ROZDZIAŁ 5. 

TEORIE TEMPERAMENTU SKONCENTROWANE  NA  

CZŁOWIEKU DOROSŁYM, C.D.

5.2. 

TEORIA POSZUKIWANIA DOZNAŃ

• Marvin Zuckerman, pod wpływem koncepcji Hebba (1955) o 

istnieniu optymalnego poziomu aktywacji, stwierdził istnienie 
różnic indywidualnych w optymalnym poziomie stymulacji, 
który warunkuje pozytywny stan emocjonalny. 

• Na różnice w optymalnym poziomie stymulacji wpływają 

czynniki sytuacyjne oraz reaktywność ośrodkowego i 
autonomicznego układu nerwowego.

• Czynniki powyższe decydują o względnie stałych różnicach 

indywidualnych w zapotrzebowaniu na stymulację (Zuckerman, 1979).

 

• Cechę, która wyraża tendencję do poszukiwania lub unikania 

stymulacji Zuckerman nazwał poszukiwaniem doznań (sensation 
seeking).

• Źródłem stymulacji jest nie tyle wartość fizyczna bodźców, ile ich 

znaczenie uwarunkowane indywidualnym doświadczeniem.

5.2. ZUCHERMANA TEORIA POSZUKIWANIA 

DOZNAŃ, c.d.

• Zuckerman przypisuje cesze poszukiwania doznań silne 

podłoże biologiczne i dostrzega jej istnienie w świecie zwierząt, 
definicja tej cechy odwołuje się do specyficznie ludzkich 
doświadczeń. Zgodnie z nią (Zuckerman, 1994, s. 27):

– Poszukiwanie doznań to cecha zdefiniowana przez poszukiwanie 

zróżnicowanych, nowych, złożonych i intensywnych wrażeń i doświadczeń 
oraz gotowość do podejmowania ryzyka fizycznego, społecznego, prawnego 
i finansowego w celu dostarczenia sobie tego typu doświadczeń.

• Na podstawie badań psychometrycznych Zuckerman (1979) 

wyodrębnił cztery czynniki wchodzące w skład cechy 
poszukiwania doznań. Są to: 

– poszukiwanie grozy i przygód, 
– poszukiwanie przeżyć, 
– rozhamowanie i
– podatność na nudę.

5.2. CZYNNIKI POSZUKIWANIA DOZNAŃ

• Poszukiwanie grozy i przygód 

(Thrill and adventure seeking, TAS) 

przejawia się w zamiłowaniu do aktywności na świeżym powietrzu i 
zajęć fizycznie ryzykownych, w chęci uprawiania podniecających 
rodzajów sportu.

• Poszukiwanie przeżyć 

(Experience seeking, ES) 

wyraża się w 

nonkonformistycznym stylu życia angażującym umysł i zmysły - 
przykładem są takie rodzaje aktywności, jak nieplanowane podróże, 
szukanie niezwykłego towarzystwa, sięganie po narkotyki.

• Rozhamowanie 

(Disinhibition, Dis) 

to tendencja do rozładowywania 

się i poszukiwania odprężenia w takich zachowaniach, jak picie 
alkoholu, seks, hazard, „hulaszczy" tryb życia. Jest to cecha 
najsilniej uwarunkowana biologicznie.

• Podatność na nudę 

(Boredom susceptibility, BS) 

objawia się awersją 

do powtarzania doświadczeń, do rutynowej pracy, do nudnych 
ludzi. Jej wskaźnikiem jest reagowanie niepokojem na monotonię. 

Narzędzia pomiaru PD

• Zuckerman (1979) opracował kilka wersji kwestionariuszy 

służących do pomiaru wyżej opisanych cech. 

• Wśród nich największą popularność zdobyły dwa narzędzia znane 

jako Skala Poszukiwania Doznań (Sensation Seeking Scale, 
SSS) - wersja IV i V. 

• Obie wersje składają się ze skal o nazwie analogicznej do 

wyodrębnionych czterech czynników poszukiwania doznań - TAS, 
ES, Dis i BS. 

• Różnica między nimi polega na tym, że kwestionariusz SSS-IV 

zawiera ponadto ogólną skalę poszukiwania doznań, podczas gdy 
SSS-V złożony jest jedynie z czterech skal, natomiast uzyskana z 
nich suma wyników informuje o ogólnej tendencji do 
poszukiwania doznań. 

• Kwestionariusze te nie mają satysfakcjonującej adaptacji do 

warunków polskich.

5.2.2. Podstawy biologiczne poszukiwania 

doznań

• Pozostając pod wpływem teorii Eysencka (1970), zgodnie z którą 

fizjologicznego podłoża ekstrawersji należy dopatrywać się w pętli 
kora-układ siatkowaty, Zuckerman także te ośrodki nerwowe 
traktował jako podłoże biologiczne poszukiwania doznań. 

• Dla poszukiwaczy doznań, którzy w celu osiągnięcia optymalnego 

poziomu aktywacji potrzebują dużej stymulacji, typowy jest 
chronicznie niski poziom aktywacji wspomnianych ośrodków 
nerwowych. 

• Odwrotnie rzecz się ma w przypadku osób unikających doznań - 

charakteryzuje je chronicznie podwyższony poziom aktywacji. 

• M.in.  badania nad rolą neuroprzekaźników uczestniczących w 

mechanizmach nagradzających zlokalizowanych w układzie 
limbicznym skłoniły Zuckermana, aby upatrywać w nich podstaw 
biologicznych poszukiwania doznań. „Cecha poszukiwania doznań jest 
po części funkcją poziomu katecholamin - noradrenaliny i dopaminy w 
obszarach nagrody układu limbicznego" (Zuckerman, 1979, s. 372).

5.2.3. Funkcjonalne znaczenie cechy 

poszukiwania doznań

• Zuckerman (1979, 1994) stwierdził, że poszukiwacze doznań preferują czynności 

i sytuacje, które są nowe i silnie stymulujące, związane z dużym ryzykiem, 
zaspokajające potrzeby hedonistyczne, bez względu na to, czy są one społecznie 
akceptowane czy nie i czy są uważane za normalne czy anormalne. Procent 
alkoholików, narkomanów, przestępców, psychopatów i ludzi łamiących prawo 
jest wyższy wśród osób mających wysokie pozycje na wymiarze poszukiwania 
doznań aniżeli wśród osób zajmujących na tym wymiarze niskie pozycje.

• Ellen Hansen i Gunnar Breivik (2001) wykazali, że między poszukiwaniem doznań 

wśród młodzieży w wieku gimnazjalnym a częstością podejmowania społecznie 
nieakceptowanych czynności ryzykownych zachodzi słabszy związek aniżeli w 
przypadku czynności ryzykownych społecznie akceptowanych. Do tych 
pierwszych zaliczono między innymi takie zachowania, jak wagary szkolne, jazda 
bez biletu, kradzież roweru, pijaństwo itp.

