Staropolskie prawo obligacyjne

Prawo zobowiązań



reguluje społeczne formy wymiany dóbr i

usług o charakterze majątkowym



ma charakter względny, normy skuteczne

tylko między stronami zobowiązania

(uprawniony w stosunku obligacyjnym

może domagać się określonego

zachowania, ma roszczenie tylko wobec

konkretnej osoby, dłużnika)



słabo rozwinięte stosunki obligacyjne w

prawie ziemskim, szerszy zakres

zastosowania w prawie miejskim

Zobowiązanie i

odpowiedzialność



zobowiązanie – stosunek prawny między wierzycielem a

dłużnikiem, na podstawie którego wierzyciel może żądać od

dłużnika oznaczonego świadczenia o wartości majątkowej

(roszczenie, wierzytelność), a dłużnik jest zobowiązany to

świadczenie spełnić (dług)



w średniowieczu dłużnik musiał uiścić dług od razu albo dać

zastaw lub rękojmię (poręczenie) – zastaw lub rękojmia stawały

się samodzielnym świadczeniem zastępczym: wtedy dłużnik

przestawał być odpowiedzialny, a wierzyciel nie mógł go

zmusić do spełnienia świadczenia, a mógł zaspokoić swoją

pretensję z zastawu bądź żądać jej od rękojemcy

(poręczyciela), który przejmował zobowiązanie



od XIV w. – łączenie długu i odpowiedzialności w osobie

dłużnika, zaś rękojmia i zastaw stawały się dodatkowym

zabezpieczeniem; odpowiedzialność mogła być:



osobista – do czasów nowożytnych, z początku dłużnik mógł być

nawet zabity, ale z czasem niewola za długi (mogła objąć także

żonę i dzieci dłużnika), gdzie mógł się spłacić się pracą



majątkowa – na początku występowała obok osobistej, z czasem

całkiem ją zastąpiła, na początku obejmowała cały majątek

dłużnika, potem tylko część

Zobowiązania



powstawanie zobowiązań



delikty – czyny niedozwolone, bezprawne; sprawca miał obowiązek

odszkodowania; z początku prawie wyłączne źródło zobowiązań



umowy – w zasadzie istniała swoboda umów, ale ograniczały ją

zakazy dowodowe (można było udowodnić istnienie umowy jedynie

za pomocą legalnego dowodu)



rodzaje umów:



umowa formalna – zobowiązanie się do świadczenia w przyszłości w

drodze publicznej przysięgi z rozbudowanym rytuałem i symboliką (w

średniowieczu podstawowy rodzaj umów); zamiast ślubowania

czasem stosowano zakład (wręczenie laski) – to stanowiło dowód na

zawarcie umowy



umowa realna – dochodziła do skutku w momencie wydania rzeczy

przez drugą stronę (towaru lub ceny), np. umowa sprzedaży i z

czasem darowizna



umowa konsensualna – powstawały w drodze samego porozumienia

stron, ich oświadczeń woli



forma umów – na początku ustna, z czasem dla celów

dowodowych i bezpieczeństwa obrotu pojawiła się forma pisemna

czasem połączona z wpisem do ksiąg sądowych lub rejestru (od

XII w. spisywano umowy dotyczące nieruchomości, w obecności

świadków lub sądu, od poł. XII w. wpisywano do ksiąg sądowych

Zobowiązania c.d.



rodzaje zobowiązań



proste – występował tylko jeden wierzyciel i jeden dłużnik



złożone – występowało więcej osób po obu stronach



zobowiązania pospólną ręką – wierzyciele lub dłużnicy byli łącznie podmiotami jednego niepodzielnego

stosunku obligacyjnego (dłużnicy razem musieli wykonać świadczenie i razem byli zwalniani z długu);

ewoluowały w kierunku odpowiedzialności solidarnej, kiedy świadczenie jednego dłużnika zwalniało

pozostałych, a wierzyciel mógł żądać wykonania długu tylko przez jednego dłużnika; najczęściej przy

niepodzielnym zobowiązaniu



zobowiązania podzieloną ręką – istniało przy podzielnym zobowiązaniu, świadczenie było podzielne, każdy

z wierzycieli uprawniony był do swojej części, a dłużnik zobowiązany tylko do świadczenia swojej części



wygaśnięcie zobowiązania



wykonanie



potrącenie



zlanie się wierzytelności z długiem



dobrowolne zwolnienie z długu



zmiana zobowiązania (nowacja)



