Prawo cywilne

Elementy części ogólnej

Rozróżnienie prawa

prywatnego i publicznego

• Prywatne

–

reguluje stosunki prawne między autonomicznymi

podmiotami, którym przysługują własne, prawnie
chronione interesy majątkowe i niemajątkowe,

– brak władczego podporządkowania między podmiotami,
– strony same kształtują wzajemne relacje,

równorzędność,

– ewentualne spory są rozstrzygane przez organy

państwowe z inicjatywy stron/y lub przez organy
powołane przez strony (mediacja, sąd polubowny,
arbitraż)

Rozróżnienie prawa

prywatnego i publicznego

• Publiczne

– reguluje stosunki prawne, w których

conajmniej jedną ze stron jest organ
państwa,

– możliwość władczego kształtowania

sytuacji prawnej drugiego podmiotu ,

– możliwość zastosowania bezpośredniego

przymusu celem wykonania określonych
obowiązków.

Prawo cywilne

• Metoda regulacji – prywatnoprawna

– autonomiczna pozycja podmiotów patrz uchwała SN. z

dnia 09.06.1995 r. : „…

charakterystyczną cechą

stosunków cywilnoprawnych jest równorzędność
podmiotów oraz wzajemność (ekwiwalentność)
świadczeń

…”,

– nie mają znaczenia faktyczne relacje podmiotów a

jedynie relacje formalne,

– strony mogą w umowie ukształtować swe wzajemne

stosunki tak, iż pozycja jednej z nich będzie nadrzędna,

– typowym

sposobem

ochrony

interesów

jest

odpowiedzialność odszkodowawcza.

Stosunek cywilnoprawny

• Koniecznymi elementami stosunku

cywilnoprawnego są :

– prawo podmiotowe,
– odpowiadający mu obowiązek

.

• Rodzaje stosunków:

– proste,
– złożone.

Definicja prawa podmiotowego

Złożona

sytuacja prawna wyznaczona

podmiotom

przez

obowiązujące

normy i chroniąca prawnie uznane

interesy tych podmiotów

.

Uprawnionemu

przysługuje

z

reguły

kompetencja do żądania, by organ

państwa

dysponujący

przymusem

doprowadził do zrealizowania sprzężonych

z prawem podmiotowym obowiązków.

Prawo podmiotowe

• wyznaczone jest normami prawnymi

tzn.

normy te określają zdarzenia prawne, które

muszą zaistnieć dla powstania prawa

podmiotowego,

• służy

ochronie interesów

osób fizycznych i

prawnych;

• nie ma

prawa podmiotowego

ten, kto działa w

cudzym interesie

(pełnomocnik, opiekun,

kurator, wykonawca testamentu itp.)

Garść terminów

• Roszczenie

polega na tym, iż indywidualnie oznaczona osoba ma

obowiązek wykonać świadczenie na rzecz uprawnionego, a

więc że uprawniony może żądać , aby zachowała się ona w

ściśle określony sposób. Skonkretyzowany jest więc

przedmiot i podmiot uprawnienia/obowiązku

.

– wymagalne

–

okoliczności aktualizujące obowiązek

świadczenia miały już miejsce

(zaszły),

– niewymagalne

–

okoliczności te jeszcze nie zaszły.

Różnica wiąże się z art. 120§1 KC –

początek

biegu

terminu

przedawnienia.

Przykład

A sprzedał B określony przedmiot i
zastrzegł,

iż

dostarczy

go

kupującemu w okresie 1 miesiąca od
dnia zawarcia umowy. Kupujący ma
roszczenie

do

A

o

wydanie

przedmiotu umowy już w momencie
jej zawarcia, ale wymagalne stanie
się ono dopiero po upływie owego
miesiąca czasu.

Garść terminów

•Zarzut

– na gruncie prawa cywilnego jest to swoiste

uprawnienie do odmowy spełnienia roszczenia

.

