SKŁADNIKI
ONTOCENOZ
NARZĄDOWYCH
CZŁOWIEKA
W RÓŻNYCH
OKRESACH
ONTOGENEZY
W rozwoju osobniczym - ontogeneza
wyróżnia się:
•
rozwój prenatalny - ontogeneza
utajona
•
okresy: zarodkowy, płodowy
•
rozwój postnatalny - ontogeneza
ujawniona
•
okresy: noworodkowy, niemowlęcy,
poniemowlęcy, przedszkolny,
szkolny, młodzieńczy,
dojrzałości, starzenia i wieku
późnego.
Zespół organizmów zasiedlających
narządy (ontohabitat, mikrohabitat)
ustroju człowieka nazywa się
ontocenozą,
na którą składają się
mikroorganizmy oraz niektóre
makroorganizmy z różnych grup
systematycznych (wspólnota
wielogatunkowa).
Ustrój człowieka stanowi dla nich
część środowiska życia, określanego
terminem
ontosfera.
Narządy wchodzące w ciągły kontakt
ze środowiskiem zewnętrznym np.
jamy nosa, jama ustna, przewód
pokarmowy, narządy płciowe, skóra są
zajmowane
w różny sposób, w kolejnych okresach
rozwojowych. Narządy wewnętrzne
zasiedlane są w toku transmisji
wewnątrzosobniczej żywiciela.
W ontogenezie utajonej
transmisja zarazka odbywa się
poprzez ustrój matki.
Noworodek może urodzić się z
zakażeniem wrodzonym - wirusy,
bakterie lub zarażeniem
wrodzonym - grzyby, pasożyty.
Stopień uszkodzenia zarodka lub płodu
przez określony zarazek zależy od
czasu trwania ciąży. Na przykład
zakażenie kobiety ciężarnej wirusami
różyczki
w pierwszym trymestrze może
spowodować poronienie, a więc zmiany
patologiczne zarodka (embriopatia),
zaś w drugim trymestrze prowadzi do
obumarcia lub poważnego uszkodzenia
płodu (fetopatia)
i urodzenia się dziecka z chorobą
wrodzą (głuchota, zaćma, wady serca).
Podobne uszkodzenia płodu występują
również w zakażeniu innymi
wirusami (Coxackie B., Influenza
virus) bakteriami (Treponema
pallidum, Listeria monocytogenes),
w zarażeniu grzybami
drożdżopodobnymi (Candida
albicans)
pasożytami ( Toxoplasma gondi,
Plasmodium sp., Trypanosoma sp.,
Schistosoma sp., Ascaris lumbricoides
i inne).
W ontogenezie ujawnionej
kontakt
z czynnikami chorobotwórczymi
zwiększa się w miarę
usamodzielniania się dziecka
i jego przechodzenia do
środowiska pozadomowego.
Z medycznego punktu widzenia
wyróżnia się między ontogenezą
utajoną i ujawnioną ważny okres
porodu, któremu towarzyszą infekcje
okołoporodowe. W czasie porodu
dziecko przejmuje od matki składniki
ontocenozy pochwy, m.in.. pałeczki
kwasu mlekowego zajmujące jamę
ustną, tlenowe pałeczki
Gram ujemne
(np Escherichia coli) osiedlające się w
przewodzie pokarmowym na całe życie
(ang. permanent residents = stali
rezydenci).
Obok tych bakterii, uznanych za
tzw. florę fizjologiczną, do
ustroju dziecka mogą
jednocześnie dostać się wirusy,
bakterie, grzyby lub pasożyty
zwierzęce cechujące się wysoką
patogennością.
Osiedlenie się tych mikroorganizmów
w narządach noworodka zależy w
pewnym stopniu od poziomu
przeciwciał, głównie immunoglobulin
klasy IgG otrzymanych od matki przez
łożysko (odporność bierna – drogą
przezłożyskową).
Krążące w płynach ustrojowych
przeciwciała mogą skutecznie przez
pewien czas chronić noworodka przed
zasiedlaniem jego ustroju
chorobotwórczymi mikroorganizmami.
Reakcja immunologiczna noworodka
na większość antygenów ogranicza się
do wytworzenia przeciwciał klasy IgM.
W surowicy noworodka więc
dominującą immunoglobuliną jest
IgM, chociaż jej poziom stanowi
zaledwie 10% stężenia
u dorosłych.
