Czynniki 

fizykalne

Dr n. med. Renata Gałuszka

specjalista fizjoterapii
specjalista zdrowia publicznego

 

 

Medycyna fizykalna zajmuje się 
zastosowaniem metod 
fizycznych w celach 
leczniczych, zapobiegawczych    
      i diagnostycznych. 
Pozostaje ona w ścisłej 
łączności z teoretycznymi i 
klinicznymi dyscyplinami 
medycyny oraz wieloma 
dziedzinami fizyki, techniki i 
nauk przyrodniczych. 

 

 

W zakres medycyny fizykalnej 
wchodzą:

-fizykoterapia 
-fizjoprofilaktyka
-fizykalne metody 
diagnostyczne

 

 

Czynniki fizykalne mogą być 
naturalne lub sztuczne, 
wytworzone przez 
odpowiednie generatory. Do 
naturalnych czynników 
fizykalnych należą czynniki 
fizyczne biosfery, czyli sfery, w 
której rozwija się życie 
zwierzęce i roślinne. 

 

 

Należą do nich: oddziałujące na 
ustrój ludzki czynniki termiczne, 
promieniowanie słoneczne, 
elektryczność, ciśnienie 
atmosferyczne oraz ruchy i 
wilgotność powietrza. Różne 
postacie energii, będące 
czynnikami fizykalnymi, można 
w zależności od ich właściwości 
podzielić w następujący sposób:

 

 

 

Czynniki termiczne

- bodźcem dla 

 
    organizmu jest energia cieplna, 
która może  
    być przekazana drogą 
przewodzenia,  
    przenoszenia i promieniowania 
lub 
    wytworzona w tkankach w 
wyniku 
    przepływu prądu o wielkiej 
częstotliwości,  
    oddziaływaniu na nie pól 
elektrycznych, 
    magnetycznych lub 
elektromagnetycznych 
    o wielkiej częstotliwości. 

 

 

Ciepło powstaje również w 
tkankach pod wpływem drgań 
mechanicznych o częstotliwości 
przewyższającej granicę 
słyszalności ucha ludzkiego, czyli 
ultradźwięków.

 

 

 

Czynnik fotochemiczny

- czynnik 

ten  
     zależy od reakcji 
fotochemicznych 
     zachodzących w tkankach pod 
wpływem  
     promieni nadfioletowych.

 

 

 

Czynnik elektrokinetyczny

- 

różnego 
    rodzaju prądy impulsowe 
powodują 
    pobudzenie tkanki nerwowej i 
    mięśniowej. Wynikiem tego 
pobudzenia 
    są skurcze mięśni.

 

 

 

Czynniki elektrochemiczne

- istotą 

działania 
    tych czynników jest przepływ przez 
tkanki 
    stałego prądu elektrycznego. 
Ponieważ zaródź 
    komórek oraz płyn pozakomórkowy 
stanowią 
    roztwór elektrolitów, przepływ 
prądu 
    powoduje przemieszczenie jonów i 
zmiany w 
    ich stężeniu, co wpływa z kolei na 
chemizm 
    tkanek. Czynnik ten stanowi 
również istotę 
    jontoforezy, która polega na 
wprowadzeniu do 
   tkanek jonów działających 
leczniczo. 

 

 

 

Czynniki mechaniczne i 

kinetyczne

- są 

    wytwarzane oddziaływaniem  
    mechanicznym. Przykładem 
może być 
    ciśnienie hydrostatyczne wody 
w czasie 
    kąpieli, uderzenie strumienia 
wody o 
    ciało w zabiegach 
wodoleczniczych, 
    masaż oraz nacieranie. 

 

 

Czynnik kinetyczny oddziałuje na 
organizm w przypadkach 
wykonywania ćwiczeń ruchowych 
biernych, wspomaganych i 
czynnych.

Podany uproszczony podział 
czynników fizykalnych ma 
wykazać ich różnorodność.

 

 

Odczyn występujący w tkance w 
wyniku zadziałania na nią 
określonej postaci energii zależy 
od:

-ilości energii
-czasu działania energii
-właściwości tkanki

 

 

Jeśli natężenie danego czynnika 
fizykalnego jest małe, a czas jego 
działania krótki, to odczyn jest 
minimalny lub nie występuje 
wcale. W celu uzyskania, zatem 
odczynu konieczne jest 
dostarczenie do tkanki określonej 
ilości energii o której decyduje jej 
natężenie i czas działania.

 

 

Najmniejszy stwierdzany 
odczyn nazywa się odczynem 
progowym. Zwiększanie 
natężenia danego czynnika lub 
wydłużanie czasu jego 
oddziaływania nasila 
oczywiście odczyn tkanki. 
Stopień odczynu zależy od 
wrażliwości tkanki na daną 
postać energii. 