Np. dłużnik może podnieść zarzut przedawnienia

w stosunku do wierzyciela i uchylić się w ten

sposób od spełnienia skierowanego przeciwko

sobie roszczenia art. 117 §2 KC.

– przysługuje

tylko w przypadkach prawem

przewidzianych

np. art. 498 KC zarzut potrącenia,

– skutki

zarzutu: trwałe – peremptoryjne; czasowe –

dylatoryjne.

Przykład

• Student pierwszego roku, A wynajmował od B

mieszkanie w centrum Krakowa. Czynsz najmu wynosił

1500 zł miesięcznie. Początkowo czynsz był płacony

regularnie, jednak po kilku miesiącach A przestał

płacić. Wobec powyższego, właściciel mieszkania

stanowczo zażądał zapłaty zaległości. Szczęśliwym

trafem student znalazł dobrze płatną pracę i

uregulował prawie całą kwotę (poza czynszem za 3

miesiące wakacji). Potem, aż do skończenia studiów (5

lat) płacił już regularnie. Kiedy A wyprowadzał się z

mieszkania, B sprawdził dokładnie rachunki i zażądał

zapłaty tych 3 zaległych czynszów wraz z należnymi

odsetkami. Ponieważ były już student odmówił zapłaty,

B skierował sprawę do sądu, żądając wydania nakazu

zapłaty w postępowaniu upominawczym. Pozwany A

otrzymał nakaz zapłaty. Co powinien zrobić A?

Podziały praw

podmiotowych

• Bezwzględne

– skuteczne wobec wszystkich podmiotów (erga omnes)

treść tych praw musi być przynajmniej w zarysach
określona normą ustawową (podmioty prawa
cywilnego nie mogą ich dowolnie kształtować)

• Względne

– skuteczne wobec ściśle określonych podmiotów, głównie

w stosunkach zobowiązaniowych

Sposoby nabycia prawa

•

Pochodne

– od innej osoby, która prawo to na nabywcę przenosi,
– skuteczność

nabycia

zależy

od

tego,

czy

przenoszącemu przysługiwało przenoszone prawo.
Przykład. Sprzedaż, darowizna.

•

Pierwotne

– nabywca nie uzyskuje w tym przypadku swego

uprawnienia od określonej osoby,

– nabycie nie jest uzależnione od tego, czy uprzednio

prawo to przysługiwało określonemu podmiotowi.
Przykład. Zawłaszczenie rzeczy niczyjej art. 181 KC.

• Pod

tytułem ogólnym

– prowadzi do nabycia całej lub części jakiejś masy

majątkowej i to na podstawie jednej czynności
prawnej; nabywca „wchodzi niejako w całą”
sytuację prawną poprzednika, w tym i w
obowiązki,

– przykład: dziedziczenie,
– dopuszczalne jedynie w prawem przewidzianych

wypadkach.

• Pod

tytułem szczególnym

– przy tym rodzaju następstwa prawnego dochodzi

do nabycia indywidualnie oznaczonego prawa lub
praw

– przykład: umowa.

Utrata prawa

• Zgaśnięcie

na skutek zdarzeń w ustawie przewidzianych np. art. 299 KC –
„służebność

osobista

wygasa

najpóźniej

ze

śmiercią

uprawnionego”

• Przeniesienie

• Połączenie prawa i obowiązku (confusio)

połączenie w rękach tej samej osoby prawa i sprzężonego z nim
obowiązku

A winien był B 1000 zł z tytułu pożyczki.

Potem A odziedziczył po B cały jego
majątek, łącznie z wierzytelnością.

1. Czy ta wierzytelność będzie nadal

istnieć?

2. Jaki przypadek utraty prawa ma tu

miejsce?

Przedmiot stosunku

cywilnoprawnego

• Rzeczy - art. 45 KC.

cechy:

• materialny charakter,
• wyodrębnienie z przyrody.

wyłączenia:

• zwłoki,
• zwierzęta (ustawa o ochronie zwierząt art. 1

ust 1).