•  Związek między poszukiwaniem doznań a częstością podejmowania czynności 

ryzykownych okazał się w tych badaniach - zapewne wbrew oczekiwaniom - 
silniejszy u dziewcząt niż u chłopców, co dotyczy zarówno czynności 
akceptowanych, jak i nieakceptowanych, a także ogólnej miary czynności 
ryzykownych (pozytywnych i negatywnych).

Funkcjonalne znaczenie cechy poszukiwania 

doznań, c.d.

• Zuckerman wyjaśnia związek między cechą poszukiwania doznań a jej 

przejawami behawioralnymi, odwołując się do pojęcia optymalnego poziomu 
aktywności układów katecholaminowych (catecholamine systems activity, CSA). 

• Katecholaminy, dopamina i noradrenalina uczestniczą w regulacji poziomu 

aktywacji ośrodkowego układu nerwowego, tworząc tzw. układy aktywacyjne. 
Funkcjonowanie jednostki wyrażające się w różnych formach zachowania 
uwarunkowane jest poziomem tonusu CSA. 

• Z punktu widzenia poziomu przystosowania ocenianego na podstawie jakości 

nastroju, aktywności, interakcji społecznych i stanu klinicznego optymalny jest 
przeciętny poziom aktywności układów katecholaminowych (Zuckerman, 1994).

• Tendencję do poszukiwania doznań, której przejawem może być potrzeba 

silnych i coraz to nowych bodźców oraz podejmowanie działań ryzykownych i 
budzących strach, można wyjaśnić charakterystycznym dla poszukiwaczy 
doznań stałym, niskim poziomem CSA. Osoby te poszukują takich bodźców i 
angażują się w takie formy zachowania, które podwyższają toniczny poziom 
aktywności układów katecholaminowych. Osoby unikające silnych doznań 
wykazują zaś tendencję przeciwną.

5.2.4. Teoria poszukiwania doznań: Uwagi 

krytyczne

• Zuckerman wyodrębnił cztery składniki wymiaru poszukiwania 

doznań, jednak jego badania, a także badania prowadzone w innych 
laboratoriach, nie wykazały fizjologicznej czy biochemicznej specyfiki 
poszczególnych składników.

• Ponadto okazuje się, że te same korelaty biologiczne są typowe nie 

tylko dla poszukiwania doznań, lecz także dla innych cech 
temperamentu, takich jak ekstrawersja czy impulsywność (Eysenck i 
Eysenck, 1985), a więc nie są specyficzne dla wymiaru 
temperamentu wyodrębnionego przez Zuckermana.

•

Koncepcja aktywności układów katecholaminowych funkcjonujących jako 
całość jest zabiegiem empirycznie nieuzasadnionym. Wykazano, że 
neuroprzekaźniki, w zależności od miejsca występowania i poziomu skupienia, 
a także od rodzaju interakcji z innymi neuroprzekaźnikami i hormonami, 
zmieniają swoją funkcję, często wywołując efekt przeciwny, niż się zakłada, 
czego model Zuckermana nie uwzględnia (Strelau, 2001).

•

Jeden z najpoważniejszych zarzutów skierowanych pod adresem koncepcji 
poszukiwania doznań dotyczy nieuwzględnienia roli środowiska, w tym 
głównie kontekstu społecznego, w wyjaśnianiu genezy tego wymiaru, a 
szczególnie jego specyficznych składników.

5.3. PSYCHOBIOLOGICZNY MODEL 

TEMPERAMENTU 

wg Roberta Cloningera

• Robert Cloninger (1986) przyjął za punkt wyjścia we własnej teorii 

temperamentu wyniki badań prowadzonych w szeregu krajów na 
populacji pacjentów psychiatrycznych nad istnieniem dwu odrębnych 
syndromów, także spotykanych w populacji osób zdrowych - lęk 
poznawczy i lęk somatyczny. 

–  Lęk poznawczy, inaczej zwany psychicznym, charakteryzuje się 

oczekiwaną obawą, rozmyślaniami nasyconymi niepokojem, lękiem 
społecznym, niepewnością, trudnościami w rozprężeniu mięśniowym, a 
także powolnym odzyskiwaniem równowagi po doznanym stresie czy 
chorobie. 

– Lęk somatyczny dotyczy różnego rodzaju dolegliwości cielesnych, bólów i 

częstych autonomicznych zaburzeń idących w parze z rozproszeniem uwagi 
i ogólnym przestraszeniem, które nie jest związane ze specyficznymi 
sygnałami ostrzegawczymi. 

– Pacjenci, których  charakteryzuje lęk somatyczny manifestują różnorodne 

bóle ciała, podczas gdy pacjenci z lękiem poznawczym przejawiają 
zmęczenie, napięcie mięśniowe i powolny powrót do zdrowia nawet po 
niewielkich chorobach (Cloninger, 1986). 

5.3.1. Lokalizacja temperamentu w strukturze 

osobowości

• Według Cloningera, lęk somatyczny i lęk poznawczy są 

związane, choć w różny sposób, z wymiarami osobowości 
zaproponowanymi przez Eysencka i Junga. 

– Lęk somatyczny jest dodatnio skorelowany z impulsywnością i innymi 

skalami mierzącymi zachowania aspołeczne, zaś 

– lęk poznawczy koreluje negatywnie z towarzyskością, impulsywnością i 

zachowaniami aspołecznymi.

Cloninger nawiązał do koncepcji lęku i impulsywności Graya.

– Gray (1982) wyodrębnił dwa podstawowe wymiary temperamentu - lęk i 

impulsywność. Badania prowadzone na szczurach doprowadziły Graya do 
wniosku, że u podstawy lęku leży tzw. behawioralny układ hamujący (BIS), 
a podłoże impulsywności stanowi behawioralny układ aktywacyjny (BAS). 

• BIS  jest zlokalizowany w układzie przegrody hipokampa. Aktywności tego układu, 

który jest odpowiedzialny za wrażliwość na sygnały kary i braku nagrody, towarzyszy 
subiektywny stan lęku;

• BAS zlokalizowany jest w zwojach podstawy mózgu, jądrach wzgórza i okolicach kory 

nowej. Jest to układ regulujący wrażliwość na sygnały nagrody i braku kary, a jego 
duża reaktywność determinuje zachowania impulsywne.

Wymiary syndromów lęku, c.d. 

Akceptując Graya koncepcję fizjologicznych uwarunkowań syndromów 

lęku, Cloninger zaproponował:

• (1) Wymiar unikania szkody (harm avoidance) stanowi dziedzicznie 

uwarunkowaną tendencję do uczenia się unikania kary, braku nagrody i 
nowości (Cloninger, 1986). Cloninger zrezygnował z Graya terminu „lęk” 
twierdząc, iż nie obejmował on lęku somatycznego i ograniczał się jedynie 
do lęku poznawczego (psychicznego).