Odporność bierna może być
dodatkowo wspomagana przez
przeciwciała klasy IgA przekazywane
dziecku z mlekiem matki.
Okołoporodowe zakażenie
wirusami
z rodziny Herpesviridae może
spowodować trwałe zasiedlenie
ustroju człowieka ujawniające
się przez wszystkie okresy
rozwojowe do późnej starości.
Herpes simplex - typ 1, wnikając do
komórek nabłonka jamy ustnej,
spojówek lub skóry, wywołuje tzw.
opryszczkowe zapalenie, pojawiające
się zwłaszcza często w okresach
niemowlęcym i poniemowlęcym,
a w późniejszych fazach życia
rozwijające się w stanach
zachwiania równowagi między
wirusem i jego żywicielem (inne
infekcje, niedobory odporności,
zaburzenia hormonalne itd.).
W okresie dojrzałości u kobiet
opryszczka wargowa może pojawiać
się w określonej fazie cyklu
miesięcznego.
Osiedlanie się wirusów Herpes
simplex –
typ 1 nie zawsze następuje w czasie
porodu jako transmisja wirusa od
matki.
Zarażenie niemowląt może
pochodzić także od innych osób z
ich otoczenia. Może to być np.
pierwotne ostre opryszczkowe
zapalenie dziąseł i błony śluzowej
jamy ustnej, w następstwie
którego mogą rozwinąć się - w
toku wiremii - zapalenie mózgu
lub opon mózgowordzeniowych
oraz zmiany w innych narządach.
Epidemie opryszczkowych zapaleń
dziąseł
i jamy ustnej opisywane są w
dużych rodzinach, skupiskach
dziecięcych (domy dziecka, żłobki,
przedszkola, szkoły) oraz na
oddziałach szpitalnych wśród osób
w różnym wieku.
Infekcje rodzinne może też powodować
wirus Herpes simplex - typ 2,
wywołujący
u dzieci, częściej u dziewcząt, w różnych
okresach rozwojowych opryszczkowe
zapalenie błon śluzowych i skóry
zewnętrznych narządów płciowych.
Wirusy grupy Herpes wywołują różne
choroby:
typ 3 (Herpes Simplex Virus - HSV-3)
u dzieci i młodzieży wywołuje - ospę
wietrzną, u osób dojrzałych natomiast
- półpasiec
typ 5 (HSV-5) u kobiet ciężarnych
prowadzi do patologicznych zmian w
łożysku.
Wrodzone zakażenie wirusem
cytomegalii powoduje u noworodka
małogłowie, uszkodzenie
ośrodkowego układu nerwowego,
wady serca, zaś u dzieci, młodzieży i
osób dorosłych
niecharakterystyczne objawy
chorobowe. Wspomniane wirusy tej
grupy mogą powodować zakażenia
środowiskowe, zwłaszcza w
rodzinach wielodzietnych
i domach dziecka.
Wyizolowano kolejne dwa typy wirusów
z rodziny Herpesviridae oznaczone jako
Herpes wirus człowieka typ 6 (HHV-6 =
Human Herpes Virus type 6) oraz
Herpes wirus człowieka typ 7 (HHV-7).
Już w pierwszym miesiącu życia
płodowego u prawie 2/3 występowały
przeciwciała
pochodzenia matczynego
dla HHV-6, których poziom IgG zmalał
w okresie niemowlęcym, zaś istotnie
wzrastał
w okresach poniemowlęcym,
przedszkolnym i szkolnym.
Adenowirusy przez całe życie człowieka
zasiedlają narządy układu oddechowego
i pokarmowego. Zakażenie u niemowląt
i małych dzieci bywa bezobjawowe lub
przebiega z symptomami nieżytu błony
śluzowej jam nosa i gardła. W
następnych okresach rozwojowych, u
dzieci do dziesiątego roku życia,
obserwuje się zapalenia spojówek i
rogówki oraz zapalenia górnych dróg
oddechowych, natomiast u młodzieży
występuje ostre,
o ciężkim przebiegu, zapalenie płuc.
Adenowirusy wydalane drogami
kropelkową i pokarmową łatwo
przenoszą się
w środowisku, także przez infestowane
nimi przedmioty, żywność, za
pośrednictwem wody w pływalniach
itd., przez co wywołują zakażenia
rodzinne, w skupiskach dziecięcych, w
jednostkach wojskowych.