• Ruchomości

nie są definiowane
wprost.

• Nieruchomości

art. 46 KC definiuje
to pojęcie

– grunty, w tym rolne,
– budynki
– części budynków.

• Rzeczy oznaczone

co do gatunku

.

określone wedle cech rodzajowych np. samochód
terenowy

• Rzeczy oznaczone

co do tożsamości

.

indywidualnie wskazane np. samochód terenowy
marki X model Y o numerach fabrycznych XYZ.

• Części składowe

art. 47 – 50 KC

– szczególne połączenie o trwałym charakterze,
– nie może być odrębnym przedmiotem własności i innych

praw rzeczowych.

• Przynależności

art. 51-52 KC

dotyczy ruchomości
związek z rzeczą główną:

– potrzebna do korzystania,
– związek ten ma charakter faktyczny i stały, aczkolwiek

przemijające pozbawienie jej faktycznego związku z

rzeczą główną, nie powoduje utraty charakteru,

– czynność mająca za przedmiot rzecz główną jest w braku

zastrzeżenia skuteczna także względem przynależności.

Przykłady

• Część składowa:

– co do zasady, trwale związany z

gruntem budynek,

– drzewo rosnące na nieruchomości.

• Przynależność:

– kluczyki do samochodu,
– ładowarka do telefonu.

Pożytki

• Naturalne

art. 53 KC, np. owoce z drzewa.

• Cywilne

art. 53 KC, np. czynsz najmu lokalu.

• Prawa

art. 54 KC; np. odsetki od
wierzytelności.

Przedmioty materialne inne niż

rzeczy

• Ciecze, gazy

• Kopaliny

• Zwierzęta w stanie wolnym.

Przedmioty niematerialne

• Energia – art. 555 KC,
• Dobra intelektualne

(wynalazki, utwory

itp.; ochrona w ustawach szczególnych),

• Dobra osobiste,
• Pieniądze

(znaki pieniężne to rzeczy, pieniądz

jako miernik wartości nie jest rzeczą),

• Papiery wartościowe

(dokumenty, których

posiadanie

jest

niezbędną

przesłanką

wykonywania

praw

wyrażonych

w

treści

dokumentu; np. weksel, czek itp

.).

Szczególne przedmioty

• Przedsiębiorstwo – art. 55

1

KC,

• Gospodarstwo rolne – art. 55

3

KC.

Pojęcie

mienia

• Art. 44 KC – własność i inne prawa

majątkowe,

• Majątek jest tu rozumiany jako

aktywa a nie uwzględnia się
pasywów.

Podmioty stosunku

cywilnoprawnego

• Osoby fizyczne art. 8 i nast. KC,

• Osoby prawne art. 33 KC,

• Jednostki organizacyjne nie

posiadające osobowości prawnej –
art. 33

1

KC.

Osoby fizyczne

• Zdolność prawna

– możliwość bycia

podmiotem praw i obowiązków,

• Zdolność do czynności prawnych

–

możliwość dokonywania czynności
prawnych.

Zdolność prawna

• Początek:

– urodzenie żywe dziecka,
– istota o człowieczym genotypie,
– nie

ma

znaczenia

ewentualne

upośledzenie,

– domniemanie żywego urodzenia art. 9

KC – jako domniemanie prawne zwykłe
można je obalić przeciwdowodem.

Problem nasciturusa

• Obecnie brak kompleksowej regulacji
• Są szczególne przepisy prawne, które

traktują o dziecku nienarodzonym np:

– art. 927§2 KC i art. 972 KC

(dziedziczenie pod warunkiem),

– art. 446

1

KC (roszczenie o naprawienie

szkód doznanych przed urodzeniem),

– art. 75 KRO dopuszczający uznanie

dziecka nienarodzonego.