• (2) Wymiar poszukiwanie nowości (novelty seeking), wskazujący na 

motywację związaną z tą cechą –  w miejsce Graya terminu „impulsywność”.

• Jednostki reprezentujące wysoką pozycję na wymiarze  poszukiwania 

nowości są często aktywne, eksploracyjne i intensywnie 
zaangażowane w poszukiwanie nowości i nieznanych bodźców.

• (3) Wymiar zależność od nagrody (reward dependence) określony w  

wyniku przeprowadzonej analizy czynnikowej (Cloninger, 1986).

–

U jego podstawy leży genetycznie uwarunkowana neurobiologiczna 
tendencja do zachowań, które dostarczają nagród i prowadzą do unikania 
kary.

 

Wymiary syndromów lęku, c.d. 

• (4) Wymiar wytrwałość (persistence) – Cloninger 

i in. (1993) 

– Pierwotnie tę cechę, opisywaną jako odporność na frustrację i 

zmęczenie, traktowano jako składnik zależności od nagrody 
(Cloninger, 1986). 

– Analiza czynnikowa, a także badania prowadzone w ramach 

genetyki zachowania wykazały, że wytrwałość jest cechą 
homogeniczną i niezależną od pozostałych. 

• Cloninger pierwotnie traktował wyżej wymienione wymiary 

jako cechy osobowości. Dopiero później, biorąc pod uwagę 
takie kryteria, jak odziedziczalność czy obecność we 
wczesnej ontogenezie oraz występowanie w świecie 
zwierząt, nadał on tym cechom status cech temperamentu.

Cloningera koncepcja cech charakteru

• Poza wymiarami syndromu lęku Clonninger wyróżnia trzy inne cechy, 

które zalicza do sfery charakteru. Są to: 

– ukierunkowanie Ja (self-directness) ,
– transcendencja Ja (self-transcendence) ,
– skłonność do współdziałania (cooperativeness).

• W celu wyjaśnienia kształtowania się cech temperamentu i charakteru 

Cloninger i inni (1993) odwołali się do dwóch rodzajów pamięci - 
proceduralnej i deklaratywnej.

– pamięć proceduralna obejmuje nieświadome, ukryte, presemantyczne 

procesy percepcyjne, które dekodują konkretne wzrokowo-przestrzenne 
struktury informacji i znaczenia afektywne. Ona to, bazując na uczeniu się 
skojarzeniowym i percepcyjnym, stanowi podstawę kształtowania się 
dziedzicznie uwarunkowanych cech temperamentu. 

– pamięć deklaratywna obejmuje świadome doświadczenie reprezentowane w 

postaci słów, wyobrażeń, symboli dotyczących faktów i zdarzeń. Pozostają 
one w funkcjonalnych związkach i możemy je świadomie odtworzyć, 
werbalnie deklarować i na ich podstawie działać. Ta pamięć związana z 
uczeniem się pojęciowym stanowi podstawę kształtowania się charakteru. 

TCI - Temperament: Poszukiwanie nowości – 

PN

neuroprzekaźnik: dopoaminy

Wymiar

Osoby o wysokich 

wynikach

Osoby o niskich 

wynikach

PN1: 
Ciekawość 
poznawcza

Ciekawe, szukające wrażeń, 
ekscytujące się nowością, 
entuzjastyczne, nowatorskie ..

Skłonne do rutyny, preferujące 
to, co znane,  sztywne, 
konwencjonalne ..

PN2:
Impulsywność

Pobudliwe, spontaniczne, 
emocjonalne, pospieszne 
decyzje, rozkojarzone ..

Refleksyjne, racjonalne, 
kontrolujące się, trzymające 
się zasad, skupione ..

PN3:
Ekstrawagancja

Rozrzutne, szarmanckie, 
barwne, nieokiełznane, 
ryzykujące ..

Powściągliwe, opanowane, 
oszczędne, skąpe ..

PN4:
Nieuporządkowanie

Porywcze, nieporządne, 
wybuchowe, podatne na 
frustracje, niezorganizowane ..

Zorganizowane, 
zdyscyplinowane, 
systematyczne, opanowane, 
odporne na frustracje ..

TCI - Temperament: Unikanie szkody – US

neuroprzekaźnik: serotoniny

Wymiar

Osoby o wysokich 

wynikach

Osoby o niskich 

wynikach

US1:
Pesymizm

Zamartwiające się,  długo 
powracające do  równowagi 
po sytuacjach trudnych, 
rozpamiętujące przykrości ..

Optymistyczne, zrelaksowane, 
niepohamowane, beztroskie, 
nonszalanckie ...

US2:
Lęk przed 
niepewnością

Niepewne, lękliwe, ostrożne, 
mało aktywne, spokojne ..

Pewne siebie, odważne, 
aktywne, lubiące ryzyko ..

US3:
Lęk społeczny

Skromne, nieśmiałe, 
wstydliwe, zamknięte, 
zahamowane ..

Otwarte, zaangażowane, 
aktywne,  odważne, rezolutne 
..

US4:
Męczliwość i astenia

Asteniczne, męczliwe, 
nieodporne ..

Energiczne, dynamiczne, 
odporne ..

TCI - Temperament: Zależność od nagrody – 

ZN

neuroprzekaźnik: noradrenaliny

Wymiar

Osoby o wysokich wynikach

Osoby o niskich 

wynikach

ZN1:

Sentymentalno

ść

Wrażliwe, sentymentalne, 
empatyczne, wyrozumiałe, skłonne 
do wzruszeń, okazujące uczucia, 
ciepłe ..

Praktyczne, niewrażliwe, 
zdystansowane, chłodne, 
wycofujące się ..

ZN2:

Przywiązanie

Przywiązujące się, dzielące się 
doświadczeniami, wrażliwe na 
lekceważenie i odrzucenie ..

Nie przywiązujące się, 
wyobcowane, niedostępne, 
obojętne na brak 
akceptacji ..

ZN3:

Zależność

Zależne, poszukujące wsparcia, 
niesamodzielne, wrażliwe na 
krytykę, uległe ..

Niezależne, samodzielne, 
samowystarczalne ..

W - Wytrwałość

W:

Wytrwałość

Ciężko pracujące, stanowczo dążące 
do celu, perfekcyjne, ambitne, 
niezważające na przeszkody, 
osiągające sukcesy powyżej 
możliwości ...

Leniwe, niesolidne, niestałe, 
wrażliwe na przeszkody, 
nieambitne, pragmatyczne, 
osiągające sukcesy poniżej 
możliwości ..

TCI - Charakter

Wymiar

Osoby o wysokich wynikach

Osoby o niskich wynikach

Samokierowanie - S

S1

Odpowiedzialność, wiarygodność, 
wewnątrzster.