Spośród wirusów chorobotwórczych
człowieka najwięcej uwagi poświęca
się zaliczanemu do rodzaju Lentivirus
- wirusowi HIV = Human
Immunodeficiency Virus (HIV-l, HIV-
2), którego obecność prowadzi do
zespołu nabytego niedoboru
odporności (AIDS = Acquired
Immune Deficiency Syndrome).
W ciągu kilku lat rozprzestrzenienie
wirusa HIV przybrało postać pandemii
(epidemia choroby zakaźnej, szybko
obejmująca populację ludzką
wszystkich kontynentów). Światowa
Organizacja Zdrowia (WHC)) szacuje
liczbę nosicieli na 11 mln, chorych -
na 2 mln, w tym 0,5 mln dzieci.
Okazało się, że zakażenie dziecka
wielokrotnie częściej następuje
podczas porodu niż w okresie
płodowym.
Okołoporodowe zakażenia bakteriami
prowadzą do zasiedlania skóry,
narządów układu oddechowego,
pokarmowego, worków spojówkowych
i uszu noworodka przez pałeczki
Gram-ujemne (Klebsiella,
Enterobacter, Proteus, Pseudomonas i
in.) lub ziarenkowce Gram-dodatnie
(Staphylococcus, Streptococcus),
a także bakterie beztlenowe: pałeczki
Gram-ujemne (Bacteriodes,
Fusobacterium)
i ziarenkowce Gram-dodatnie
(Peptococcus, Peptostreptococcus).
W części przypadków są to
zakażenia wywołujące wybiórczo
zapalenia spojówek, np. przez
Chlamydia trachomatis. Ten sam
gatunek wywołuje - w różnych
okresach rozwojowych - jaglicę u
ok. 600 mln ludzi
w Afryce, Azji i USA.
Niektóre bakterie zasiedlają ustrój
noworodka w wyniku zakażenia
szpitalnego. Opisano
mikroepidemie spowodowane przez
infestowane pałeczką ropy błękitnej
(Pseudomonas aeruginosa)
smoczki, butelki
,
umywalki,
nawilżacze powietrza itp.
Zagrożenie zakażeniem
noworodka stwarzają spośród
personelu medycznego osoby,
które są nosicielami lub
przenosicielami ( noworodek –
noworodek) określonych
mikroorganizmów.
Paciorkowce i gronkowce zajmują
ontocenozy narządowe człowieka
przez całe życie. W górnych drogach
oddechowych wykrywane są
najczęściej
w okresach od przedszkolnego do
młodzieńczego. Dotyczy to zwłaszcza
paciorkowca ropotwórczego
hemolizującego odpowiedzialnego
za anginę i płonicę.
W anginie paciorkowcowej lub
paciorkowcowo-gronkowcowej zmiany
zapalne obejmują gardło, migdałki
podniebienne oraz często węzły
chłonne podżuchwowe. Podobny obraz
kliniczny, jednocześnie z wyraźnymi,
rozsianymi zmianami skóry cechuje
ostrą chorobę zakaźną - płonicę, która
nadal - wobec braku szczepionek
uodparniających - utrzymuje się na
wysokim poziomie ekstensywności w
populacjach dziecięcych (infekcje
środowiskowe).
Streptococcus pneumoniae natomiast
u pacjentów do szóstego roku życia
częściej powoduje zmiany w
ośrodkowym układzie nerwowym niż
w drogach oddechowych.
Podobne znaczenie epidemiologiczne,
mają łatwo przenoszące się wśród
dzieci zakażenia mikoplazm
wywołującą zapalenia narządów
oddechowych - wzdłuż toru
oddechowego, od gardła do płuc.
Rzadko występują masowo
zakażenia maczugowcem
błonicy, laseczką tężca lub
pałeczką krztuśca), co wiąże się
z obowiązkowymi w Polsce
szczepieniami dzieci szczepionką
Di –Per - Te (Diphteria –
Pertussis- Tetanus).
Szczepienia przeciw gruźlicy (BCG)
u noworodków oraz u dzieci i młodzieży
z ujemnymi wynikami próby
tuberkulinowej Mantoux obniżyły
istotnie w latach minionych częstość tej
choroby
w naszym kraju. Nadal jednak obserwuje
się przypadki czynnej gruźlicy, zwłaszcza
w niektórych rodzinach oraz u osób
„z czynnikami zwiększonego ryzyka".
Oddzielny problem stanowią zakażenia
Mycobacterium w okresie starzenia się
i wieku późnego u osób wcześniej nie
szczepionych.