 

 

Przekroczenie granicy 
zdolności przystosowania się 
tkanki do bodźca fizycznego 
powoduje jej uszkodzenie. 
Granicę tę określa się nazwą 
wartości progowej tolerancji 
tkanki, której miarą jest ilość 
energii dostarczonej w 
określonym czasie.

 

 

Wyróżnia się odczyny 
nieodwracalne, powstałe 
w wyniku uszkodzenia 
tkanek, oraz odczyny 
odwracalne, które 
ustępują po upływie 
pewnego czasu. 

 

 

W pierwszym przypadku w 
zależności od nasilenia 
bodźca, dochodzi do 
uszkodzenia tkanki, czyli 
upośledzenia lub zniesienia jej 
czynności, oraz zaburzenia lub 
zniszczenia jej struktury. 
Rodzaj i stopień odczynu 
zależy również od stanu 
czynnościowego tkanki. 

 

 

Tkanki wykazujące prawidłowe 
czynności regulują w określony 
sposób, który można 
przewidywać. Odczyn taki nazywa 
się odczynem normalnym. W 
przypadkach, gdy tkanki są 
zmienione chorobowo lub 
zaburzone są mechanizmy 
ustrojowe decydujące o odczynie, 
może wystąpić skutek odmienny 
od spodziewanego. Odczyn taki 
nazywa się odczynem 

paradoksalnym

. 

 

 

Przykładem odczynu 
paradoksalnego może być 
reakcja naczyń krwionośnych 
na bodziec cieplny, 
występująca niekiedy w 
zaburzeniach 
naczynioruchowych, kiedy 
zamiast spodziewanego 
rozszerzenia naczyń następuje 
ich skurcz. 

 

 

Znajomość odczynów i 
umiejętne ich wykorzystanie w 
celach leczniczych warunkuje 
skuteczność leczenia 
fizykalnego. Pamiętać jednak 
należy, że może występować 
nadwrażliwość na pewne 
postacie energii. Może być ona 
samoistna lub spowodowana 
stanami chorobowymi lub 
przyjmowaniem pewnych leków. 

 

 

Występować może również 
nadwrażliwość na jedną 
postać energii, jeśli 
uprzednio zadziałała inna jej 
postać. Tak np. ogrzanie 
promieniami podczerwonymi 
zwiększa jej wrażliwość na 
promienie nadfioletowe. 

 

 

Zaistnieć może również 
sytuacja odwrotna, a 
mianowicie zmniejszenie 
odczynu na jedną postać 
energii w wyniku działania 
innej jej postaci. Przykładem 
tego może być ogrzanie skóry 
po naświetleniu promieniami 
nadfioletowymi, które 
wyraźnie zmniejsza lub 
całkowicie znosi odczyn.

 

 

Skóra spełnia ważną rolę w 
mechanizmie oddziaływania na 
ustrój czynników fizykalnych. 
Stanowi ona, bowiem 
strukturę tkankową, która 
okrywając cały organizm, 
odbiera i przetwarza 
oddziałującą na nią energię. 

 

 

Jest bogato unerwiona i 
powiedzenie, że skóra jest anteną 
ośrodkowego układu nerwowego, 
dzięki której napływają do niego 
informacje o wszelkich zmianach 
zachodzących w środowisku 
zewnętrznym, kryje w sobie głęboki 
sens. Znajdujące się w skórze 
zakończenia nerwów dośrodkowych 
–receptory-są odbiornikami 
określonych postaci energii. 

 

 

Zachodzące pod jej wpływem 
pobudzenie receptorów zostaje 
drogą nerwów dośrodkowych 
przekazane do ośrodkowego 
układu nerwowego, skąd przez 
nerwy odśrodkowe zostają wysłane 
impulsy nerwowe do narządów 
wykonawczych, czyli efektorów, 
którymi są mięśnie i gruczoły. W 
ten sposób zamyka się łuk 
odruchowy na drodze receptor-
ośrodkowy układ nerwowy-efektor. 

 

 

Pobudzenie receptorów skóry 
może powodować na drodze 
odruchowej odczyn nie tylko 
w samej skórze, lecz również 
w narządach wewnętrznych w 
wyniku odruchów skórno-
trzewnych. Dlatego też 
umiejętne korzystanie z 
odczynów odruchowych jest 
konieczne do powodzenia 
leczenia fizykalnego. 