Zrzucanie odpowiedzialności,  
zewnątrzsterowne.

S2

Zdolność odraczania gratyfikacji .

Brak ukierunkowanych celów

S3

Zaradne, skuteczność, pomysłowość .

Nieefektywność, bezczynność

S4

Pewne siebie, samoświadome, akceptujące  
siebie 

Nie akceptujące siebie, nienaturalne ... 

Skłonność do współpracy - SW

SW
1

Zdolność do decentracji.

Nietolerancja społeczna, egocentryzm.

SW
2

Empatia, poszanowanie i rozumienie innych.

Niewrażliwość na uczucia innych .

SW
3

Gotowość do niesienia pomocy innym.

Samolubstwo, niechęć do współpracy.

SW
4

Wyrozumiałość, wybaczanie, życzliwość .

Mściwość, chowanie urazy .

Zdolność do autotranscendencji - AT

AT1

Kreatywne przekraczanie Ja.

Konwencjonalne, prozaiczne, świadome Ja.

AT2

Transpersonalna identyfikacja ze światem.

Koncentracja na własnych celach praktycznych.

AT3

Mądrość, akceptacja duchowości.

Racjonalne, naukowe spojrzenie na świat.

Temperament a charakter wg Clonningera

Temperament i charakter wpływają na siebie wzajemnie.

– Charakter, traktowany jako skłonność do reagowania silnie 

związanego z rozwojem Ja, kształtuje się na osnowie temperamentu, 
ale wtórnie także go modyfikuje. Ich stanowisko ilustruje poniższy 
cytat (Cloninger i in., 1993):

• Nasze nieświadome, automatyczne reakcje w celu inicjowania, 

utrzymywania lub zahamowania zachowań są pierwotnie 
zdeterminowane przez czynniki temperamentu, jednak te mogą 
być modyfikowane dzięki zmianom w znaczeniu i istocie 
bodźców, co spowodowane jest przez naszą tożsamość (identity). 
[...] 

– Dziedzicznie uwarunkowane cechy temperamentu pierwotnie 

motywują utajone uczenie struktur Ja, które z kolei modyfikują 
znaczenie i istotę spostrzeganych bodźców, na które osoba 
reaguje. W ten sposób w procesie rozwoju temperament i 
charakter wpływają na siebie wzajemnie i motywują zachowanie.

5.3.2. Biologiczne podstawy cech 

temperamentu

• Filogeneza temperamentu zaczyna się, zdaniem Cloningera i innych 

(1993), 

od zdolności do hamowania zachowań, a więc od tendencji do unikania 

szkody, która występuje u wszystkich zwierząt. 

– U zwierząt stojących wyżej na drabinie ewolucyjnej rozwinął się, według Cloningera, system 

umożliwiający ich większą aktywność, co związane jest z cechą poszukiwania nowości.

• W rozwoju filogenetycznym doszedł nowy system umożliwiający utrzymanie 

występujących zachowań, co z kolei wiąże się z cechą zależności od nagrody, która 
obecna jest już u gadów. Autorzy nie wspominają o roli wytrwałości w procesie 
ewolucyjnym.

• Jeżeli chodzi o podstawy biologiczne wyodrębnionych cech temperamentu, Cloninger 

(1986) pozostawał pod wielkim wpływem Graya i wyodrębnionych przez niego 
układów BIS i BAS. 

• Zaproponował dla trzech pierwotnie wymienionych cech temperamentu 

mechanizmy neuro-biochemiczne ściśle związane z aktywnością neuroprzekaźników, 
tak jak to proponował w odniesieniu do poszukiwania doznań Zuckerman.

• Jeżeli chodzi o cechę unikania szkody, autor postuluje, że u jej podstawy leży 

centralny układ „karania "/hamujący zachowania (Central „ Punishment"/Behavioral 
Inhibition System) ulokowany w strukturach limbicznych. 

5.3.2. Biologiczne podstawy cech 

temperamentu, c.d.

• Unikanie szkody jest skorelowane z aktywnością serotoniny i jej metabolitów w 

mózgu i w płynie mózgowo-rdzeniowym. 

– Osoby silnie predysponowane do unikania szkody i dlatego bardzo podatne na chroniczny 

lęk poznawczy charakteryzują się wysokim poziomem aktywności serotonicznej. 
Odwrotna prawidłowość występuje u osób o małej predyspozycji do unikania szkody.

• Podstawę biologiczną poszukiwania nowości stanowi centralny układ 

„motywacyjny"/aktywacyjny zachowania (Central „Incentive''/Behavioral 
Activation System) sterowany przez drogi dopaminergiczne ulokowane przede 
wszystkim w miejscu sinawym (locus coeruleus) i uczestniczące w regulacji 
aktywności eksploracyjnej. 

– Niska aktywność dopaminergiczna idzie w parze z częstą aktywnością eksploracyjną i z 

silnymi reakcjami na bodźce nowe, stąd też silna tendencja do poszukiwania nowości jest 
uwarunkowana obniżoną aktywnością dopaminergiczna.

• Mechanizm biologiczny zależności od nagrody został przez Cloningera określony 

jako centralny układ „nagrody "/utrzymywania zachowania (Central 
„Reward"/Behavioral Maintenence System). Jednostki silnie zależne od nagrody są 
bardziej wrażliwe na warunkowanie  zależne od nagrody i braku kary. Niska 
aktywność noradrenergiczna związana jest z intensywnymi reakcjami na nagrodę i 
odpornością na wygaszanie zachowań nagradzających.

5.3.3. Cloningera Kwestionariusze stosowane 

do pomiaru cech temperamentu

• W pierwszej fazie badań nad trzema wyodrębnionymi cechami 

temperamentu - unikania szkody, poszukiwania nowości i zależności 
od nagrody, które Cloninger nazywał cechami osobowości, stosowano 
Trójwymiarowy Kwestionariusz Osobowości (Tridimensional Personality 
Questionnaire, TPQ; Cloninger, Svrakic i Przybeck, 1991).

•  Jednak w związku z tym, że do cech temperamentu włączono także 

wytrwałość, a ponadto wyodrębniono trzy inne cechy mające status 
charakteru (samokierowanie, skłonność do współpracy oraz zdolność 
oderwania się od własnej osoby) opracowano nowy kwestionariusz 
znany jako Inwentarz Temperamentu i Charakteru (Temperament 
and Character Inventory, TCI; Clonigner i in., 1993; Cloninger, Bayon i 
Svrakic, 1998).

• Inwentarz TCI zawierający 240 pozycji składa się z 7 skal, których 

nazwy są analogiczne do nazw wyodrębnionych cech. Każda z nich (z 
wyjątkiem skali Wytrwałości) składa się z podskal. 

Cloningera TCI

• Badania przeprowadzone na podstawie TCI z zastosowaniem analizy czynnikowej 

metodą głównych składowych potwierdziły zasadność wyodrębnienia siedmiu 
czynników. Wyjaśniają one 65% wspólnej wariancji.