przedawnienie



niemożliwość świadczenia



nadzwyczajne wypadki



moratorium (odwleczenie wykonania) – w prawie ziemskim na podstawie listu moratoryjnego z

powodów nadzwyczajnych (przez sejm, króla, sądy)



poza tym w prawie miejskim – cesja, świadczenie w miejsce wykonania, złożenie do depozytu



odpowiedzialność za wady



wady fizyczne – zbywana rzecz nie posiadała umówionych właściwości lub miała braki –

odpowiedzialność powstawała stopniowo



wady prawne – zbywane prawo albo nie istniało, albo przysługiwało osobie trzeciej, albo było

obciążone lub ograniczone – gdy prawo nabyte było kwestionowane przez osobę trzecią,

zbywca był zobowiązany w procesie zastąpić nabywcę (nazywano go zachodźcą, zastępcą,

jego odpowiedzialność zastępem, ewikcją), od XV w. przy zbyciu nieruchomości wynikał z

prawa

Utwierdzanie i umacnianie umów



utwierdzenie

– to ono powodowało powstanie odpowiedzialności prawnej, a nie

samo zawarcie umowy; decydowało o ważności i zaskarżalności umowy:



przysięga



litkup – poczęstunek towarzyszący zawarciu umowy



przybicie rąk – podanie wzajemne rąk i przecięci ich przez świadków



zadatek – w postaci sumy pieniężnej na dowód zamiaru dotrzymania umowy, przy

umowach realnych przyjęcie zadatku rodziło zobowiązanie wydania rzeczy lub ceny

(na jej poczet zaliczano zadatek, który przepadał w razie odstąpienia od umowy)



zakładnictwo – oddanie jakiejś osoby jako zakładnika, na którego przechodziła

odpowiedzialność za wykonanie zobowiązania



umacnianie umowy

– dawało gwarancję wykonania przez dłużnika

zobowiązania:



zakład (kara, wadium) – ustanawiały go strony (z. umowny) lub sąd (z. urzędowy,

sądowy), lub wynikał ze zwyczaju (z. zwyczajowy) – opiewał na sumę pieniężną,

należał się obok świadczenia głównego w razie braku terminowego świadczenia,

należał do tego, kto go ustanowił



rękojemstwo – na pocz. osłabiona forma zakładnictwa, z czasem poręczyciel był

pośrednikiem między wierzycielem i dłużnikiem, którego miał skłonić do wykonania

świadczenia (XV w.), potem rękojmia świadczył dług tylko gdy dłużnik go nie uiścił,

miało charakter akcesoryjny, dłużnik miał obowiązek zwrócić rękojmi nakłady



zastaw – najważniejsza forma umacniania umowy



załoga – XIII-XIV w., w razie niewykonania świadczenia dłużnik (rękojmia) miał

przybyć z określonym orszakiem do gospody i przebywać tam („leżeć”) na własny

koszt do zaspokojenia wierzyciela, mógł też przebywać wierzyciel na koszt dłużnika



łajanie – wśród rycerzy, w razie niewykonania świadczenia można było publicznie

lżyć rycerza, zakazane przez Statuty Kazimierza Wielkiego, istniały do XV w.



utrata wolności – zazwyczaj wśród plebejuszy, w okresie nowożytnym oddanie w

poddaństwo

Rodzaje umów (1)



zamiana

– obie strony świadczyły przedmioty w naturze



darowizna

– darczyńca kosztem swojego majątku dokonywał nieodpłatnego

przysporzenia majątkowego na rzecz obdarowanego, do kon. średniowiecza

umowa realna (obowiązek obdarowanego do daru wzajemnego) czyli tzw. d.

remuneratoryjna, odpłatna, z pocz. były odwoływalne, najwyżej dożywotnie,

z czasem od XIII w. zastrzegano ich nieodwołalność (tak Statuty Kazimierza

Wielkiego); konstytucja 1501 r. – swoboda dokonywania darowizn co do

podmiotów i przedmiotów



kupno-sprzedaż

– wykształciła się z zamiany, zobowiązanie do przeniesienia

własności i posiadania rzeczy



umowa o usługi (pracę)