Grzyby drożdżopodobne mogą
wchodzić
w skład ontocenoz narządowych przez
wszystkie okresy życia człowieka.
U dziecka urodzonego przez matkę
zarażoną grzybami rodzaju Candida
( kandydozy należą do najczęstszych
chorób pochwy u ciężarnych!) grzyby
osiedlają się w czasie porodu na
skórze,
w jamie ustnej, przewodzie
pokarmowym, a nierzadko też na
zewnętrznych narządach płciowych.
Zarażenia wieloogniskowe grzybami
u dzieci przewlekle chorych są 2 – 4 x
częstsze niż u zdrowych. Najwyższe
odsetki zarażeń wieloogniskowych
wykrywa się
w grupach dzieci z zespołem
upośledzonego wchłaniania (okresy:
niemowlęcy, poniemowlęcy,
przedszkolny) oraz
z cukrzycą (okresy: szkolny,
młodzieńczy).
U dziewcząt (0-18 lat) zarażenia te
najczęściej powodowały zapalenie
narządów płciowych; dodatkowe
ogniska inwazji występowały w jamie
ustnej, przewodzie pokarmowym lub
w zmianach skóry.
W okresach od noworodkowego do
szkolnego prewalencja zarażeń
grzybami (ok. 50%) w
poszczególnych fazach rozwojowych
nie różniła się istotnie, zaś była
znamiennie wyższa w okresie
młodzieńczym (ok. 70%).
Wśród osób dojrzałych, 2 x częściej
niż
u zdrowych, są wieloogniskowe
zarażenia Candida u pacjentów z
chorobami rozrostowymi układu
krwiotwórczego (białaczki, ziarnica
złośliwa i in.) oraz
z innymi chorobami narządów
wewnętrznych, zaś aż 5-krotnie
częściej
- u pacjentów z cukrzycą.
U kobiet w ontocenozie pochwy
grzyby występowały istotnie częściej:
w okresie dojrzałości niż w
późniejszych fazach życia, u
ciężarnych niż poza ciążą, u
cierpiących na zapalenia narządów
rodnych niż u osób zdrowych.
W zarażeniach wieloogniskowych -
podobnie jak u dziewcząt -
dodatkowe ogniska rozwoju grzybów
były w jamie ustnej, przewodzie
pokarmowym lub zmianach skóry.
Kandydozy (candidosis) narządowe
cechuje różnorodność postaci
klinicznych. Grzyby drożdżopodobne
- zarówno antropofilne, jak i zoofilne
charakteryzuje łatwość
bezpośredniej transmisji w
kontaktach środowiskowych np.
podczas kąpieli
w basenie.
Epidemię zaś grzybicy skóry
wywołaną przez grzyby rodzaju
Trichophyton opisano w jednym z
domów akademickich Krakowa;
stwierdzono związek między nią a
rozpowszechnionym zwyczajem
„pożyczania obuwia”.
W Polsce większość pasożytów ze
świata zwierząt zasiedla określone
narządy
w okresie poniemowlęcym lub w
dalszych fazach życia człowieka.
Zarażenia okołoporodowe najczęściej
wiążą się z rzęsistkiem pochwowym
(Trichomonas vaginalis), który z
pochwy matki przenosi się do
narządów układu moczowo-
płciowego lub oddechowego
noworodka. Każda z tych inwazji
wywołuje u dziecka poważne
zaburzenia.
Możliwe jest także zarażenie w
czasie porodu rzęsistkiem rodzącego
się chłopca.
W ontocenozie przewodu pokarmowego
w okresie niemowlęcym rzadko
występują pasożyty, natomiast w okresie
poniemowlęcym, przedszkolnym i
szkolnym zasiedlanie określonym
pasożytem przewodu pokarmowego
może dotyczyć nawet wszystkich dzieci z
danego skupiska
(np. rodzina, grupa przedszkolaków,
klasa uczniów, mieszkańcy domu
dziecka), a także ich rodziców lub
opiekunów, nauczycieli itd. W okresie
młodzieńczym i dalszych fazach życia
prewalencja zarażenia może być różna.
Do pierwotniaków najczęściej wykrywanych
w różnych siedliskach przewodu
pokarmowego należy wiciowiec lamblia
(Giardia lamblia), kokcidia z rodzajów
Cryptosporidium lub Sarcocystis oraz ameby
z rodzaju Entamoeba
(E. coli, E. histolytica).