• Kwestionariusz ten stał się najpopularniejszym narzędziem pomiaru osobowości, 

w tym czterech cech temperamentu, w ujęciu teorii Cloningera. Został on także 
zaadaptowany do warunków polskich.

– Pierwszą próbę adaptacji kwestionariusza TCI do warunków polskich podjęli 

Zakrzewska, Samochowiec, Rybakowski, Hauser i Pełka-Wysiecka (2001). Była to tylko 
wstępna próba adaptacyjna na grupie 144 studentów medycyny.

• Właściwej adaptacji TCI podjęła się Elżbieta Hornowska wraz z 

Marzenną Zakrzewską (Hornowska, 2003). Badania przeprowadzono na 
grupie 1100 osób w wieku od 15 do 59 lat, z dbałością o równą 
reprezentację ze względu na wiek i płeć osób badanych, co spełnia 
kryteria doboru próby normalizacyjnej. Choć analiza czynnikowa 
uzyskanych wyników pozwoliła na wyodrębnienie jedynie 5 czynników, 
podczas gdy kwestionariusz TCI obejmuje siedem skal, autorki 
zdecydowały się na adaptację kwestionariusza według wersji 
oryginalnej. 

Cloningera TCI, c.d.

• Wersję TCI zaadaptowaną do warunków polskich cechuje 

satysfakcjonująca dobroć psychometryczna - dotyczy to 
zarówno rzetelności, stałości czasowej jak i trafności tego 
kwestionariusza. 

• Skale temperamentu TCI mają wiele wspólnego ze skalami 

Strelaua i Zawadzkiego FCZ-KT. Szczególnie dotyczy to 
dwóch skal - Poszukiwania nowości i Unikania szkody. Skala 
Poszukiwania nowości koreluje umiarkowanie ze skalą 
Aktywności (0,45 w próbie polskiej i 0,33 w próbie 
niemieckiej), a skala Unikania szkody koreluje wysoko z 
reaktywnością emocjonalną (odpowiednio 0,72 i 0,71). 
Otrzymano także statystycznie istotne korelacje w 
odniesieniu do pozostałych skal (zob. Angleitner i Spinath, 
2003; Hornowska, 2003).

5.3. PSYCHOBIOLOGICZNY MODEL TEMPERAMENTU wg 

Roberta Cloningera: 

Uwagi krytyczne

• Cloninger, kiedy porównuje wyodrębnioną przez siebie strukturę osobowości z 

innymi koncepcjami w tym zakresie, stwierdza, że jego koncepcja rzuca niejako 
pomost między skonfliktowanymi ze sobą zwolennikami trzech superczynników 
(teoria Eysencka) a entuzjastami pięcioczynnikowego modelu osobowości 
(koncepcja Costy i McCrae'a). 

• Cloninger i jego współpracownicy stwierdzają zarazem, że ich 

psychobiologiczny model temperamentu i charakteru ma szersze heurystyczne 
implikacje dla badań służących wyjaśnieniu przyczyn i rozwoju zaburzeń w 
zachowaniu aniżeli jakikolwiek inny model będący wynikiem analizy 
czynnikowej.

• Model Cloningera ma jednak szereg słabości, na które warto zwrócić uwagę.

 

• Wydaje się, że autor i jego współpracownicy zbyt silny akcent kładą na genetyczną 

determinację cech temperamentu, tym bardziej że przypisują im treściową 
charakterystykę zachowania (np. przejawem cechy zależności od nagrody jest m.in. 
bezkompromisowość, realizm).

• cechy temperamentu, niezależnie od tego, w ramach jakiej koncepcji 

teoretycznej są ujmowane, wykazują zmienność (różnice indywidualne) w 
dużym stopniu uwarunkowaną czynnikiem środowiskowym, co zresztą 
potwierdzają także badania Cloningera.

Uwagi krytyczne, c.d.

• Przyporządkowane określonym cechom temperamentu 

neuroprzekaźniki traktowane jako baza neurobiochemiczna tych cech 
nie są dla nich specyficzne. Na przykład aktywność dopaminergiczna 
traktowana jako baza biologiczna dla poszukiwania nowości koreluje 
także z impulsywnością (Corr i Kumari, 1997), ekstrawersją (Depue i 
Collins, 1999), unikaniem - zbliżaniem się (Corda, Lecca, Piras, Di 
Chiara i Giorgi, 1997) i poszukiwaniem doznań (Zuckerman, 1984). 

• Ten sam zarzut można wysunąć pod adresem dwóch pozostałych 

mechanizmów biologicznych postulowanych jako podłoże 
neurobiochemiczne unikania szkody i dążenia do nagrody.

• Model osobowości Cloningera jest swego rodzaju konglomeratem teorii 

Eysencka i Graya, a także częściowo koncepcji Zuckermana i w tym 
sensie nie jest zbyt oryginalny. Jego niebanalność natomiast polega 
głównie na tym, że Cloninger wyprowadził swój model z obserwacji 
klinicznych, w tym szczególnie z syndromów chronicznego lęku. 

• Cloningera koncepcja cieszy się szczególnie wśród psychiatrów dużą 

popularnością, również za granicą, w tym głównie w Szwecji i w Rosji.

5.4. REGULACYJNA TEORIA 

TEMPERAMENTU (RTT)

• Regulacyjna teoria temperamentu (RTT) jest dorobkiem warszawskich psychologów.
• Do powstania RTT przyczyniły się wieloletnie badania prowadzone przez Jana 

Strelaua (1969) nad podstawowymi cechami układu nerwowego w ujęciu Pawłowa i 
szkoły neopawłowowskiej, w tym głównie Borysa Tiepłowa i Władimira Niebylicyna. 

• Istotna dla rozwoju tej teorii była teoria czynności Tadeusza Tomaszewskiego (1963), 

dzięki której temperament ujmowano jako jeden z czynników uczestniczących w 
regulacji stosunku człowieka ze światem zewnętrznym. 

• Ważną rolę odegrały rozwijające się na Zachodzie koncepcje temperamentu 

nawiązujące do teorii aktywacji, w tym szczególnie teoria Eysencka (1970), jak i 
rozważania nad samym konstruktem aktywacji (Duffy, 1957; Hebb, 1955) i 
aktywowalności (Gray, 1964) i ich roli w rozumieniu regulacyjnej funkcji 
temperamentu.

• Przy powstaniu RTT twórczy wkład wnieśli:

– Andrzej Eliasza (1974, 1981): opracował transakcyjny model temperamentu stanowiący 

modyfikację jego teorii regulacyjnej, 

– Tatiana Klonowicz (1984, 1992):  weryfikacja funkcjonalnej roli cech temperamentu,
– Bogdan Zawadzki : zmiany w strukturze temperamentu i jego diagnozy,
– Włodzimierz Oniszczenko (1997); genetyczne i środowiskowe determinant y różnic 

indywidualnych w zakresie cech temperamentu, szczególnie w odniesieniu do młodzieży i 
dzieci.