Zdolność prawna

• Ustanie:

– z chwilą śmierci

(USC akt zgonu na podstawie

karty zgonu, ew. na pdst. pisemnego
zgłoszenia

organu

prowadzącego

dochodzenie),

– stwierdzenie zgonu

, art. 535 KPC (gdy akt

zgonu nie został sporządzony a śmierć jest
niewątpliwa); orzeczenie

deklaratoryjne

,

– uznanie za zmarłego

art. 29 i nast. KC art. 526 i

nast. KPC; upływ odpowiednich terminów;
orzeczenie

konstytutywne

.

Osoby prawne

• Jednostka organizacyjna posiadająca

zdolność prawną

• Skarb Państwa
• Jednostka organizacyjna posiadająca

osobowość prawną

Rodzaje osób prawnych

• Korporacyjne

członkowie, którzy poprzez wniesienie
udziałów lub opłacanie składek tworzą
majątek osoby prawnej, a przez swoje
uprawnienia organizacyjne decydują o jej
działalności

• Fundacyjne

instytucja założyciela, który wyposaża osobę
prawną w majątek pierwotny, określa
strukturę organizacyjną i cele działania

Metoda regulacji w KC

• Tzw. metoda normatywna:

System prawny nie określa ogólnych cech,

jakie powinna posiadać osoba prawna
lecz wskazuje z nazwy typy lub
indywidualne organizacje wyposażone w
osobowość prawną.

Ogólna regulacja

• Art. 35 – 43 KC

:

– rola ustawy szczegółowej,
– rola statutu (niesprzeczny z ustawą),
– powstanie i rejestry,
– nazwy (firma art. 43

1

– 43

10

KC),

– siedziba – art. 41,
– organy:

• struktura organizacyjna, prawidłowe powołanie i

działanie w tej roli,

• działanie organu osoby prawnej to działanie osoby

prawnej

• skutki braku umocowania – art. 39 KC.

Rodzaje osób prawnych

• Państwowe

(związek

majątkowy

lub

strukturalny z państwem):

– Skarb Państwa

art. 34 KC:

• brak siedziby,
• brak rejestru (jest tylko jeden Skarb Państwa),
• sam odpowiada za swoje zobowiązania art. 40 KC,
• działa przez jednostki organizacyjne tzw. stationes

fisci,

– Inne państwowe osoby prawne

(fundusz

założycielski pochodzi ze Skarbu Państwa):

• przedsiębiorstwa państwowe, banki państwowe,

osoby prawne powoływane na podstawie odrębnych

ustaw np.NBP, PKP, UJ.

Jednostki samorządu

terytorialnego

• Gmina,
• Związki międzygminne,
• Powiat,
• Województwo,

Zdolność do czynności

prawnych

• Zdolność prawna osoby fizycznej nie

jest tożsama z jej zdolnością do
czynności prawnych

• Zdolność prawna osoby prawnej w

zasadzie pokrywa się z z jej
zdolnością do czynności prawnych

Osoby fizyczne

• Brak zdolności

• Ograniczona zdolność do czynności

prawnych

• Pełna zdolność

Brak

• Wiek

– Osoby, które nie ukończyły 13 roku życia

• Ubezwłasnowolnienie całkowite

– art. 13 KC

• Przesłanki
• Funkcjonalna wykładnia S.N – tylko jeśli interes osoby,

która ma być ubezwłasnowolniona tego wymaga

• Skutki braku:

• art. 14§1 KC – BEZWZGLĘDNA NIEWAŻNOŚĆ,
• łagodzi to art. 14 §2 KC,
• nie wyłącza funkcji posłańca,
• czynności w ich imieniu dokonują przedstawiciele

ustawowi lub ustanowieni przez sąd opiekunowie

Ograniczona

• Wiek

– Osoby między 13 a 18 rokiem życia,

• Ubezwłasnowolnienie częściowe

– art. 16

– Przesłanki

• Skutki:

• brak kompetencji do dokonywania niektórych

czynności prawnych – tylko wyraźnie prawem

przewidzianych np. testament,

• kontrola nad dokonywaniem innych czynności

prawnych – art. 17 „zgoda”, art. 18 „potwierdzenie” i

art. 19 KC „czynność jednostronna”,

• pełna kompetencja – art. 20 „umowy w drobnych…”,

art. 21 „własny zarobek” i 22 „przedmioty

swobodnego użytku” KC.