Zarażenie tymi pierwotniakami następuje
per os postaciami cysty (Giardia,
Entamoeba),
oocysty (Cryptosporidium, Sarcocystis) lub
sarcocysty (mięso zwierząt roślinożernych).
W ontocenozie jelita cienkiego
obecność trofozoitów lamblii ,
uwolnionych z cyst, zaburza w
dużym stopniu funkcjonowanie
przewodu pokarmowego, prowadząc
do lambliozy o różnym przebiegu,
zwłaszcza ciężkim przy dodatkowym
zakażeniu grzybami.
Trofozoity lambli okresowo tworzą
postać cyst, które są wydalane do
środowiska (do 70 mln cyst/24 h/1 g
kału) i od razu stają się inwazyjne.
Helminty, najczęściej zasiedlające
przewód pokarmowy per os w różnych
okresach rozwoju postnatalnego
człowieka, to
w Polsce spośród płazińców: tasiemiec
nieuzbrojony i tasiemiec uzbrojony, zaś
spośród obleńców: owsiki, glisty,
włosienie kręte, a także -
transmitowane do innych narządów
przez jelito cienkie postacie larwalne
tasiemca uzbrojonego, nicieni
z rodzaju Toxocara canis i Toxocara cati
( glista psia i glista kocia ).
Zarażenie wągrami- postacie
inwazyjne tasiemców, następuje z
mięsem wołowym lub wieprzowym.
Dzieci - w okresie poniemowlęcym i
starsze - zarażają się zwykle razem
z innymi członkami rodziny; wiąże
się to ze zwyczajem spożywania pół
surowego lub surowego mięsa.
Tasiemczyce mogą się rozwijać
jednocześnie w szerszych kręgach
krewnych i przyjaciół
przebywających czasowo razem .
Człowiek może być nie tylko
żywicielem ostatecznym tasiemca
uzbrojonego, lecz również pośrednim,
gdy do przewodu pokarmowego
trafiają jaja zawierające onkosferę,
która czynnie po uwolnieniu się w
świetle jelita, przedostaje się z krwią
do ośrodkowego układu nerwowego -
także gałki ocznej, wątroby, płuc,
nerek i mięśni - wytwarzając wągier,
którego obecność
u człowieka pozwala na rozpoznanie
wągrzycy.
Owsik ludzki może zasiedlać jelito
grube przez wszystkie okresy
rozwoju postnatalnego człowieka.
Zarażenie następuje drogą
pokarmową lub wziewną larwą
inwazyjną znajdującą się w otoczce
jajowej, której „lepne" właściwości
sprzyjają infestacji środowiska;
sprzyja to inwazjom rodzinnym
(może obejmować wszystkich jej
członków), a także inwazjom
środowiskowym w skupiskach
ludzkich.
Powszechny u dzieci nawyk
wkładania do ust- palców lub
ołówków oraz ogryzania
paznokci zwiększa szanse
zarażenia przewodu
pokarmowego pasożytami,
zwłaszcza lamblią jelitową lub
owsikiem ludzkim.
Glista ludzka, włosogłówka ludzka,
glista psia i glista kocia dostają siędo
przewodu pokarmowego per os, w
postaci larwy inwazyjnej wykształconej
w glebie
w otoczce jajowej, z pokarmem
zanieczyszczonym ziemią. Postacie
larwalne glisty ludzkiej i
prawdopodobnie też glisty psiej i
kociej, wędrując z krwią kobiety
ciężarnej dostają się do płodu
wywołując glistnicę lub toxocarozę
wrodzoną.
Inwazje Toxocara często dotyczą
wszystkich szczeniąt lub
kociaków
z jednego miotu; stwarza to
zagrożenie zarażenia się,
zwłaszcza dzieci, już
w okresie poniemowlęcym.
Odrębny problem stanowią zarażenia
włośniem krętym (Trichinella
spiralis), dotyczące dzieci i dorosłych,
często obejmujące nie tylko rodziny,
lecz także np. gości weselnych, gdy
larwy inwazyjne włośnia (mięso
wieprzowe lub dzika) dostają się do
przewodu pokarmowego większej
liczby osób w tym samym czasie
(transmisja grupowa).
W Polsce występuje kilka -
kilkanaście mikroepidemii
rocznie. Poza ustrojem człowieka
włosień w łańcuchu
pokarmowym transmitowany jest
wśród zwierząt (np. lis - dzik -
gryzonie - świnia.)