 

 

W mechanizmie 
oddziaływania na organizm 
czynników fizykalnych równie 
doniosłą rolę, jak mechanizm 
odruchowy, spełnia obfita sieć 
naczyń skóry. O tym, jak 
bogato jest unaczyniona 
skóra, świadczyć może fakt, że 
rozszerzone naczynia 
krwionośne samej tylko skóry 
właściwej mogą pomieścić 1 
litr krwi. 

 

 

Wykorzystanie wpływu czynników 
fizykalnych na stan naczyń 
krwionośnych skóry pozwala 
wpływać na rozmieszczenie krwi w 
ustroju, co ma zasadnicze znaczenie 
w leczeniu chorób układu krążenia. 
Rozszerzenie naczyń krwionośnych 
skóry wpływa również na 
zwiększenie przepływu krwi przez 
tkanki, co jest szeroko 
wykorzystywane w leczeniu wielu 
chorób, głównie stanów zapalnych.

 

 

Udział skóry w procesie 
termoregulacji, czyli zachowania 
stałej ciepłoty ustroju, stanowi 
również jeden z elementów 
wykorzystywanych w postępowaniu 
leczniczym przy użyciu czynników 
fizykalnych. Zdolności 
termoregulacyjne skóry wynikają z 
obecności w niej aparatu 
wydzielniczego gruczołów 
potowych, który jest zdolny 
wydzielać bardzo duże ilości potu 

 

 

Zawarta w pocie woda parując na 
powierzchni skóry pobiera z niej 
ciepło, zmniejszając w ten sposób 
zasoby cieplne ustroju. Umiejętne 
oddziaływanie na przebieg 
procesów termoregulacyjnych 
pozwala wpływać na stan cieplny 
ustroju. 

 

 

Odczyn ustroju na bodźce 
cieplne może być miejscowy i 
ogólny. Jednym z 
podstawowych odczynów 
organizmu na ciepło jest 
odczyn ze strony naczyń 
krwionośnych. Zachowanie się 
naczyń krwionośnych pod 
wpływem ciepła określa prawo 
Dastre-Morata, 

 

 

Prawo Dastre-Morata, które brzmi: 

„bodźce termiczne (zimno lub 
ciepło), działając na duże 
powierzchnie skóry, powodują 
przeciwne do naczyń skóry 
zachowanie się dużych naczyń klatki 
piersiowej i jamy brzusznej. 
Naczynia nerek, śledziony i mózgu 
wykazują odczyn taki sam, jak 
naczynia skóry”. 

 

 

Zgodnie zatem z tym prawem, jeśli 
naczynia krwionośne skóry ulegają 
pod wpływem ciepła rozszerzeniu, to 
duże naczynia klatki piersiowej i jamy 
brzusznej ulęgną zwężeniu; jeżeli zaś 
naczynia krwionośne skóry ulegną pod 
wpływem zimna zwężeniu, to duże 
naczynia klatki piersiowej i jamy 
brzusznej rozszerzają się. Odczyn 
naczyń krwionośnych nerek, śledziony 
i mózgu na bodźce termiczne 
działające na duże powierzchnie skóry 
jest taki sam, jak odczyn naczyń skóry.

 

 

 

Odczyn miejscowy

-w przypadku 

    promieniowania podczerwonego, 
występuje 
    w miejscu napromieniowania, 
obejmując 
    jednak swym zasięgiem 
sąsiadujące z nim 
    okolice. Polega on na 
rozszerzeniu naczyń 
    krwionośnych skóry, powodując 
jej 
    zaczerwienienie; stąd odczyn ten 
nazywa się 
    rumieniem cieplnym. Rumień 
cieplny w 
    odróżnieniu od rumienia 
fotochemicznego 
    wykazuje kilka 
charakterystycznych cech:

 

 

- występuje on w trakcie 
naświetlania, a jego 
  nasilenie wzrasta w miarę czasu  
  oddziaływania promieni 
podczerwonych

- zaczerwienienie skóry jest 
nierównomierne i  
  plamiste w wyniku rozszerzenia 
głębiej  
  położonych naczyń krwionośnych 
skóry

- zanika po pewnym, niedługim 
czasie od  
  zakończenia naświetlania

 

 

Czas utrzymania się rumienia 
zależy od dawki promieni 
podczerwonych. 
Rumień fotochemiczny wyraża 
się zaczerwienieniem skóry w 
wyniku rozszerzenia naczyń 
krwionośnych w skutek 
działania promieni 
nadfioletowych. 