Pełna

• Osoba, która ukończyła 18 lat,

• Osoba, która nie ukończyła 18 lat ale

zawarła związek małżeński – art. 10
KC.

KAZUSY

10 letni Adaś dokonał zakupu telewizora marki xxx

za kwotę 2000 zł. Kiedy przyjechał z towarem do

domu, dostał ostrą reprymendę od swojego ojca,

który zabrał telewizor pod pachę i pojechał

natychmiast do sklepu sprzedawcy. W sklepie ojciec

Adasia zażądał przyjęcia telewizora oraz zwrotu

pieniędzy powołując się na nieważność umowy.

Sprzedawca bronił się twierdząc, iż sprzedał

telewizor w dobrej wierze sądząc, że ma do

czynienia z kilkunastoletnim młodzieńcem.

•

Kto ma rację? Czy żądanie ojca Adasia jest

uprawnione?

•

Czy zmieniłoby sytuację gdyby Adaś dysponował

własnym zarobkiem?

15 letni Adaś, który kupił ten
telewizor za środki pochodzące z
jego własnego zarobku.

• Czy może darować go swojemu

koledze?

• Czy taka czynność prawna będzie

ważna?

5 – cio letni Jaś kupił w lokalnym kiosku

pudełko cukierków. Cena, jakiej
zażądał sprzedawca była jednak 10 x
większa od zwykłej ceny tych
cukierków. Czy ta umowa jest ważna?

17 – letni Jurek kupił samochód. Rodzice

Jurka

zaprotestowali

żądając

od

sprzedawcy

zwrotu

pieniędzy

i

przyjęcia auta. Jurek namówił jednak
sprzedawcę

do

odmowy

zadośćuczynienia

ich

żądaniom.

Jednocześnie obiecał sprzedawcy, że za
miesiąc, kiedy kończy 18 lat sam
potwierdzi zawartą umowę.

• Czy takie rozwiązanie jest zgodne z

prawem?

14- letni Janek sprzedał swojemu koledze,
Markowi, skuter o wartości 3 tys. zł. za
kwotę 1000 zł. Ojciec Janka zażądał od
rodziców Marka natychmiastowego zwrotu
tego skutera w zamian za zwrot zapłaconej
kwoty. Rodzice kolegi nie zamierzają
uczynić zadość temu żądaniu uważają
bowiem, iż skuter, otrzymany przez Janka
jako prezent urodzinowy, stanowił jego
własność i dlatego mógł on nim swobodnie
rozporządzić.

• Czy ta umowa sprzedaży rodzi zamierzone

skutki prawne?

Dobra osobiste

• Atrybut każdej osoby fizycznej,
• Definicje:

– „

Pewne uznane przez system prawny

wartości obejmujących fizyczną i psychiczna
integralność człowieka, jego godność i
pozycję w społeczeństwie” – prof. Z.
Radwański,

– „

Indywidualne wartości świata uczuć, życia

psychicznego

człowieka”

–

prof.

S.Grzybowski

Dobra osobiste c.d.

• nieodłącznie związane z człowiekiem,

• niemajątkowe,

• typy zawiera art. 23 KC:

– Życie, zdrowie, nietykalność cielesna,

– Wolność,

– Cześć,

– Swoboda sumienia,

– Nazwisko i pseudonim (także nazwa zespołu ludzkiego

niemającego osobowości prawnej),

– Stan cywilny,

– Tajemnica korespondencji (otwarcie listu, włamanie się

do kanału informacyjnego, przełamanie zabezpieczeń,

obejmuje także zaniedbania nadawcy

! ),

Dobra osobiste c.d.