Wśród osób mieszkających w Domu
Opieki Społecznej czasem można
obserwować epidemię świerzbu,
wywołanego świerzbowcem ludzkim.
Czasami po wakacjach letnich
można obserwować epidemię
wszawicy głowy obejmującej dzieci
w przedszkolach i szkołach.
We wszystkich okresach rozwoju
prenatalnego i postnatalnego człowiek
(żywiciel pośredni) ulega zarażeniu
pierwotniakiem Toxoplasma gondii.
Pierwotniak ten rozwija się
wewnątrzkomórkowo w różnych tkankach
i narządach.
Transmisja pasożyta z ustroju kobiety
ciężarnej do zarodka lub płodu może
skomplikować przebieg ciąży, prowadząc
do urodzenia się dziecka z toksoplazmozą
wrodzoną, ze zmianami w ośrodkowym
układzie nerwowym, gałce ocznej,
mięśniu sercowym i in.
Konieczność zapobiegania
infekcjom wrodzonym spowodowała
opracowanie międzynarodowego
programu TORCH, którego nazwę
twarzą pierwsze litery
najważniejszych czynników
etiologicznych tych zakażeń:
T
oxoplasma gondii;
O
ther - inne zakażenia
mikroorganizmami (pierwotniaki:
Plasmodium Trypanosoma;
wirusy: odry, świnki, ospy wietrznej,
grypy,
żółtaczki zakaźnej;
bakterie: kiły, rzeżączki, listeriozy);
R
ubivirus;
C
ytomegalovirus;
H
erpes simplex virus.
W Polsce podobnie jak i w innych
krajach Europy – opracowuje się
program profilaktyki
toksoplazmozy wrodzonej.
Od roku 1987 prowadzi się
obowiązkowe szczepienia przeciw
różyczce wśród
13-letnich dziewcząt
Międzynarodowe programy
zwalczania chorób zakaźnych i
pasożytniczych tworzone przy
udziale WHO obejmują również
zakażenia HIV. Większość
czynników etiologicznych chorób
człowieka omówionych poprzednio
może towarzyszy zakażeniu HIV, a
rozwijająca się infekcja wyprzedza
rozpoznanie AIDS.
PODSUMOWANIE
Na składniki ontocenoz narządowych
wpływają m.in.:
ze strony żywiciela – okres rozwojowy
( wiek ), płeć, hormony i czynniki
immunologiczne,
ze strony zarazka jego chorobotwórczość
( zjadliwość – wirulencja ).
Zasiedlaniu ontocenoz narządowych
człowieka przez potencjalne
chorobotwórcze zarazki nie zawsze
towarzyszą objawy chorobowe.
Wiele składników ontocenoz może
bytować na skórze lub innych
narządach bezobjawowo do czasu
zachwiania równowagi w układzie
żywiciel – zarazek
( wirus, bakteria, grzyb, pasożyt ).
Obecność grup podwyższonego
ryzyka rozwoju choroby zakaźnej,
grzybicy lub parazytozy – osoby
niedożywione – brak pokarmu,
upośledzone wchłanianie
w przewodzie pokarmowym, choroby
wyniszczające, cukrzyca, kwasica
metaboliczna, niedobory
hormonalne, osoby po przeszczepach
nerek, serca, wątroby, po
wszczepieniach zastawek, stany
pourazowe, oparzenia i in.
Osobna grupę stanowią osoby z
AIDS
i nowotworami.
Wpływ uzależnienia od alkoholu,
narkotyków lub leków
psychotropowych na rozwój
chorób zakaźnych.
Wpływ czynników środowiskowych
– obszar geograficzny, klimat,
zwyczaje dietetyczne, nawyki
higieniczne, stan sanitarno –
higieniczny otoczenia człowieka.
Stałe narażenie pracowników
służb medycznych i
weterynaryjnych.
Wpływ transmisji międzyosobniczych
– matka – płód ( transmisja drogą
krwi, matka rodząca dziecko – z
ontocenozy pochwy matki
mikroorganizmy dostają się do
narządów noworodka, zasiedlanych
także w dalszych godzinach życia
przez czynniki biotyczne i w toku
transmisji miedzyosobniczych z
osobami najbliższego otoczenia.
Wpływ transmisji między
osobami związanymi wspólnotą
przestrzenną –
w rodzinie, żłobki, przedszkola,
szkoła, kolonie, wspólne
podróże, skupiska ludzi
w szpitalach i sanatoriach.