– o wykonywanie przez określony czas za

wynagrodzeniem pracy; sługa był zobowiązany do wierności i

posłuszeństwa, a pan do utrzymania i opieki, za co uzyskiwał jurysdykcję

sądową nad sługą; w prawie ziemskim zakaz przyjmowania do pracy bez

zaświadczenia od dawnego pana, zawierano ją zwykle na 1 rok, pracodawca

mógł wypowiedzieć umowę na 6 tygodni przez upływem terminu, zakaz

służby chrześcijan u Żydów lub mahometan, pracodawca odpowiadał za

szkody wyrządzone przez sługę do wysokości ich płacy z prawem regresu



najem

– wynajmujący daje najemcy konkretną rzecz ruchomą lub

nieruchomą w używanie za opłatą czynszu na czas określony lub

nieokreślony



dzierżawa

– dzierżawca mógł nie tylko używać rzecz, ale także użytkować i

pobierać z nich pożytki; przy dzierżawie nieruchomości ziemskich w prawie

ziemskim powodował, iż dzierżawca miał obowiązek służby wojskowej

Rodzaje umów (2)



umowa o dzieło

– przyjmujący zamówienie zobowiązywał się

wykonać umówione dzieło w zamian za umówione wynagrodzenie

(jak materiał był własnością przyjmującego zamówienia, umowa

ta zbliżała się do kupna-sprzedaży), przyjmujący zamówienie

odpowiadał za wady fizyczne rzeczy (w razie braków w

zamówionym dziele można było żądać zwrotu zadatku oraz

zapłaty kary umownej), większe znaczenie w prawie miejskim



zlecenie

– zleceniobiorca zobowiązywał się do wykonania

określonej czynności prawnej lub faktycznej, zleceniobiorca nie

ponosił odpowiedzialności za rezultat, miał wykonywać czynność

rzetelnie



pożyczka

– udzielenie pożyczkobiorcy pieniędzy lub innych rzeczy

zamiennych z prawem własności i z obowiązkiem zwrotu po

pewnym czasie takich samych rzeczy i w tej samej ilości (w

prawie staropolskim pod pożyczkę podciągano także umowę

użyczenia

polegającego na daniu w bezpłatne używanie

konkretnej rzeczy z obowiązkiem zwrotu tej samej rzeczy w stanie

niepogorszonym); umowa nieodpłatna – zakaz lichwy (odsetki

pobierane przez Żydów po przywileju z 1264 r. sięgały nawet 50%

sumy dłużnej), jeszcze w 1512 r. synod gnieźnieński potępiał

pożyczanie na procent, ale w okresie nowożytnym następowało

złagodzenie stanowiska Kościoła Katolickiego

Rodzaje umów (3)



weksel

– związane z pojawieniem się cesji, a więc zamianą podmiotu

zobowiązania (przelewu wierzytelności z jednego wierzyciela na drugiego),

dało początek pojawieniu się skryptu dłużnego, mocą którego wierzyciel

przenosił wierzytelność na inną osobę (mogły być w formie listów na

okaziciela); w Polsce pojawiły się w XVII w. w miastach nadbałtyckich, 1775 r.

ogólnopolskie prawo wekslowe – weksel to skrypt dłużny na okaziciela,

stwarzał zobowiązanie abstrakcyjne (bez określenia przyczyn powstania),

dłużnik miał wypłacić sumę okazicielowi (wykupić weksel); służył

zabezpieczeniu kredytu; 1780 r. zakaz wystawiania weksli przez szlachtę



przechowanie (wierna ręka, pokład, depozyt)

– przechowawca (pokładnik)

zobowiązywał się odpłatnie lub nieodpłatnie wobec pokładcy czuwać nad

zachowaniem rzeczy, po pewnym czasie zwrócić ją w niepogorszonym

stanie; d. regularny (rzeczy niezamienne) i d. nieregularny (zamienne); d.

użytkowy (kiedy pokładca mógł używać lub pobierał pożytki z rzeczy); nie

ponosił odpowiedzialności za przypadkowe zniszczenie rzeczy, gdy jego

rzeczy też zostały zniszczone (jak nie – do 1/2 wartości rzeczy w depozycie)



sekwestr

– szczeg. rodzaj depozytu – rzecz sporną sąd oddawał w depozyt



spółki

– od schyłku średniowiecza o cechach handlowych, od II poł. XVIII w. w

celach produkcyjnych; s. jawne (wspólnicy dzielą się zyskami po równo,

odpowiadają solidarnie), s. akcyjne (kapitał zakładowy podzielony na

udziały=akcje, wspólnicy pobierali zyski i odpowiadali stosownie do wkładu),

s. komandytowa (co najmniej 1 wspólnik odpowiadał w sposób

nieograniczony oraz co najmniej 1 do wysokości sumy ustalonej w umowie

(suma komandytowa), s. imienne (imiennie oznaczeni wspólnicy)

Document Outline