 

 

Cechuje go charakterystyczny rozwój, 
zwany inaczej ewolucją, w którym 
wyróżnia się następujące fazy:

- okres utajenia, trwający od 1 do 6 
godzin 
- okres narastania rumienia, obejmujący 
czas od  
  wystąpienia pierwszych objawów 
rozszerzenia 
  naczyń krwionośnych do osiągnięcia 
maksymalnego 
  nasilenia rumienia, które występuje w 6 
do 24 godzin 
  od ekspozycji, w zależności od dawki 
  promieniowania nadfioletowego 

- okres ustępowania rumienia, którego 
czas trwania   
  jest również uzależniony od dawki

 

 

W następstwie rumienia 
fotochemicznego dochodzi do 
zgrubienia naskórka, jego 
łuszczenia się oraz zbrunatnienia 
skóry w wyniku gromadzenia się w 
niej pigmentu. 

Odczyn miejscowy powstaje w 
wyniku podniesienia temperatury 
tkanek, powodując zwiększony 
przepływ krwi, co ma znaczenie w 
leczeniu stanów zapalnych. 

 

 

Niezależnie od wpływu na 
naczynia krwionośne ciepło 
działa uśmierzająco na ból i 
powoduje zmniejszenie 
napięcia mięśniowego. 
Bodźce cieplne o natężeniu 
przekraczającym granice 
tolerancji tkanek mogą 
powodować ich uszkodzenie, 
czyli oparzenie.

 

 

 

Odczyn ogólny

- jeśli 

organizmowi 
    dostarczy się dużą ilość 
ciepła w 
    warunkach utrudniających 
jego 
    oddawanie, to odczyn wyrazi 
się 
    znacznym podniesieniem 
temperatury 
    ciała, czyli jego 
przegrzaniem. 

 

 

Stan taki powoduje zmiany w wielu 
układach i narządach ustroju. 
Przegrzanie uruchamia mechanizm 
termoregulacyjny, związany głównie 
z wydzielaniem potu. Wydalanie z 
potem dużej ilości wody, chlorku 
sodowego i innych substancji 
mineralnych wpływa na gospodarkę 
wodną i mineralną ustroju i może 
doprowadzić do odwodnienia tkanek 
oraz nadmiernego zmniejszenia 
stężenia chlorku sodowego we krwi. 

 

 

Z tych względów należy pamiętać, 
aby chorym poddawanym 
intensywnym ogólnym zabiegom 
ciepłoleczniczym podawać wodę i 
chlorek sodowy (sól kuchenna) w 
celu uzupełnienia występujących 
niedoborów. W stanie przegrzania 
ustroju przy podwyższeniu 
temperatury o 1 *C przemiana 
materii ulega wzmożeniu o ok. 
3,6%, a akcja serca ulega 
przyspieszeniu o ok. 20 uderzeń na 
minutę. 

 

 

Zawartość tlenu we krwi tętniczej 
maleje, a w żylnej wzrasta. Oddech 
ulega niewielkiemu przyspieszeniu. 
Czynność wydzielnicza nerek zależy 
od intensywności bodźca cieplnego; 
przy znacznym przegrzaniu ulega 
ona zmniejszeniu. Ważne ze 
względów praktycznych jest 
występujące przy przegrzaniu 
znaczne zmniejszenie napięcia 
mięśni. Odczyn ten jest 
wykorzystywany w 
ciepłolecznictwie. 

 

 

Przegrzanie organizmu i 
występujące w jego przebiegu 
odczyny ze strony układów i 
narządów ustroju znajdują 
zastosowanie w celach 
leczniczych. Pamiętać jednak 
należy, że takie postępowanie 
wymaga dużej ostrożności oraz 
dokładnej znajomości stanu 
ogólnego osoby poddanej 
intensywnemu zabiegowi 
cieplnemu.

 

 

Rozszerzenie naczyń krwionośnych 
powoduje również stały prąd 
elektryczny.

Odczyn ten, wyrażający się 
zaczerwienieniem skóry, występuje 
najwyraźniej pod elektrodami, 
natomiast w ich otoczeniu jest 
słabiej wyrażony. Pod katodą 
rozszerzenie naczyń jest 
intensywniej wyrażone, pod anodą 
zaś słabsze. W przebiegu odczynu 
rozszerzenia naczyń pod wpływem 
stałego prądu elektrycznego 
wyróżnić można trzy okresy. 

 

 

W okresie pierwszym 
występuje rozszerzenie 
naczyń powierzchownych 
skóry, powodujące jej 
zaczerwienienie. W okresie 
drugim, rozszerzenia naczyń 
po upływie ok. 30 minut 
słabnie lub ustępuje. W 
trzecim zaś występuje 
głębokie przekrwienie 
tkanek, utrzymujące się kilka 
godzin. 

 

 

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