5.4.1. Podstawy teoretyczne i struktura 

temperamentu w RTT

• Podstawowe założenie RTT: cechy temperamentu, obecne u człowieka 

już w okresie niemowlęcym i występujące także w świecie zwierząt, 
odnoszą się przede wszystkim do formalnych cech zachowania, w 
odróżnieniu od treści, która - wyrażając się w stosunku człowieka do 
samego siebie, do innych ludzi i do świata - typowa jest dla innych niż 
temperament cech osobowości. 

• Formalna charakterystyka zachowania sprowadzała się w pierwszej 

fazie rozwoju RTT do dwóch aspektów - energetycznego i 
czasowego, jako wyznaczników struktury temperamentu. 

• Aspekt energetyczny w RTT: reaktywność i aktywność 

(Strelau, 1985)

–

Reaktywność to cecha organizmu, która determinuje charakterystyczną dla 
danej jednostki wielkość (intensywność) reakcji. Na biegunach tego wymiaru 
znajduje się z jednej strony wrażliwość sensoryczna, z drugiej zaś - wydolność. 

–

Niska reaktywność wyznacza duże zapotrzebowanie na stymulację, zaś 
wysoka wiąże się z ma łym zapotrzebowaniem na nią, przy czym źródłem 
stymulacji mogą być własne zachowania i stany wewnętrzne, sytuacja, w której 
znajduje się jednostka i jej fizyczne oraz społeczne otoczenie (Strelau, 1985b).

Podstawy teoretyczne i struktura 

temperamentu w RTT,c.d.

• Aktywność, przejawiająca się w ilości i zakresie podejmowanych 

działań o określonej wartości stymulacyjnej, odgrywa istotną rolę w 
regulacji poziomu aktywacji:

– duży poziom aktywności idzie w parze z niską reaktywnością i odwrotnie; 
– wysokiej reaktywności towarzyszy z reguły niska aktywność. 

• Rolą aktywności według RTT jest regulacja aktywacji do poziomu 

optymalnego, traktowanego tu - jak to ujął Eliasz (1974) - jako standard 
regulacji stymulacji

.

• W ramach charakterystyki czasowej zachowania wyodrębniono w pierwszej 

fazie badań kilka cech temperamentu (np. szybkość i tempo reakcji), spośród 
których wyróżniającą funkcję pełni ruchliwość zachowania rozumiana jako 
zdolność szybkiej zmiany zachowania (reakcji) adekwatnie do zmian w otoczeniu.

• Na tym etapie badań posługiwano się Kwestionariuszem Temperamentu Strelaua 

(KTS). Skalą Siły procesu pobudzenia posłużono się do pomiaru reaktywności (jej 
bieguna zwanego wydolnością), a skalą Ruchliwości procesów nerwowych - do 
pomiaru ruchliwości zachowania (Strelau, 1985b).

Teoretyczne podstawy RTT: II etap rozwoju

Począwszy od lat 1990., podstawy teoretyczne RTT zostały rozszerzone, a 
także bardziej sformalizowane (zob. Strelau, 1995), co sprzyjało 
operacjonalizacji jak również falsyfikacji poszczególnych jej twierdzeń. 
Przedstawić ją można w postaci 10 niżej opisanych postulatów.

•  Postulat 1. Temperament przejawia się w formalnej charakterystyce zachowania.
•  Postulat 2. Cechy formalne zachowania można opisać w kategoriach 
energetycznych i czasowych.
•  Postulat 3. Pod względem formalnych charakterystyk zachowania istnieją 
względnie stałe różnice indywidualne.
•  Postulat 4. Każde zachowanie, niezależnie od rodzaju i treści, opisać można w 
kategoriach energetycznych i czasowych, stąd różnice indywidualne w 
temperamencie są powszechne, tzn. odnoszą się do wszelkich zachowań i reakcji. 
•  Postulat 5. Różnice indywidualne pod względem intensywności i charakterystyki 
czasowej zachowań i reakcji występują od początku życia postnatalnego, stąd cechy 
temperamentu obecne są od wczesnego niemowlęctwa.

Teoretyczne podstawy RTT: II etap rozwoju, c.d.

• Postulat 6. Niezależnie od specyfiki zachowania typowej dla człowieka i zwierząt 

wszystkie ssaki (zapewne wszystkie kręgowce) można scharakteryzować na 
podstawie cech, które odnoszą się do kategorii intensywności i czasu, stąd 
temperament występuje zarówno u człowieka, jak i u zwierząt.

• Postulat 7. Biorąc pod uwagę postulaty (5) i (6), należy przyjąć, że 

temperament w swojej pierwotnej formie (filo- i ontogenetycznej) jest wynikiem 
ewolucji biologicznej, stąd czynnik genetyczny, jak i zależne od niego 
mechanizmy fizjologiczne i biochemiczne odgrywają istotną rolę we 
współdeterminowaniu różnic indywidualnych w temperamencie.

• Postulat 8. Cechy temperamentalne, choć względnie stałe, podlegają w 

ontogenezie powolnym zmianom, co następuje w wyniku biologicznie 
zdeterminowanych zmian rozwojowych organizmu oraz specyficznego dla 
jednostki oddziaływania między wyposażeniem genetycznym a szeroko 
rozumianym środowiskiem (fizycznym i społecznym).

• Postulat 9. Temperament pełni funkcję regulacyjną, która polega na modyfikacji 

(moderowaniu) wartości stymulacyjnej (energetycznej) i temporalnej sytuacji i 
zachowań, odpowiednio do posiadanych cech temperamentalnych.

• Postulat 10. Rola temperamentu w regulacji stosunków człowieka ze światem 

ujawnia się przede wszystkim w sytuacjach trudnych i/lub zachowaniach 
ekstremalnych.

Zrewidowana koncepcja struktury cech  

temperamentu

 w RTT

• Pod wpływem postulatów RTT, które traktują 

temperament w kategoriach formalnych 
charakterystyk zachowania, nastąpiła zmiana w 
odniesieniu do poglądu na strukturę 
temperamentu. 

• Bogdan Zawadzki we współpracy z J. Strelauem 

dokonał operacjonalizacji 12 cech mieszczących 
się w tych dwóch obszarach. Na podstawie skal 
reprezentujących te cechy dokonano ich pomiaru, 
wyodrębniając w wyniku analizy czynnikowej 6 
cech temperamentu (Zawadzki i Strelau, 1997), 
których opis przedstawia tabela 9.1.