– Wizerunek

(bliżej reguluje to art. 81 ustawy o prawie

autorskim i prawach pokrewnych, gdzie zawarto

generalny zakaz rozpowszechniania czyjegoś wizerunku

bez jego zgody, za wyjątkiem

:

• osób powszechnie znanych, których wizerunek

wykonano w związku z pełnieniem przez nich funkcji

publicznych,

• osoby stanowiącej jedynie szczegół większej całości

np. publicznej imprezy.).

– Nietykalność mieszkania,

– Twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza itp.,

– Kult o bliskiej osobie zmarłej,

– Integralność seksualna,

– Sfera prywatności – uznane w Konstytucji art. 47; 51 ust

1, 76; ustawie o ochronie danych osobowych.

Jakimi prawami podmiotowymi

są dobra osobiste?

• Bezwzględne

(skuteczne erga omnes),

• Niemajątkowe

(stosownie do przedmiotu),

• Niezbywalne,

• Niedziedziczne.

System ochrony dóbr

osobistych art. 24 KC

• Przesłanki :

–

Bezprawne naruszenie

lub
–

Bezprawne zagrożenie

• Uwaga!

Brak wymogu winy

(inaczej niż

przy ochronie deliktowej czy w prawie
karnym)

• Uwaga!

Domniemanie bezprawności

(… ,

chyba, że nie jest ono bezprawne…)

Co obali domniemanie

bezprawności?

1.

Zgoda uprawnionego

(nie może być

ogólna, jest odwołalna, ma być niesprzeczna z
art. 58 KC)

.

2.

Działanie

oparte

na

przepisie

prawnym lub realizacja innego prawa
podmiotowego

(list gończy z fotografią

osoby poszukiwanej, przymusowe szczepienie)

.

3.

Nadużycie

prawa

podmiotowego

przez osobę uprawnioną.

Środki ochrony - powództwa

• O ustalenie,
• O zaniechanie naruszeń,
• O usunięcie skutków naruszenia,
• O zadośćuczynienie pieniężne lub

zapłatę na cel społeczny.

O ustalenie

• Niekiedy wystarczy do ochrony,
• Oparte jest na art. 189 KPC:

„Powód może żądać ustalenia przez

sąd

istnienia

lub

nieistnienia

stosunku prawnego lub prawa, gdy
ma w tym interes prawny”

O zaniechanie

• Chodzi

o

zaniechanie

działań

zagrażających

lub

naruszających

dobra osobiste,

• Dopuszczalne tylko, gdy zachodzi

uzasadniona

obawa

dalszych

naruszeń

.

Np. Wycofanie publikacji, usunięcie czyjegoś

wizerunku itd.

O usunięcie skutków

naruszenia

• Tylko, gdy już naruszono -

(dokonane

naruszenie),

• Może być dochodzone obok

zaniechania,

• Art. 24 KC wskazuje przykładowy

sposób usunięcia naruszenia

(złożenie

oświadczenia o określonej treści i formie).

O zadośćuczynienie pieniężne

lub zapłatę na cel społeczny

• Art. 24§1 zd 3 KC w zw. z art. 448 KC

• Alternatywa rozłączna!

:

– Można żądać zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną

krzywdę (naruszenie dobra osobistego)

albo

– Zapłaty na wskazany cel społeczny

• Roszczenia te mają opierać się na zasadach

przewidzianych w Kodeksie. Co to znaczy? Samo

odesłanie jest nieprecyzyjne ale art. 448 KC

umieszczony jest w części poświęconej deliktom;

stąd wniosek o konieczności

zawinionego

naruszenia !

• Dodatkowo należy stwierdzić, iż „sąd może”

przyznać, a więc

nie

następuje to

obligatoryjnie.

Ochrona poza KC

• Art. 24 KC sam przesądza o tym, iż

jest to minimalny standard ochrony,

• Żadne przepisy pozakodeksowe nie

eliminują tej ochrony !