury. Pękające płyty chodnikowe były utrapieniem pieszych.



Powojenne innowacje zamiast przykuwać wzrok, odstraszały. Monumentalne wnętrza handlowe

zabudowy socrealistycznej niedostosowane były do skromnej oferty towarów, neony często nie działały,

zegary stały z powodu dostaw prądu, wystawy sklepowe straszyły popsutą żywnością i pustymi

butelkami lub propagandowymi sloganami.



Inicjatywa prywatna okupowała ruiny, „ciemne, cuchnące nory”. Takie innowacje jak budki z piwem,

bułka z kiełbasą, ryba na tacce, saturatory i kioski „Ruchu” oraz drobny handel nielegalny wypierały

przedwojennych gazeciarzy, stragany, żebraków i czyścibutów.

Uliczni aktorzy



Teoria ról społecznych, której

najpopularniejszym dziełem była książka

amerykańskiego socjologa Ervinga Goffmana

Człowiek w teatrze życia codziennego (1959),

uczyła, że istota kontaktów w przestrzeni

publicznej sprowadza się do odgrywania roli,

z którą można utożsamić się całkowicie lub

zachować do niej dystans. W tym sensie ulica

byłaby sceną, gdzie ludzie, po opuszczeniu

przestrzeni prywatnych, wcielają się w

przypisane im lub wybrane role (biznesmen z

teczką, upadła kobieta dworcowa, wesoły pijak,

gniewny nastolatek, niemiły kanar, para

policjantów-nierozłączek).

Uliczni aktorzy: dozorca



W XIX wieku zwany stróżem

(struplem, cieciem, strusiem) w

dwudziestoleciu stał się dozorcą.

Był strażnikiem bramy

prowadzącej do kamienicy i

rezydował głównie na ulicy.

Zamykał bramy po zmierzchu i

przesiadywał na taborecie przed

domem. Zobowiązany był m. in.

do utrzymywania porządku w

posesji, ale i na chodniku i na

połowie ulicy przed nią.



Wielu z nich było podejrzewanych

o informowanie policji o

szczegółach z życia kamienicy.



Po drugiej wojnie dozorca stał się

„dochodzącym” i opiekował się

większą ilością domów.

Postępowała degradacja tego

zawodu.

Uliczni aktorzy: milicjant i
policjant



Europejski, nowożytny model służby

porządkowej pojawił się po raz

pierwszy w państwie absolutnym

Ludwika XIV. Rewolucja francuska tylko

na krótko zastąpiła model policji

państwowej milicją obywatelską.

Napoleon przywrócił monarchiczny

scentralizowany wzorzec.



Milicjanci w ZSRR podczas patroli bywać

mieli przed wszystkim w miejscach

szczególnego natężeniu ruchu – w

okolicach kin, przystanków

autobusowych, dworców, sklepów, a

także na rogach ulic.



Patrole odbywały się przeważnie za

dnia, dopiero raportowany wzrost

przestępczości w latach

siedemdziesiątych spowodował

zaczerpnięcie z wzorca

amerykańskiego i wprowadzenie

patrolów 24-godzinnych. Milicjanci

byli uzbrojeni w broń i pałki, kajdanki

przez wiele lat uznawane były za

„imperialistyczny wynalazek”.

Uliczni aktorzy: chuligan



Takie zjawiska jak powojenne sieroctwo, przepracowanie rodziców, nowe centra miejskie,

rozluźnienie więzi społecznych i emancypacja młodzieży stymulowały narodziny nowej grupy

społecznej. Przed wojną słowo chuligan oznaczało „ uczestnika szajki łupieżców ulicznych”.



Chuligani - młodzi chłopcy i mężczyźni – nosili niechlujne płaszcze i tzw. „oprychówki”. Do

występków chuligańskich odnotowywanych w milicyjnych statystykach i prasie należały m. in.