Tabela 9.1. Cechy temperamentu w ujęciu RTT

Cecha

Opis

Żwawość

Tendencja do szybkiego reagowania, do utrzymywania wysokiego 
tempa aktywności i do łatwej zmiany z jednego zachowania 
(reakcji) w inne, odpowiednio do zmian w otoczeniu.

Perseweratywn

ość

Tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań i 
doświadczania stanów emocjonalnych po zaprzestaniu działania 
bodźca (sytuacji), który te zachowania (stany) wywołał.

Wrażliwość 

sensoryczna

Zdolność reagowania na bodźce zmysłowe o małej wartości 
stymulacyjnej.

Reaktywność 

emocjonalna

Tendencja  do  intensywnego  reagowania  na  bodźce  wywołujące 

emocje,  wyrażająca  się  w  dużej  wrażliwości  i  niskiej  odporności 
emocjonalnej.

Wytrzymałość

Zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających 
długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności oraz w warunkach 
silnej stymulacji zewnętrznej.

Aktywność

Tendencja  do  podejmowania  zachowań  o  dużej  wartości 

stymulacyjnej lub zachowań dostarczających stymulacji zewnętrznej 
(z otoczenia).

5.4.2. Pomiar cech temperamentu i ich 

podstawy biologiczne

• Do pomiaru cech temperamentu służy inwentarz znany jako 

Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz 
Temperamentu (FCZ-KT; Zawadzki i Strelau, 1997), składający się 
ze skal analogicznych do wyodrębnionych w ramach RTT cech 
temperamentu - Żwawości, Perseweratywności, Wrażliwości 
sensorycznej, Reaktywności emocjonalnej, Wytrzymałości i 
Aktywności.

•  FCZ-KT składa się ze 120 pozycji (po 20 w każdej skali) z cztero 

stopniową skalą odpowiedzi. Poszczególne skale charakteryzuje 
wysoka rzetelność i trafność, z wyjątkiem skali Wrażliwości 
sensorycznej, której trafność potwierdza się tylko w wybranych 
sytuacjach.

• Zawadzki (2002) podjął badania międzykulturowe w 8 krajach (na 3 

kontynentach) pozwoliły na wyciągnięcie wniosku, że struktura 
temperamentu postulowana przez RTT jest we wszystkich tych 
krajach identyczna, a więc w tym sensie uniwersalna.

Pomiar cech temperamentu, c.d.

• FCZ-KT może być stosowany w praktyce psychologicznej w 

celach diagnostycznych w odniesieniu do  osób od 15. roku 
życia. Skonstruowano także analogiczną wersję 
kwestionariusza dla dzieci w wieku szkolnym.

• Kwestionariusz Temperamentu dla Dzieci (KTD)

– Oniszczenko i Anna Radomska (2002), biorąc za punkt wyjścia 

postulaty RTT, opracowali narzędzie psychometryczne do pomiaru 
temperamentu dzieci w wieku od 7 do 12 lat. Kwestionariusz 
Temperamentu dla Dzieci (KTD) składa się z 6 skal, analogicznie do 
tych, które zawiera FCZ-KT i obejmuje 30 pozycji (po 5 dla każdej 
ze skal) z odpowiedziami „tak - nie". Współczynniki rzetelności skal 
nie są zbyt wysokie (wynika to z małej liczby pozycji w ramach 
skali), jednak porównywalne z analogicznymi współczynnikami dla 
Kwestionariuszy EAS. KTD charakteryzują satysfakcjonujące 
wskaźniki stałości czasowej (od 0,56 do 0,74 w odstępie 9 miesięcy 
między obu pomiarami).

Podstawy biologiczne temperamentu w RTT

• Badania nad genetyczną determinacją cech temperamentu 

mierzonych kwestionariuszem FCZ-KT prowadzone metodą 
porównywania par bliźniąt MZ i DZ wychowywanych razem 
pozwoliły stwierdzić, że czynnik genetyczny wyjaśnia przeciętnie 
ponad 40% ich fenotypowej wariancji (Zawadzki i Strelau, 1997; 
Zawadzki, Strelau, Oniszczenko, Riemann i Angleitner, 2002). 

• Uzyskane przez dane wskazują, że środowisko specyficzne 

(włączając w to błąd pomiaru wynoszący około 20% wariancji) 
jest tym czynnikiem, który - w odróżnieniu od marginalnego 
wpływu środowiska wspólnego - istotnie determinuje fenotypową 
wariancję mierzonych cech. 

– Dotyczy to nie tylko właściwości temperamentu mierzonych 

kwestionariuszem FCZ-KT, lecz także wszystkich pozostałych jego cech. 

– W przypadku pomiaru cech temperamentu u dzieci za pomocą 

kwestionariusza KTD czynnik genetyczny wyjaśnia od 16% (wytrzymałość) do 
83% (perseweratywność) tej wariancji (Oniszczenko i Radomska, 2002).

Podstawy biologiczne temperamentu w RTT, 

c.d.

• W przeciwieństwie do niektórych teorii temperamentu odwołujących się 

do konstruktu aktywacji (np. teorie Eysencka, Zuckermana czy Kagana) 
nie postuluje się w ramach RTT żadnych specyficznych dla 
poszczególnych cech mechanizmów neurofizjologicznych lub 
biochemicznych. 

• W RTT przyjmuje się założenie, że każde zachowanie, w którym 

przejawiają się parametry energetyczne i czasowe, jest wynikiem 
interakcji wszystkich mechanizmów fizjologicznych i biochemicznych 
uczestniczących w regulacji poziomu aktywacji, stąd szczególną rolę 
odgrywa tzw. aktywacja behawioralna, inaczej zwana także ogólną.

• Biologiczne mechanizmy temperamentu składają się na tzw. 

indywidualność neurohormonalną, co należy rozumieć w ten sposób, że 
cechy temperamentu uwarunkowane są specyficzną dla jednostki 
konfiguracją systemów nerwowych (fizjologią i biochemią ośrodkowego i 
autonomicznego układu nerwowego) i hormonalnych, odpowiedzialnych 
za regulację aspektów energetycznych i czasowych zachowania. 

5.4.3. Funkcjonalne znaczenie cech 

temperamentu w RTT

• Większość badań nad adaptacyjną rolą temperamentu prowadzono w pierwszej 

fazie rozwoju RTT, koncentrując się na reaktywności zachowania mierzonej 
kwestionariuszem KTS oraz na aktywności mierzonej dość arbitralnie na 
podstawie ocenianej z reguły metodą sędziów kompetentnych wartości 
stymulacyjnej podejmowanych czynności i działań (zob. Eliasz, 1981; 
Klonowicz, 1992; Strelau, 1985b, 1992). 

• Na podstawie tych studiów zarysowały się pewne prawidłowości.
• Po pierwsze, gdy jednostka ma możliwość regulacji wartości stymulacyjnej 

własnych działań i sytuacji przez wybór stylu działania odpowiadającego jej 
poziomowi reaktywności, zazwyczaj nie obserwuje się żadnych różnic między 
jednostkami wysoko- i niskoreaktywnymi w poziomie efektywności 
wykonywanych czynności.  

Na podstawie badań (zob. Friedensberg, 1985; Strelau, 

1985b) stwierdzono,  że w zależności od siły procesu pobudzenia mierzonej 
kwestionariuszem KTS jednostki różnią się stylem działania:

– U osób o małej sile procesu pobudzenia (co odpowiada według RTT dużej reaktywności 

emocjonalnej i niskiej wytrzymałości) charakterystyczny jest styl działania 
wspomagający, wyrażający się przewagą czynności pomocniczych nad zasadniczymi;

– U osób o dużej sile procesu pobudzenia (o niskiej reaktywności emocjonalnej i dużej 

wytrzymało ści) dominuje styl działania prostolinijny, charakteryzujący się przewagą 
czynności zasadniczych nad pomocniczymi lub równowagą między nimi.

Funkcjonalne znaczenie cech temperamentu w 

RTT, c.d.

• Po drugie, w sytuacjach o bardzo wysokiej wartości 

stymulacyjnej jednostki wysoko reaktywne wtedy, kiedy nie 
mają możliwości obniżenia poziomu tej stymulacji, wykazują 
spadek efektywności działania. I odwrotnie, u jednostek 
niskoreaktywnych znajdujących się w sytuacji o bardzo 
niskiej wartości stymulacyjnej (np. deprywacja sensoryczna, 
monotonia) i pozbawionych możliwości podwyższenia tej 
stymulacji, następuje spadek efektywności działania.

• Po trzecie, kiedy istnieje możliwość wyboru sytuacji i form 

zachowania o określonej wartości stymulacyjnej, osoby 
niskoreaktywne wybierają sytuacje i zachowania 
charakteryzujące się raczej wysoką stymulacją, zaś osoby 
wysokoreaktywne preferują zachowania i sytuacje o niskiej 
wartości stymulacyjnej.

Funkcjonalne znaczenie cech temperamentu w RTT, c.d.

• Po czwarte, w wyjątkowych sytuacjach (np. nadzwyczajna motywacja 

lub szczególna presja społeczna) różnice w poziomie efektywności 
działania w zależności od poziomu reaktywności mogą się nie ujawnić. 
Wystąpią one jednak w zakresie poniesionych kosztów 
psychofizjologicznych lub psychicznych. 

• W sytuacji o dużej wartości stymulacyjnej, wymagającej szczególnej 

mobilizacji organizmu, są one wyższe u osób wysokoreaktywnych, zaś w 
sytuacjach ubogich w stymulację, szczególnie kiedy wymagają czujności - 
u niskoreaktywnych (Klonowicz, 1984; Strelau, 1985a, 1985b). Co więcej,

• w sytuacjach o wartości stymulacyjnej niezgodnej z posiadanymi 

cechami temperamentu dojść może także do zmian w samych cechach 
temperamentu, co udowodnił w badaniach nad reaktywnością Eliasz 
(1981).

• Wyniki badań wskazują na istotną rolę cech temperamentu w działalności 

sportowej i zawodowej, a także dla stanu zdrowia i choroby (zob. Zawadzki i 
Strelau, 1997). Dla przykładu, stwierdzono, że reaktywność emocjonalna zwiększa 
wpływ stresorów na ogólny stan zdrowia psychicznego, intensywność symptomów 
neurotycznych, a także na tzw. dobrostan jednostki.

 

Styl działania a temperament

• Styl działania rozumiany jest tutaj jako typowy dla danej jednostki sposób 

wykonywania czynności. Rozwija się on pod wpływem środowiska na osnowie 
wyposażenia temperamentalnego. 

• Zgodnie z RTT, styl działania jest jednym z regulatorów zapotrzebowania na 

stymulację (Strelau, 1985b). 

– Jeżeli czynności, za Tomaszewskim (1966), podzielić na pomocnicze i zasadnicze, to 

czynności pomocnicze, występujące w postaci czynności orientacyjnych, 
przygotowawczych, korekcyjnych, ochronnych itp., zmniejszają ryzyko porażki w czasie 
wykonywania zadań w warunkach silnie stymulujących (stresogennych), tj. pełnią 
funkcję ochrony zasobów.

– czynności zasadnicze, niezbędne w celu wykonania zadań, prowadzą bezpośrednio 

do celu przy strukturze czynności moderowanej przez posiadane cechy temperamentu 

• U osób wysokoreaktywnych (o małym zapotrzebowaniu na stymulację) 

występuje przewaga czynności pomocniczych (CzP) nad zasadniczymi (CzZ), 
stąd charakteryzuje je styl wspomagający. 

• U osób niskoreaktywnych (o dużym zapotrzebowaniu na stymulację) 

charakterystyczna jest równowaga między czynnościami zasadniczymi i 
pomocniczymi lub przewaga tych pierwszych.

• Style działania traktować można jako swego rodzaju strategie radzenia sobie ze 

stresem i jako moderatory wartości stymulacyjnej podejmowanych działań lub 
też sytuacji, w której znajduje się jednostka.

RTT:  Uwagi krytyczne

• Kwestionariusz KTS, przeznaczony był do pomiaru cech temperamentu w 

konwencji Pawłowowskiej, wykorzystywano także do pomiaru reaktywności oraz 
ruchliwości zachowania.

• Do pomiaru aktywności rozumianej jako cecha temperamentu nie dysponowano 

natomiast w ogóle narzędziem psychometrycznym. To spowodowało, że RTT 
mylono często z Pawłowowską koncepcją podstawowych cech układu nerwowego.

• Z kilkoma zaledwie wyjątkami RTT rozwijała się na podstawie badań osób 

dorosłych i młodzieży dorastającej, co wynikało głównie z braku adekwatnego dla 
populacji dziecięcej narzędzia diagnostycznego. Aby lepiej zrozumieć, jakie 
mechanizmy leżą u podstaw cech temperamentalnych i jak temperament wpływa 
na przebieg dojrzewania innych struktur osobowości, potrzebne są badania 
rozwojowe - longitudinalne. 

• Niedostateczne uwzględnienie prawidłowości rozwojowych jest jednym z 

mankamentów RTT.

– Eliasz (1981, 1990) zaproponował modyfikację tej teorii w postaci transakcyjnego 

modelu temperamentu. Jego atrakcyjność polega na tym, że uwzględnia on w większym 
stopniu niż RTT zmienność cech temperamentalnych i wzajemne oddziaływanie między 
nimi a środowiskiem, w tym szczególnie społecznym (zob. Eliasz i Marszał-Wiśniewska, 
1992). 

– Ten model jednak ma przede wszystkim wartość teoretyczną, gdyż zjawisko transakcji z 

trudem, jeżeli w ogóle, poddaje się weryfikacji empirycznej.