(zaczynając od mniejszego kalibru) podstawianie nogi, strzelanie z procy, ochlapywanie

przechodniów wodą z kałuży, ale i wandalizm, kradzieże i napady.



Zasadniczym celem istnienia grupy chuligańskiej była jednak zabawa i chęć naruszenia

panującego porządku społecznego: „Jak rozpłatam komu mordę, to dlatego, że mi się nudzi,

albo że mi w drogę wchodzi. W życiu fajno jest. Babek pełno, niebrzydkie, powodzenie ma się.

(…) W lecie opalamy się, w ziemie się tłuczemy, chodzi się na wódzię i na fajne babki”.

Uliczni aktorzy: pijak



Relacja emigranta po odwiedzeni Polski

Ludowej, która świadczyła o powszechności

zjawiska: „Widziałem ich wszędzie, w

tramwajach, w sklepach, w urzędach,

zwłaszcza na ulicach. Groteskowo rozbawieni,

gadający, przeklinający, kochający świat,

umizgujący się do kobiet, zaczepiający ludzi,

ponurzy, prowadzeni pod pachy,

obezwładnieni umysłowo, towarzyscy,

filozofujący, cóż za kalejdoskop ludzkiego

nieszczęścia”.



Zwyczaj ulicznego picia był

charakterystyczny dla kultury robotniczej XIX

w. Picie publiczne kojarzone było z kulturą

zubożałych studentów i dzielnicami biedy.

Ludzie z tzw. „wyższych sfer” upijali się w

domach. Dopiero rozwój kontrolnych

funkcji państwa i definicja przestrzeni

publicznej jako przyjaznej jak największej

liczbie mieszkańców miasta wpłynęła na

nieznaczną redukcję takiej roli.



Stosunek przechodniów do pijaków

cechowała w XX w. w Europie wschodniej

dwoistość. Cicha sympatia dla pijących i

jednoczesna obojętność wobec leżących

na chodniku. Symbolem pijaństwa były budki

z piwem, które zniknęły w „gierkowskiej

dekadzie”.

Żebrak i włóczęga

Schyłek kultury żebraczej nastąpił w

minionym stuleciu. Do tej pory, i w XIX w. i

w poprzednich stuleciach ogromna liczba

ludzi żyła na ulicach, prosząc o datki.

Państwo postanowiło zainteresować się ta

grupą, organizując przytułki u schyłku XIX

stulecia.



Nowoczesne państwo XX w. zamierzało

powszechnych żebraków i włóczęgów

pozamykać w specjalnych zakładach –

domach pracy przymusowej. Nie udało się

ich jednak wyrugować z ulicy, nękani

przez służby porządkowe przenosili się z

dzielnicy do dzielnicy.



W publicystyce Polski Ludowej żebraków

przedstawiano jako spryciarzy, unikających

porządnej pracy – ten udaje niemowę, a ten

to fałszywy żołnierz AK. Staruszkowie,

kobiety z dziećmi, Cyganki, kaleki i zbieracze

odpadków stanowili dla ideologów kluczowy

problem – przecież oficjalnie degradacja,

zróżnicowanie dochodów były zjawiskami,

które miały charakteryzować społeczności

zachodnie.

Prostytutka



W XX w. życie uliczne

prostytutek wzmacniane było

przez zakazy istnienia domów

publicznych.



Ograniczenia życia ulicznego

prostytutek: Prostytutki legalne

(zarejestrowane w urzędzie) w

Lublinie międzywojennym mogły

poruszać się po ulicach samotnie

lub parami, nie mogły wystawać

na rogach ulic i w bramach,

zaczepiać przechodniów, a prace

powinny kończyć o 23.00. Do

zbliżenia mogło dojść tylko w

prywatnym mieszkaniu, gdzie nie

mogły przebywać więcej niż dwie

prostytutki. Gdy było ich więcej,

pomieszczenie uznawano za dom

publiczny, a te były nielegalne.